Book Title: Karananuyoga Part 1
Author(s): Pannalal Jain
Publisher: Bharat Varshiya Digambar Jain Mahasabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090245/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / zrI AdinAthAya nmH| karaNAnuyoga dIpaka prathama bhAga - lekhaka - paM. (DA.) pannAlAla jaina sAhityAcArya zrI varNI digambara jaina gurukula atizaya kSetra, pisanArI kI mar3hiyA, jabalapura (ma. pra.) saujanya se zrImatI vimalA jaina dharmapatnI zrI pArasamala jI pATanI dvArA: mesarsa rAja invesTameMTsa . : | . . bI-6, dvitIya tala, sTraiNDa roDa,kalakattA phona : 2433893, 2432934, 2433995 nivAsa : 3377542, 2349032 - prakAzaka - zrI bhAratavarSIya digambara jaina (dharma saMrakSiNI) mahAsamA (prakAzana vibhAga) kendrIya kAryAlayaH zrI nandIzvara phlora milsa, mila roDa, aizabAga ... lakhanaU - 226 004 (u0 pra0) phona/phaiksaH (0522) 267287,654489 Email: mahasabha@yahoo.com Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanA AcArya samantabhadra ne jainAgama ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| yathA- prathamAnuyoga, caraNAnuyoga, karaNAnuyoga aura drvyaanuyog| inameM tIna anuyogoM kI apekSA karamAnuyoga kA viSaya jaTila hai; jisase kisI ke sahaja grAhya nahIM hai| karuNAbuddhi se prerita hokara jJAnavRddha, vayovRddha aura anubhavavRddha vidvadvarya paM. pannAlAla jI sAhityAcArya ne jIvakANDa ke AdhAra se karaNAnuyoga dIpaka kA prathama bhAga, karmakANDa ke AdhAra se dUsarA bhAga aura trilokasAra, tiloyapaNNattI evaM rAjavArtika ke AdhAra se tIsarA bhAga likhA thA; jinakA prakAzana kramazaH san 1685, 1687 aura 1960 meM zrI bhAratavarSIya di. jaina mahAsabhA se huA hai| prathama bhAga kI pratiyA~ samApta ho cukI haiN| gata varSa saMgha meM AvazyakatA par3I thI jisakI pUrti jIroksa kaoNpiyA~ nikalavA kara karanI par3I, ataH isakA dUsarA saMskaraNa prakAzita karane kI yojanA banI1 saMghasthA AryikA prazAntamatI jI ne isa saMskaraNa meM jIvakANDa ke AdhAra se hI kucha saMzodhana kara aura kucha praznottara parivardhita kara presa kaoNpI taiyAra kii| ve isI prakAra kAryarata rahakara apane upalabdha kSayopazama kI vRddhi kareM, yahI bhAvanA hai| zrI paNDita jI sA. ne atyanta kaThina prameyoM ko saMkSipta Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura sarala karake Aja ke bhogAsakta mAnava-mastiSka ko jo sugama sAhitya diyA hai, vaha atistutya kArya hai| itanI vRddhAvasthA meM bhI Apa anavarata mA~ sarasvatI kI sevA meM saMlagna rahate haiM, yaha bAta pratyeka AtmahitaiSI ke lie anukaraNIya hai| merI bhAvanA thI ki paNDita jI sA. cAritra meM Age bar3hate, zArIrika paristhitivaza aisA nahIM ho skaa| aba ApakA upayoga anta-paryanta jinavANI kI sevA meM rata rahe, yahI merI hArdika bhAvanA hai| ___ adhyayana hetu bra. bhAvanA ne hI isa pustaka kI jIroksa kaoNpiyA~ karavAI thiiN| ataH unake pariNAma ise prakAzana karAne ke hue haiN| sarasvatI sevA ke unake pariNAma isI prakAra banate raheM, yahI merA AzIrvAda hai| - AryikA vizuddhamatI zrutapaMcamI saM. 2050 san 1663 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha jaina vAGmaya meM karaNAnuyoga kI jaTilatA suvidita hai| prAmANika granthoM meM ausatabuddhi pAThaka kA praveza asaMbhava hI rahatA hai| guNasthAna, mArgaNA aura jIvasamAsa kI samyak avadhAraNAoM ko AtmasAta kiye binA isa dizA meM kathamapi Age nahIM bar3hA jA sakatA hai| ataH ina gahana viSayoM ko sarala aura subodharUpa meM (Madc Easy) prastuta karane kI jA sakatA hai / isa dizA meM kAma hue bhI maiM, mI upAdeyatA se nakArA bhI nahIM jA sktaa| karaNAnuyoga, dravyAnuyoga aura caraNAnuyoga para praznottara zailI meM likhI gaI paM. kailAzacandra jI zAstrI kI pustakeM cIra sevA maMdira TrasTa, vArANasI se prakAzita huI thIM jo aba aprApya haiN| paM. pannAlAla jI dvArA likhita 'dravyAnuyoga pradezikA' kA eka saMskaraNa zAntivIranagara se nikalA thA, vaha bhI aba upalabdha nahIM hai| inase pUrva gurUNAM guru zrI gopAladAsa jI baraiyA ne 'jaina siddhAnta pravezikA' praznottara zailI meM likhI thI, yaha bar3A upayogI prakAzana thA para Aja yaha bhI sulama nahIM hai| zrI bhAratavarSIya di. jaina mahAsabhA ne isa zailI kI pustakoM ke prakAzana kA mahattva samajhakara isa dizA meM kadama rakhA, phalasvarUpa karaNAnuyoga dIpaka bhAga 1, 2, 3 kA prakAzana kramazaH 1985, 1687 aura 1660 meM huaa| ina tInoM pustakoM ke lekhaka paM. pannAlAla jI jaina sAhityAcArya jaina jagat ke vizruta vidvAn haiN| ve anavarata Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana-adhyApana meM rata haiN| unakI anekAneka anUdita aura maulika kRtiyoM se pratyeka svAdhyAyI suparicita hai| abhI hAla hI unhoMne AcArya vIranandI ke 'AcArasAra' kA prAcIna pratiyoM se pATha bheda lekara navIna sampAdana-anuvAda kiyA hai, yaha saMskaraNa zIghra hI upalabdha hogaa| prastuta prakAzana karaNAnuyoga dIpaka prathama bhAga kA navIna saMzodhi ta parivaryiMta dvitIya saMskaraNa hai| prathama saMskaraNa meM 166 praznottara the, isa saMskaraNa meM inakI saMkhyA 262 hai| isa saMskaraNa ko sa~vAra kara isakI presakaoNpI karane kA zrama pUjya AryikA 105 zrI prazAntamatI mAtAjI ne kiyA hai| bra. bhAvanA ne isake prakAzana hetu artha-sahayoga pradAna kiyA hai| ___ maiM pUjya AryikA prazAntamatI jI, AdaraNIya paNDita pannAlAla jI aura bra. mAvanA bahana va mahAsabhA ke prakAzana vibhAga ke prati isa upayogI prakAzana hetu hArdika AbhAra vyakta karatA hU~ tathA zruta-sAdhanA ke lie preraNAsrota pUjya AryikA vizuddhamatI mAtAjI ke caraNoM meM apanA savinaya namostu nivedana karatA hU~ jinake AzIrvAda se mujhase bhI jinavANI mAtA kI yatkikiMcita sevA bana jAtI hai| prakAzana meM rahI bhUloM ke lie savinaya kSamA cAhatA huuN| ASAr3hI aSTAnhikA, vi. saM. 2050 jUna, 1663 vinIta DaoN. cetana prakAza pATanI jodhapura Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / zrI AdinAtha jinendrAya namo namaH / / / / zrI zAnti-vIra-ziva-dharmANita-varthamAna- sUribhyo namo nmH1| karaNAnuyoga dIpaka akSama mAnA 1. prazna : karaNAnuyoga kise kahate haiM ? uttara : jisameM guNasthAna, mArgaNA evaM jIva ke bhAvoM kA loka-aloka kA tathA kAlacakra Adi kA varNana hotA hai use karaNAnuyoga kahate haiN| 2. prazna : guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : moha aura yoga ke nimitta se hone vAle Atma-pariNAmoM ke tAratamya ko guNasthAna kahate haiN| 3. prazna : guNasthAna ke kitane bheda haiM ? uttara : guNasthAna ke caudaha bheda haiM- 1. mithyAtva, 2. sAsAdana, 3. mizra, 4. avirata samyaktva, 5. dezavirata, 6. pramattavista, 7. apramattavirata, 8. apUrvakaraNa, Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. anivRttikaraNa, 10. sUkSma sAmparAya, 11. upazAntamoha, 12. kSINa-moha, 13. sayogakevalI aura 14 ayogkevlii| ___ 4. prazna : mithyAtya guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : mithyAtva prakRti ke udaya se hone vAle tattvArtha ke azraddhAnarUpa pariNAmoM ko mithyAtva guNasthAna kahate haiN| ina pariNAmoM se yukta jIvoM ko mithyAdRSTi kahate haiN| 5. prazna : mithyAdRSTi ke kitane bheda hai ? uttara : mithyAdRSTi ke do bheda haiM- 1. svasthAna mithyAdRSTi aura 2. sAtizaya mithyAdRSTi / jo jIva mithyAtva meM hI raca-paca rahA hai, use svasthAna mithyAdRSTi kahate haiN| samyagdarzana kI prApti ke sammukha jIva ke jo adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa rUpa pariNAma hote haiM, unase yukta jIva ko sAtizaya mithyAdRSTi kahate haiN| 6. prazna : sAsAdana guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : prathamopazama samyaktva athavA dvitIyopazama samyaktva ke antarmuhUrta mAtra kAla meM se jaba jaghanya ekasamaya tathA utkRSTa chaha AvalI pramANa kAla zeSa rahe, utane kAla meM anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha meM se kisI ke bhI (2) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udaya meM Ane se samyaktva kI virAdhanA hone para samyagdarzana guNa kI jo avyakta atattva-zraddhAnarUpa pariNati hotI hai use sAsAdana guNasthAna kahate haiN| athavA anantAnubandhI kaSAya meM se kisI eka kA udaya hone se samyaktva pariNAmoM ke chUTane para aura mithyAtva prakRti ke udaya na hone se mithyAtva pariNAmoM ke na hone para madhya ke kAla meM jo pariNAma hote haiM, use sAsAdana guNasthAna kahate haiN| prazna : anantAnubandhI ke udaya se yadi samyaktva kA nAza hotA hai to use darzanamohanIya ke bhedoM meM ginanA caahie| yadi vaha cAritramohanIya kA bheda hai, to usase samyaktva kI virAdhanA nahIM ho sakatI, aisI avasthA meM sAsAdana guNasthAna kaise ho sakatA hai ? uttara : anantAnubandhI kaSAya cAritramohanIya kA bheda hai, phira bhI anantAnubandhI kaSAya meM samyagdarzana aura samyak cAritra donoM ko hI ghAta karane kA svabhAva hai arthAt anantAnubandhI kaSAya dvisvabhAvavAlI hai| yaha kaSAya samyaktva kA ghAta karatI hai aura apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyoM kA ananta pravAha banAye rakhatI hai, isa prakAra anantAnubandhI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAya kA dvisvabhAvapanA siddha hone se sAsAdana guNasthAna pRthak siddha hotA hai| 8. prazna : mizra guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : jAtyantara sarvaghAtI samyagmidhyAtva prakRti ke udaya se kevala samyaktvarUpa yA mithyAtvarUpa pariNAma na hokara jahA~ mizrarUpa pariNAma hote haiM, use mizra guNasthAna kahate haiN| 6. jisa prakAra mile hue dahI aura gur3a kA svAda na khaTTA aura na mIThA hai parantu khaTamIThA hai, usI prakAra eka hI kAla meM isa guNasthAnavartI jIva ke sarvajJakathita tattvazraddhAna kI apekSA samyaktvarUpa aura sarvajJAbhAsa kathita atattva - zraddhAna kI apekSA midhyAtvarUpa pariNAma pAye jAte haiM ! prazna: mizra guNasthAnavartI jIva kI kyA-kyA vizeSatAe~ haiM ? uttara : mizra guNasthAnavartI jIva sakalasaMyama yA dezasaMyama ko grahaNa nahIM karatA hai| isa guNasthAna meM navIna Ayu kA baMdha nahIM hotA hai, mAraNAntika samududhAta nahIM hotA hai aura maraNa bhI nahIM hotA hai / (4) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 10. prazna : avirata samyaktva guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : jahA~ mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti tathA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA evaM lobha, ina sAta prakRtiyoM ke upazama, kSaya athavA kSayopazama se samyagdarzana to ho jAtA hai parantu apratyAkhyAnAvaraNAdi cAritramoha kI prakRtiyoM kA udaya rahane se paMca pApa ke tyAgarUpa pariNAma nahIM hote haiM, use avirata samyaktva kahate haiN| isa guNasthAnavI jIva indriyoM ke viSayoM se tathA trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA se virata nahIM hotA hai tathApi antaraMga meM prazama, saMvega, anukampA aura Astikya guNa ke prakaTa ho jAne se anyAya, hiMsA Adi pApa-kAryoM meM pravRtta nahIM hotA hai evaM AsaktipUrvaka bhoga nahIM bhogatA hai| 11. prazna : caturtha guNasthAna meM zraddhAna kI apekSA kyA vizeSatA hai ? uttara : samyagdRSTi jIva AcAryoM ke dvArA upadiSTa pravacana kA zraddhAna karatA hai kintu svayaM ke ajJAnavaza guru ke upadeza se viparIta artha kA bhI zraddhAna kara letA hai, to bhI vaha samyagdRSTi hI hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra ke Azraya se AcAryAdi ke dvArA Agama dikhAkara samIcIna padArtha ke samajhAne para bhI yadi vaha jIva meM ko na tor3e to ha ajJAna se kiye hue ata jIva usI kAla se midhyAdRSTi kahA jAtA hai| 12. prazna : dezavirata guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke anudaya se jahA~ isa jIva ke hiMsA Adi pA~ca pApoM ke ekadeza- tyAgarUpa pariNAma hote meM haiM, use dezavirata guNasthAna kahate haiM / isa guNasthAna sahiMsA kI apekSA viratarUpa bhAva aura sthAvara hiMsA ke tyAga kI apekSA avirata rUpa bhAva pAye jAte haiM, isaliye isa guNasthAna ko viratAvirata athavA saMyamAsaMyama bhI kahate haiM / 13. prazna : pramattavirata guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke anudaya se jahA~ sampUrNa saMyama to ho cukA hai, kintu saMjvalana aura nokaSAya kA udaya rahane se saMyama meM mala utpanna karane vAlA pramAda rUpa pariNAma hotA hai, ataeva isa guNasthAna ko pramattavirata guNasthAna kahate haiN| (6) 2. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 14. prazna : apramattavirata guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : jaba saMjvalana aura nokaSAya kA manda udaya hotA hai taba sakalasaMyama se yukta muni ke pramAda-rUpa pariNAmoM kA abhAva ho jAtA hai, isalie ise apramattavirata gaNasthAna kahate haiN| 15. prazna : apramattavirata guNasthAna ke kitane bheda haiM ? uttara : apramatadina guNaradhAna ke do mena haiM.. 1 sammAna apramattavirata aura 2. sAtizaya aprmttvirt| jo sAtaveM guNasthAna se chaThe meM aura chaThe guNasthAna se sAtaveM meM utarate-car3hate rahate haiM unako svasthAna agramattavirata kahate . haiN| jo upazama athavA kSapaka zreNI ke sammukha hokara adhaHpravRttakaraNarUpa pariNAma karate haiM, unako sAtizaya apramattavirata kahate haiN| 16. prazna : adhaHpravRttakaraNa kise kahate haiM ? uttara : jahA~ sama-samayavartI jIvoM ke pariNAma bhinna-samayavartI jIvoM ke pariNAmoM se samAna aura asamAna donoM prakAra ke hote haiM use adhaHpravRttakaraNa kahate haiN| ina adhaHpravRttakaraNa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmoM kI apekSA apramattavirata guNasthAna kA dUsarA nAma adhaHkaraNa bhI hai| Upara ke aura nIce ke pariNAmoM meM anukarSaNa ko dikhAne vAlI anukRSTi-racanA yahA~ para hotI hai| 7. mAna : pUrvAha ga guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : jahA~ sama-samayavartI jIvoM ke pariNAma samAna aura asamAna donoM prakAra ke aura bhinna-samayavartI jIvoM ke pariNAma asamAna hI hote haiM, use apUrvakaraNa guNasthAna kahate haiN| isa guNasthAna meM anukRSTi racanA nahIM hotI hai| 18. prazna : anukRSTi-racanA kise kahate haiM ? uttara : Upara ke aura nIce ke pariNAmoM meM anukarSaNa arthAt sAdRzya dikhAne vAlI racanA ko anukRSTi racanA kahate 16. prazna : apUrvakaraNa pariNAmoM ke dvArA kyA-kyA Avazyaka kArya hote haiM ? uttara : apUrvakaraNa pariNAmoM ke dvArA cAra Avazyaka kArya hote hai| (1) guNazreNI nirjarA (2) guNasaMkramaNa (3) sthitikhaNDana Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura (4) anubhaag-khnnddn| ye cAroM hI kArya pUrvabaddha koM meM hote haiN| ina pariNAma ke bAgIca mohanIya karma kI 21 prakRtiyoM kA kSapaNa athavA upazamana karane ke lie udyata hote haiN| 20. prazna : guNazreNI nirjarA kise kahate haiM ? uttara : guNita rUpa se uttarottara samayoM meM karma-paramANuoM kA jharanA (nirjIrNa honA) guNazreNI nirjarA hai jaise kisI jIva ke pahale samaya meM 10 karma-paramANu udaya meM Aye, phira dUsare samaya meM 10 guNe asaMkhyAta paramANu udaya meM aaye| tIsare samaya meM 10 guNe asaMkhyAta guNe asaMkhyAta paramANu udaya meM aaye| cauthe samaya meM tIsare samaya se bhI asaMkhyAta guNe paramANu udaya meM aaye| isa taraha lagAtAra asaMkhyAta guNe-asaMkhyAta guNe karma paramANuoM kA udaya meM AnA guNazreNI nirjarA hai| mAnA ki asaMkhyAta-2 ho tathA prathama samaya meM udIyamAna paramANu 10 hoM to prathama, dvitIya, tRtIya Adi samayoM meM udayAgata paramANuoM kI saMkhyA aisI hogI- 10, 20, Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40, 80, 160, 320 640, 1280, yahI guNazreNI nirjarA hai| guNazreNI nirjarA meM azubha karmoM kA rasa bhI manda par3akara udaya meM AtA hai| guNa zreNI nirjarA vaise zubhAzubha donoM karmoM kI hotI hai| cauthe guNasthAna meM nirantara guNazreNI nirjarA nahIM merI pro.mA ya.-341. 361 sastI grnthmaalaa)| saMyama (vrata) hone para hI nirantara guNazreNI nirjarA hotI hai (dhvl-8/83)| ataH paMcama guNasthAna se nirantara guNazreNI nirjarA hotI hai| (ja.dha. 12) / 21. prazna : guNasaMkramaNa kise kahate haiM ? uttara : jahA~ para pratisamaya asaMkhyAta guNazreNIkrama se paramANupradeza anya prakRti rUpa pariName, use guNasaMkramaNa kahate haiM ? 22. prazna : sthitikhaNDana (sthitikAMDakaghAta) kise kahate haiM ? uttara : karmoM kI sthiti ke uparima aMza, khaNDa yA pauroM ko kharoMcakara naSTa kara dene ko sthitikhaNDana yA sthitikANDakaghAta kahate haiN| sthitikANDakaghAta ke dvArA karmoM kA sthitisattva kama ho jAtA hai| (10) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. prazna : anubhAgakhaNDana (anubhAgakANDakaghAta) kise kahate uttara : karmoM ke anubhAga ke uparima aMza, khaNDa yA pauroM ko kharoMcakara naSTa kara dene ko anubhAga-khaNDana yA anubhAgakANDakaghAta kahate haiN| anubhAgakANDakaghAta ke dvArA karmoM kA anubhAgasatva kama ho jAtA hai| 24. prazna : anivRttikaraNa guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : eka samayavartI nAnA jIvoM meM jisa prakAra zarIra kI avagAhanA Adi bAhya tathA jJAnAvaraNAdi karma ke kSayopazamAdi antaraMga kAraNoM se paraspara bheda pAyA jAtA hai, usa prakAra ekasamayavartI nAnA jIvoM ke pariNAmoM meM (vizuddhi kI apekSA) nivRtti-bheda nahIM pAyA jAtA hai, parantu bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM sarvathA bheda / hI pAyA jAtA hai, use anivRttikaraNa guNasthAna kahate haiN| ina tInoM kAraNoM kA kAla uttarottara kama hotA hai aura pariNAmoM kI saMkhyA uttarottara adhika-adhika hotI hai| (11) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. prazna : sUkSma sAmparAya guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : jisa prakAra dhule hue kasUmI vastra meM sUkSma lAlimA raha jAtI hai, usI prakAra jahA~ cAritra mohanIya karma kI bIsa prakRtiyoM kA upazama athavA kSaya ho jAne para sUkSma kRSTi ko prApta saMjvalana lobha kaSAya kA hI udaya pAyA jAya, . usako sUkSma sAmparAya guNasthAna kahate haiN| isa guNasthAna meM yathAkhyAta cAritra se kucha nyUna cAritra pAyA jAtA hai| 26. prazna : sUkSma kRSTi kI prApti kaise hotI hai ? uttara : jo spardhaka anivRttikaraNa ke pUrva meM pAye jAte haiM, unako pUryaspardhaka kahate hai| anivRttikaraNarUpa pariNAma ke nimitta se jinakA anabhAga ananta-gaNa kSINa ho jAtA hai unako apUrvasparpaka kahate haiN| jinakA anubhAga apUrvaspardhaka se bhI anantaguNA kSINa ho jAtA hai, unako bAdarakRSTi kahate haiN| jinakA anubhAga bAdarakRSTi se bhI anantaguNA kSINa ho jAtA hai, unako sUkSmakRSTi kahate haiN| ye saba kArya navam guNasthAna meM hote haiN| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. prazna : avibhAgapraticcheda, samayabaddha, varga, vagaNA aura spardhaka kise kahate haiM ? uttara : kamoM ke phala dene kI zakti ko anubhAga aura usa zakti ke sabase choTe aMza ko avibhAga-praticcheda kahate saMsArAvasthA meM prati samaya ba~dhane vAle karma yA nokarma ke samasta paramANuoM ke samUha ko samayaprabaddha kahate haiN| vivakSita samayaprabaddha meM sabase kama anubhAga zakti ke aMza arthAt avibhAgapraticcheda jisa paramANu meM pAye jAte haiM, usI harga kahate haiN| samAna saMkhyAvAle avibhApraticcheda jinameM pAye jAyeM, una saba vargoM ke samUha ko vargaNA kahate haiN| jinameM avibhAgapraticchedoM kI samAna vRddhi pAyI jAya una vargaNAoM ke samUha ko spardhaka kahate haiN| 28. prazna : upazAntamoha guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : nirmalI-phala se yukta jala kI taraha athavA zarad Rtu meM Upara se svaccha ho jAne vAle sarovara ke jala kI taraha sampUrNa mohanIya karma ke upazama se utpanna hone vAle Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmala pariNAmoM ko nasAloha guNasthAna kahate haiN| isa guNasthAna kA dhAraka jIva antarmuhUrta ke bhItara AyukSaya athavA (guNasthAna ke) kAla kSaya ke kAraNa niyama se nIce ke guNasthAna meM patana karatA hai| 26. prazna : kSINamoha guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : mohanIya karma kA sarvathA kSaya ho jAne se jahA~ AtmA ke pariNAma sphaTikamaNi ke svaccha pAtra meM rakhe hue jala ke samAna nirmala hote haiM, use kSINamoha guNasthAna kahate haiN| 30. prazna : sayogakevalI guNasthAna kise kahate haiM ? uttara : jahA~ ghAtiyA karmoM kI 47, nAmakarma kI 13 evaM Ayukarma kI 3, isa prakAra 63 prakRtiyoM ke kSaya se kevalajJAna prApta hotA hai tathA yogasahita pravRtti hotI hai, use sayogakevalI guNasthAna kahate haiN| isa guNasthAna meM AtmA ananta catuSTaya evaM nava kevalalabdhi se yukta hotA hai| ghAtikarma kA kSaya hone se ve jina, jinendra athavA arihanta kahalAte haiN| tIrthakara arahanta ke samavasaraNa kI racanA hotI hai| (14) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. prazna : ayogakevalI guNasthAna kise kahate hai ? uttara : jahA~ mana, bacana aura kAya ina tInoM yogoM kA sarvathA abhAva ho jAtA hai use ayogakevalI guNasthAna kahate haiN| isa guNasthAna kA kAla ' a i u R tR' ina pA~ca laghu akSaroM ke uccAraNa kAla ke barAbara hai| isake upAntya samaya meM 72 aura antya samaya meM 13 prakRtiyoM kA kSaya hotA hai| karmabandha se mukta hote hI AtmA ke pradeza eka samaya meM Rjugati se siddhAlaya meM pahu~ca jAte haiN| 32. prazna : siddhAlaya kahA~ hai ? uttara : loka ke anta meM tanuvAtavalaya ke antima 525 dhanuSa pramANa kSetra meM siddhAlaya hai arthAt siddha parameSThI kA vahIM nivAsa hotA hai| siddhAtmA ke pradeza Urdhvagamana-svabhAva ke kAraNa yadyapi Upara kI ora jAte haiM parantu Age ke dharmAstikAya kA abhAva hone se lokAnta meM hI Thahara jAte -.. - - -- - 1 haiN| 33. prazna : mohanIya karma kI apekSA pratyeka guNasthAna meM kauna-kauna se bhAya pAye jAte haiM ? ___ uttara : darzanamohanIya karma kI apekSA prathama guNasthAna meM audayika .. .. . .. ... Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva, dvitIya guNasthAna meM pAriNAmika bhAva, tRtIya guNasthAna meM kSAyopazamika bhAva aura caturtha guNasthAna meM aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika tInoM hI bhAva pAye jAte haiN| darzanamohanIya karma kI apekSA dezavirata, pramattavirata aura apramattavirata ina tInoM guNasthAnoM meM aupazAmaka, kSAyika aura kSAyopazamika bhAva pAye jAte haiN| cAritramohanIya karma kI apekSA ina tInoM guNasthAnoM meM mAtra kSAyopazamika bhAva pAyA jAtA hai| darzanamohanIya karma kI apekSA upazama zreNI vAle AThaveM, nauveM, dasaveM aura gyArahaveM guNasthAnoM meM aupazamika aura kSAyika bhAva pAyA jAtA hai| cAritramohanIya karma kI apekSA ina cAroM guNasthAnoM meM mAtra aupazamika bhAva hI pAyA jAtA hai| darzanamohanIya evaM cAritramohanIya karma kI apekSA kSapaka zreNI vAle AThaveM, nauveM, dasaveM aura bArahaveM guNasthAnoM meM eka kSAyika bhAva hI pAyA jAtA hai| sayogakevalI, ayogakevalI aura guNasthAnAtIta siddhoM meM bhI niyama se eka kSAyika bhAva hI pAyA jAtA hai| (16) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. prazna : yaha jIva guNasthAnoM meM kisa krama se car3hatA-utaratA uttara : mithyAdRSTi guNasthAna bhUmikA svarUpa hai| anAdi mithyAdRSTi jIva karaNalabdhi ke prabhAva se samyaktvaghAtaka prakRtiyoM ke upazama se caturtha guNasthAna meM jAte haiN| sAdi mithyAdRSTi jIva samyaktva prakRti ke udaya se caturtha guNasthAna meM jAte sAdi mithyAdRSTi jIva samyagmithyAtva prakRti ke udaya se tIsare guNasthAna meM jAte haiN| sAdi mithyAdRSTi jIva samyaktva evaM pA~ca pApoM ke ekadezatyAgarUpa pariNAma se dezavirata guNasthAna meM jAte haiN| sAdi mithyAdRSTi samyaktva evaM pratyAkhyAnAvaraNa catuSka ke anudaya se hone vAle cAritrarUpa pariNAma se apramattavirata guNasthAna meM jAte haiN| isa kathana se yaha pratiphalita hotA hai ki mithyAdRSTi jIva sAsAdana aura pramattavirata ko chor3akara apramattavirata * paryanta cAra guNasthAnoM ko prApta ho sakate haiN| (17) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAsAdana guNasthAnavI jIva Upara ke kisI guNasthAna ko prApta nahIM hote haiN| ye jIva niyama se mithyAtvaguNasthAna ko hI prApta hote haiN| mizra guNasthAnavI jIva samyaktvaM prakRti ke udaya se caturtha guNasthAna ko prApta hote haiM, to mithyAtva prakRti ke udaya se mithyAtva guNasthAna ko prApta hote haiN| aviratasamyaktva guNasthAnavartI upazama samyagdRSTi jIva samyaktva prakRti ke udaya se vedaka samyaktva ko prApta karate haiN| vedaka samyagdRSTi jIva anantAnubandhI kA visaMyojana aura darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kA arthAt sAta prakRtiyoM kA kSaya hone para kSAyika samyaktva ko prApta hote haiN| caturtha guNasthAnavI jIva apratyAkhyAnAvaraNa catuSka ke anudaya se paMcama guNasthAna ko prApta hote haiN| caturtha guNasthAnavI jIva pratyAkhyAnAvaraNa catuSka ke anudaya se saptam guNasthAna ko prApta hote haiN| caturtha guNasthAnavI jIva mizraprakRti ke udaya se tIsare guNasthAna ko, anantAnubandhI ke udaya se dUsare guNasthAna (18) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko aura mithyAtva ke udaya se prathama guNasthAna ko prApta hote haiN| paMcama guNasthAnavI jIva pratyAkhyAnAvaraNa catuSka ke anudaya se saptam guNasthAna ko prApta hote haiN| ye nIce ke cAroM guNasthAnoM ko bhI prApta ho sakate haiN| SaSTha guNasthAnavI jIva nIce ke pA~ca guNasthAnoM ko prApta hote haiM parantu Upara ke apramattavirata guNasthAna paryanta jAte haiM, Age nhiiN| saptam guNasthAnavI jIva apUrvakaraNa ko, chaThe guNasthAna ko aura maraNa kI apekSA devagati sambandhI caturtha guNasthAna (isa prakAra tIna guNasthAnoM) ko prApta hote haiN| upazama zreNI vAle AThaveM, nauveM evaM dasaveM guNasthAnavartI jIva car3hane kI apekSA anantara Upara ke, girane kI apekSA anantara nIce ke aura maraNa kI apekSA devagati sambandhI caturtha guNasthAna ko prApta hote haiN| gyArahaveM guNasthAnavI jIva girane kI apekSA dasaveM aura maraNa kI apekSA cauthe guNasthAna ko prApta hote haiN| kSapakazreNI vAle AThaveM aura nauveM guNasthAnavI jIva (16) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caDhane kI apekSA anantara Upara ke guNasthAna ko prApta hote haiN| kSapaka zreNI vAle dasaveM guNasthAnavI jIva niyama se bArahaveM guNasthAna ko prApta hote haiM aura vahA~ se krama se Age ke guNasthAnoM ko prApta hote hue mokSa ko prApta karate haiN| 35. prazna : upazama zreNI kise kahate haiM aura use kauna jIva prApta karate haiM ? uttara : cAritramohanIya kA upazama karane ke lie jo zreNI mAMDI jAtI hai use upazama zreNI kahate haiN| ise dvitIyopazama samyagdRSTi tathA kSAyika samyagdRSTi donoM mAMDa sakate haiN| adhaHkaraNa pariNAmoM se zreNI kA prAraMbha hotA hai| isa zreNI vAle jIva adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa aura sUkSma-sAmpasaya guNasthAnoM ko kama se prApta karate hue sUkSmasAmparAya ke anta meM cAritramoha kA bilakula upazama kara cukate haiM aura usake bAda gyArahaveM upazAnta moha guNasthAna ko prApta hote haiN| vahA~ se kramapUrvaka girakara nIce Ate haiN| dvitIyopazama samyagdRSTi jIva 11veM guNasthAna se girate hue (20) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - prathamaguNasthAna taka A sakate haiM, parantu kSAyika samyagdRSTi jIva caturtha guNasthAna se nIce nahIM Ate haiN| 36. prazna : upazamazreNI adhika se adhika kitanI bAra prApta kI jAtI hai ? uttara : upazama zreNI adhika se adhika cAra bAra prApta kI jA sakatI hai parantu eka bhava meM do bAra hI prApta kI jAtI hai| pA~cavIM bAra niyama se kSapaka zreNI prApta hotI hai| 37. prazna : zapaka zreNI kise kahate haiM aura ise kauna jIva prApta karate haiM ? uttara : jisameM cAritramohanIya kA kSaya hotA hai use kSapaka zreNI kahate haiN| isa zreNI kA prAraMbha bhI adhaHkaraNa pariNAmoM se hotA hai| isa zreNI vAle jIva krama se apUrvakaraNa, anivRttikaraNa aura sUkSmasAmparAya guNasthAnoM ko prApta hote hue sUkSmasAmparAya guNasthAna ke anta meM cAritramohanIya kA sarvathA kSaya kara bArahaveM kSINamoha guNasthAna ko prApta hote haiN| kSAyika samyagdRSTi hI ise mAMDa sakate haiN| isa zreNI vAle jIva kA nIce kI ora patana nahIM hotA hai aura maraNa bhI nahIM hotA hai| (sa) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. prazna : maraNa kina-kina jIvoM kA nahIM hotA hai ? uttara : mizraguNasthAna vAle, nirvRtyaparyApta avasthA ko dhAraNa karane vAle mizrakAyayogI, kSapaka zreNI sambandhI AThaveM, nauveM, dasaveM evaM bArahaveM guNasthAna vAle, upazamazreNI car3hate hue apUrvakaraNa guNasthAna ke pahale bhAga vAle (jaba taka nidrA aura pracalA kI bandha - vyucchitti nahIM hotI hai), prathamopazama samyaktva vAle, terahaveM guNasthAna vAle aura sAtaveM naraka ke dvitIya, tRtIya aura caturtha guNasthAna vAle jIva maraNa ko prApta nahIM hote haiN| anantAnubandhI kA visaMyojana karake mithyAtva ko prApta hone vAle jIva antarmuhUrta taka maraNa ko prApta nahIM hote haiN| kSAyika samyagdarzana kI prApti ke sammukha jIva jaba taka mithyAtva, samyagmithyAtva aura anantAnubandhI catuSka kA kSaya nahIM kara dete haiM arthAt jaba taka kRtakRtyatA rahatI hai taba taka maraNa nahIM karate haiN| kRtakRtyatA samApta ho jAne para maraNa karate haiN|' 9. eka mata ke anusAra kRtakRtyavedaka sapyakacI kA maraNa hotA hai| (lbdhisaar)| dUsare mata ke anusAra kRtakRtyavedaka samyaktvI kA maraNa nahIM hotA hai| jayapavalA pu. 28215 se 220) (2) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36. prazna : kRtakRtyayedaka samyagdRSTi jIva marakara kahA~-kahA~ utpanna hote hai ? uttara : kRtakRtyavedaka samyaktva kA kAla antarmuhUrta hai| usake cAra bhAgoM meM se pahale bhAga meM mare hue jIva devoM meM, dUsare bhAga meM mare hue jIva devoM aura manuSyoM meM, tIsare bhAga meM mare hue jIva deva, manuSya aura tiryacoM meM tathA cauthe bhAga meM mare hue jIva cAroM gatiyoM meM se kisI bhI gati meM utpanna hote haiN| 40. prazna : jIvasamAsa kise kahate haiM ? uttara : jina dharmavizeSoM ke dvArA aneka jIvoM tathA unakI aneka jAtiyoM kA saMgraha kiyA jA sake, aise dharma vizeSoM ko jIvasamAsa kahate haiN| 41. prazna : jIvasamAsa ke kitane bheda haiM ? uttara :jIvasamAsa ke aneka bheda haiM parantu unameM 14 bheda, 57 bheda aura 68 bheda adhika prasiddha hai| 42. prazna : jIvasamAsa ke caudaha bheda kauna-kauna se hai ? uttara : ekendriya ke do bheda -bAdara aura sUkSma, vikalatraya ke tIna / bheda - dvIndriya, trIndriya, caturindraya, paMcendriya ke do bheda-sainI asainI; isa taraha ina sAtoM hI prakAra ke jIvoM (23) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke paryApta aura aparyApta kI apekSA do-do bheda karane se jIvasamAsa ke caudaha bheda hote haiM 43. prazna : jIvasamAsa ke sattAvana bheda kauna kauna se haiM ? uttara : pRthivI-jala-agni, vAyukAyika, nitya nigoda tathA itara nigoda ina chaha prakAra ke jIvoM ke bAdara aura sUkSma kI apekSA do-do bheMda, pratyeka vanaspati ke pratiSThita aura apratiSThita kI apekSA do bheda, isa prakAra ekendriya jIva ke caudaha bheda hue| unameM basa ke dvIndriya trIndriya, caturindriya, sainI, paMcendriya aura asainI paMcendriya ye pA~ca bheda milAne se 16 bheda hote haiN| unake paryApta, nirvRtyaparyApta aura labdhyaparyApta kI apekSA tIna-tIna bheda hone se saba milakara jIvasamAsa ke sattAvana bheda hote haiN| 44. prazna : jIvasamAsa ke aThAnave bheda kauna-kauna se haiM ? uttara : ekendriya ke uparyukta 14 bheda ke paryApta, nirvRtyaparyApta aura labdhyaparyApta kI apekSA tIna-tIna bheda haiM, ataH ekendriya sambandhI (14 x 3 ) = 42 bheda hote haiM / vikalatraya ke paryApta, nirvRtyaparyApta aura labdhyaparyApta kI apekSA tIna-tIna bheda haiM, ataH vikalatraya ke (3 x 3 ) = 6 bheda hote haiN| (24) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabhUmija paMcendriya tiyacoM ke saMjJI aura asaMjhI kI apekSA do bheda haiN| ina donoM ke jalacara, thalacara aura nabhacara kI apekSA tIna-tIna bheda hone se 6 bheda hote haiN| ye chaha prakAra ke jIva garbha, janma aura sammUrchana janma kI apekSA do prakAra ke hote haiN| garbha janma vAle chaha prakAra ke jIvoM ke paryApta aura nityaparyApta kI apekSA do-do bheda haiM ataH (6x2) = 12 bheda hote haiN| sampUrchana janma vAle chaha prakAra ke jIvoM ke paryApta, nirvRtyaparyApta aura labdhyaparyApta kI apekSA tIna-tIna bheda haiM, ataH (643) = 18 bheda hote haiN| isa prakAra karmabhUmija tiryaca ke (12 + 18)- 30 bheda hote haiN| bhogabhUmija paMcendriya tiryacoM ke thalacara aura nabhacara, ye do bheda hote haiN| inake paryApta aura nityaparyApta kI apekSA do-do bheda haiM, ataH (2x2) = 4 bheda hote haiN| AryakhaNDa ke manuSya ke paryApta, nivRtyaparyApta aura labthyaparyApta kI apekSA tIna bheda hote haiN| mlecchakhaNDa ke manuSya ke paryApta aura nirvRtyaparyApta kI (2) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apekSA do bheda hote haiN| bhogabhUmija aura kubhogabhUmija manuSya ke paryApta aura nirvRtyaparyApta kI apekSA do-do bheda hote haiN| deva aura nArakiyoM ke paryApta aura nirvRtyaparyApta kI apekSA do-do bheda hote haiN| isa taraha tiryaMca ke (42 + 6 + 12 + 18 + 4) = 85 bheda, manuSya ke (3 + 2 + 4) = 6 meda, deva ke 2 bheda aura nArakI ke 2 bheda, ye saba milAkara jIvasamAsa ke (85 + 6 + 4) = 68 bheda hote haiN| 45. prazna : yoni kise kahate haiM tathA isake kitane bheda hote uttara :jIva ke utpatti-sthAna ko yoni kahate haiN| yoni ke 2 bheda haiM-1. AkArayoni aura 2. guNayoni / AkArayoni ke manuSya kI apekSA 3 bheda haiM - 1. zaMkhAvarta yoni, 2. kUrmonnata yoni aura 3. vaMzapatra yoni / guNa yoni ke 6 bheda haiM-1,sacitta, 2. acitta, 3. sacittAcitta, 4. zIta, 5. uSNa, 6 zItoSNa, 7. saMvRta 8 vivRta aura 6. sNvRtvivRt| (26) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. prazna : 3 prakAra kI AkAra yoniyoM kA svarUpa kyA hai ? uttara :zaMkhAvarta yoni : isa yoni kA AkAra zaMkhA ke Avarta samAna hotA hai| isa yoni tAlI strI ke garma nahIM rahatA hai! kUrmonnata yoni : isa yoni kA AkAra kuchae kI pITha kI taraha unnata hotA hai| isa yoni vAlI strI ke tIrthakara, cakavartI, nArAyaNa, balabhadra tathA sAdhAraNa manuSya bhI utpanna hote haiN| vaMzapatra yoni : isa yoni kA AkAra vaMzapatra ke samAna lambA hotA hai| isa yoni vAlI strI ke sAdhAraNa manuSya hI utpanna hote haiN| 47. prazna : 6 prakAra kI guNayoniyoM kA svarUpa kyA hai ? uttara : sacitta : AtmapradezoM se yukta pudgala piNDa ko sacitta yoni kahate haiN| acitta : AtmapradezoM se rahita pudgalapiNDa ko acitta yoni kahate haiN| sacittAcitta : janma ke AdhArabhUta sthAna ke kucha pudgala sacitta aura kucha pudgala acitta hoM, una ko sacittAcitta yoni kahate haiN| (27) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIta, uSNa aura zItoSNa : zIta, uSNa aura mizra guNoM se yukta pudgata paramANuvAlI yoni ko krama se zIta, uSNa aura zItoSNa yoni kahate haiN| saMvRta, vivRta aura saMvRta-vivRta : kucha DhakI huI, kucha khulI huI aura kucha DhakI huI aura kucha khulI huI yoni ko krama se saMvRta, vivRta aura saMvRta-vivRta yoni kahate 49. prazna : janma kise kahate haiM ? usake kisane bheva hai? uttara : jIva kI utpatti ko janma kahate haiN| janma ke tIna bheda hai - 1. garbha janma, 2. upapAda janma aura 3. sammUrchana jnm| 46. prazna : garbha janma kise kahate haiM ? yaha kisake hotA hai? uttara :nara aura mAdA kI ratikriyA ke bAda raja aura vIrya milane se jo janma hotA hai, use garbha janma kahate haiN| ina tIna prakAra ke jIyoM ke garmajanma hI hotA hai| 1. jarAyuja, 2. aMDaja aura 3. pota / jarAyuja : jAla ke samAna mAMsa aura khUna se vyApta eka prakAra kI thailI se lipaTe hue jo jIva paidA hote haiM, unheM jarAyuja kahate haiM jaise- gAya, bhaiMsa, manuSya Adi / (4) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNDaja : jo jIva aNDe se utpanna hote haiM, unheM aNDaja kahate haiN| jaise- cIla, kabUtara Adi / : pota jo jIva AvaraNa rahita utpanna hote haiM aura utpanna hote hI jo calane-phirane laga jAte haiM unheM pota kahate haiM jaise - siMha, hiraNa, billI Adi / 50. prazna: upapAda janma kise kahate haiM aura yaha kisake hotA hai ? uttara : sampuTa zayyA evaM uSTrAdi mukhAkAra biloM meM laghu antarmuhUrta kAla meM hI jIva kA utpanna honA upapAda janma hai| upapAda janma deva aura nArakiyoM ke hI hotA hai| 51. prazna : sammUrcchana janma kise kahate haiM aura yaha kisake hotA hai ? uttara : idhara-udhara ke paramANuoM ke milane se jo janma hotA hai use sammUrcchana janma kahate haiN| sammUrcchana janma manuSya aura tiryaMcoM ke hI hotA hai / ekendriya se lekara cAra indriya paryanta tiryaMcoM ke niyama se sammUrcchana janma hI hotA hai| sammUrcchana janma vAle manuSya strI-puruSa ke mala-mUtra tathA (26) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pasInA Adi meM utpanna hote haiN| sampUrchana janma vAle manuSya aparyApta hI hote haiN| 52. prazna : kisa janma kI kauna-sI guNayoni hotI hai ? uttara : upapAda janma kI acitta, zIta, uSNa aura saMvRta yoniyA~ hotI haiN| gabhaM janma kI sacittacitta, zIta, udhya, zItoSNa aura saMvRta-vivRta yoniyA~ hotI haiN| sampUrchana janma kI sacitta, acitta, sacittAcitta, zIta, uSNa, zItoSNa, ekendriya kI saMvRta, vikalendriya kI vivRta aura paMcendriya jIvoM kI vivRta yoni hotI hai| 53. prazna : vistAra se guNo yoni ke kitane bheda haiM ? uttara : vistAra se guNayoni ke caurAsI lAkha bheda haiM; jo isa prakAra hai-nitya nigoda, itara nigoda evaM pRthivI-jala-agni aura vAyukAyika ina chaha prakAra ke jIvoM meM se pratyeka kI sAta-sAta lAkha, pratyeka vanaspati kI dasa lAkha, vikalatrayoM meM pratyeka kI do-do lAkha, deva-nArakI aura paMcendriya tiryaMcoM meM pratyeka kI cAra-cAra lAkha aura manuSyoM kI caudaha lAkha isa taraha saba milAkara guNayoni ke caurAsI lAkha bheda hote haiN| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54. prazna : sabase jaghanya aura sabase utkRSTa avagAhanA kisakI hotI hai ? uttara : sabase jadhanya-avagAhanA Rjugati se utpanna hone vAle sUkSma-nigodiyA-labdhyaparyAptaka jIva ke utpatti se tIsare samaya meM hotI hai, jisakA pramANa ghanAMgula kA asaMkhyAtayA~ bhAga hai| utkRSTa ayagAhanA svayambhUramaNa samudra ke madhya meM hone vAle mahAmatsya kI hotI hai, jisakA pramANa eka hajAra yojana lambA, pA~ca sau yojana caur3A aura DhAI sau yojana moTA hai| 55. prazna : indriyoM kI apekSA jIvoM kI utkRSTa avagAhanA kitanI hai aura yaha kinake hotI hai ? uttara : ekendriya jIvoM meM kamala kI kucha adhika eka hajAra yojana, dvIndriya jIvoM meM zaMkha kI bAraha yojana, trIndriya jIvoM meM cIMTI kI tIna koza, caturindriya jIvoM meM bhramara kI eka yojana aura paMcendriya jIvoM meM mahAmatsya kI eka hajAra yojana utkRSTa avagAhanA hai| utkRSTa avagAhanA ke dhAraka jIva svayambhUramaNa dvIpa aura svayambhUramaNa samudra meM hote haiN| (31) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56. prazna: indriyoM kI apekSA paryAptaka dvIndriyAdi jIvoM kI jaghanya avagAhanA kitanI hai aura kinake hotI hai ? uttara : paryApta dvIndriya jIvoM meM sabase jadhanya avagAhanA anundharI nAmaka jIva kI ghanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, trIndriya jIvoM meM kundhu nAmaka jIva kI isase saMkhyAtaguNI, caturindriya jIvoM meM kAgamakSikA nAmaka jIva kI isase saMkhyAtaguNI paMcendriya jIvoM meM mahAmatsya ke kAna meM rahane vAle sikthaka matsya kI isase saMkhyAtaguNI hotI hai| 57. prazna: kula kise kahate haiM aura kisa jIva ke kitane kula hote haiM ? uttara : bhinna-bhinna zarIroM kI utpatti meM kAraNabhUta nokarmavargaNA ke bhedoM ko kula kahate haiM / pRthivIkAyika jalakAyika agnikAyika vAyukAyika vanaspatikAyika dvIndriya - 22 lAkha koTi 7 lAkha koTi 3 lAkha koTi 7 lAkha koTi 28 lAkha koTi 7 lAkha koTi (32) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva zrIndriya 8 lAkha koTi caturindriya - 6 lAkha koTi paMcendriya jalacara - 12 lAkha koTi paMcendriya pakSI - 12 lAkha koTi paMcendriya pazu - 10 lAkha koTi paMcendriya chAtI ke sahAre calane vAle - lAkha koTi 26 lAkha koTi nArakI 25 lAkha koTi manuSya 14 lAkha koTi athavA 12 lAkha koTi 16E lAkha koTi athavA __- 167% lAkha koTi isa prakAra samasta kula-koTiyoM kI saMkhyA eka kor3A-kor3I ninyAnave lAkha pacAsa hajAra koTi hotI hai| kahIM-kahIM manuSyoM kI 12 lAkha kula koTiyAM batAyI gaI haiM, ataH unake mata se samasta kuloM kA parimANa eka kor3A-kor3I sattAnave lAkha pacAsa hajAra koTi hotA hai| (33) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58. prazna: yoni aura kula meM kyA antara hai ? uttara : kanda, mUla, aNDA, garbha, rasa, sveda Adi jIva ke utpatti - sthAna ko yoni kahate haiM / bhinna-bhinna zarIra kI utpatti meM kAraNabhUta nokarmavargaNA ke bhedoM ko kula kahate haiN| 56. prazna: paryApti kise kahate haiM ? usake kitane bheda haiM ? uttara : AhAra, zarIra, indriya, AnApAna, bhASA aura manarUpa zaktiyoM kI pUrNatA ke kAraNa ko paryApti kahate haiN| paryApti ke chaha bheda haiM- 1. AhAra, 2. zarIra, 3. indriya, 4. zvAsocchvAsa, 5. bhASA aura 6. mana / 60. prazna: AhAra paryApti kise kahate haiM ? uttara : navIna zarIra ke lie kAraNabhUta jina nokarmavargaNAoM ko jIva grahaNa karatA hai, unako khala aura rasabhAga rUpa pariNamane kI zakti kI nimittabhUta Agata pudgala skandhoM kI prApti ko AhAraparyApti kahate haiN| zarIra ko grahaNa karane ke prathama samaya se lekara eka antarmuhUrta meM AhAra paryApti niSpanna hotI hai| (34) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61. prazna : zarIra paryApti kise kahate haiM ? uttara : tila kI khalI ke samAna usa khalabhAga ko haDDI Adi kaThina avayavarUpa se aura tila ke tela ke samAna rasabhAga ko rasa, rudhira, vasA, cIrya Adi drava avayava sahita audArika Adi tIna zarIra rUpa se pariNamana karane vAlI zakti se yukta pudgala skandhoM kI prApti ko zarIraparyApti kahate haiN| yaha zarIra paryApti AhAraparyApti ke pazcAt eka antarmuhUrta meM pUrNa hotI hai / 62. prazna indriya paryApti kise kahate haiM ? uttara : yogya deza meM sthita rUpAdi se yukta padArthoM ke grahaNa karane rUpa zakti kI utpatti ke nimittabhUta pudgalapracaya kI prApti ko indriyaparyApti kahate haiN| yaha indriya paryApti bhI zarIra paryApti ke pazcAt eka antarmuhUrta meM pUrNa hotI hai / 63. prazna : zvAsocchvAsa paryApti kise kahate haiM ? uttara : ucchvAsa aura niHzvAsarUpa zakti kI pUrNatA ke nimittabhUta pudgala pracaya kI prApti ko zvAsocchvAsa paryApti kahate haiN| yaha paryApti indriya paryApti ke anantara eka antarmuhUrta meM pUrNa hotI hai| (35) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64. prazna: bhASAparyApti kise kahate haiM ? uttara : bhASA vargaNA ke skandhoM ke nimitta se cAra prakAra kI bhASA rUpa se pariNamana karane kI zakti kI nimittabhUta nokarma pudgalapracaya kI prApti ko bhASAparyApti kahate haiN| yaha paryApti bhI zvAsocchvAsa paryApti ke pazcAt eka antarmuhUrta meM pUrNa hotI hai / 65. prazna: manaH paryApti kise kahate haiM ? uttara : anubhUta artha ke smaraNa rUpa zakti kI nimittabhUta manovargaNA ke skandhoM se niSpanna pudgalapracaya kI prApti ko manaH paryApti kahate haiN| yaha paryApti bhI bhASAparyApti ke pazcAt eka antarmuhUrta meM pUrNa hotI hai| ina saba paryAptiyoM meM pratyeka kA kAla antarmuhUrta hai aura sabakA milAkara bhI antarmuhUrta hI hai| saba paryAptiyoM kA prArambha eka sAtha hotA hai, parantu pUrNatA krama se hotI hai / 66. prazna: paryAptaka, nirvRtyaparyAptaka aura labdhaparyAptaka kise kahate haiM ? uttara : paryApta nAmakarma ke udaya se yukta jina jIvoM kI zarIra paryApti pUrNa ho jAtI hai, unheM paryAptaka jIva kahate haiN| (36) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApta nAmakarma ke udaya se yukta jinakI jaba taka zarIra paryApti pUrNa nahIM hotI hai taba taka unheM nityaparyAptaka kahate haiN| ye jIva paryApta nAmakarma ke udaya se paryAptaka hI hote haiM, parantu nirvRtiracanA kI apekSA kucha kAla taka nirghatyaparyAptaka kahe jAte haiN| aparyApta nAma karma ke udaya se yukta jinakI eka bhI paryApti na purNa huI hai aura na bhAge purNa hogI, unheM labdhyaparyAptaka jIva kahate haiN| aise jIvoM kA zIghra hI maraNa ho jAtA hai, inakI Ayu zvAsa ke aThArahaveM bhAga mAtra hotI hai| 67. prazna : labdhyaparyAptaka jIva eka antarmuhUrta meM adhika se adhika kitane maya dhAraNa kara sakatA hai ? uttara : eka labdhaparyAptaka jIva yadi nirantara janma-maraNa kare to eka antarmuhUrta meM adhika se adhika 66336 bAra janma aura utane hI bAra maraNa kara sakatA hai| ina bhavoM meM pratyeka bhava kA kAla kSudrabhava pramANa arthAt eka zvAsa kA aThArahavA~ bhAga hai, phalataH 66336 bhavoM ke zvAsoM kA pramANa 3685 meM hotA hai| itane kAla meM pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura sAdhAraNa (37) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanaspati ke bAdara aura sUkSma tathA pratyeka vanaspati ina gyAraha prakAra ke labdhyaparyAptaka jIvoM meM se pratyeka ke 6012-6012 utkRSTa bhava kI apekSA ekendriyoM ke utkRSTa bhava 6012 x 11 = 66132 hote haiN| dvIndriya labdhyaparyAptaka ke utkRSTa 80 bhava, trIndriya labthyaparyAptaka ke utkRSTa 60 bhava, caturindriya labdhyaparyAptaka ke utkRSTa 40 bhava, asaMjJI labdhyaparyAptaka ke utkRSTa 8 bhava, saMjJI labdhyaparyAptaka ke utkRSTa 8 mava aura manuSya labdhyaparyAptaka ke utkRSTa 8 bhava isa prakAra kA milA . . kAla meM utkRSTa 66336 mava hote haiN| : 68. prazna : labdhyaparyAptaka, nityaparyAptaka aura paryApta avasthA kina-kina guNasthAnoM meM hotI hai ? uttara : labdhyaparyApta avasthA mAtra mithyAtva guNasthAna meM hotI hai| vaha bhI sammUrchana janma se utpanna hone vAle manuSyagati aura tiryaJcagati ke jIvoM ke hotI hai, anya jIvoM ke nahIM hotI / niyaMtyaparyApta avasthA mithyAtva, sAsAdana samyaktva, 54yaktva, AhArakazarIra kI apekSA pramatavirata (38) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I aura samudghAta kI apekSA sayogakevalI jina ke hotI hai| paryApta avasthA sabhI guNasthAnoM meM hotI hai| 66. kevalI bhagavAna kA zarIra pUrNa hai aura unake paryApta nAmarkama kA udaya bhI hai tathA kAya-yoga bhI hai taba unako aparyApta kyoM kahA ? uttara : kevalI bhagavAna ke kAyayoga Adi sabhI vidyamAna haiM tathApi unake samudghAta kI kapATa pratara aura lokapUraNa tInoM hI avasthAoM meM yoga pUrNa nahIM hone se Agama meM gauNatA se unako aparyApta kahA hai| 70. prANa kise kahate haiM ? prANa ke kitane bheda haiM ? uttara : jinake saMyoga se jIva jIvita aura viyoga se mRta kahalAtA hai, unheM prANa kahate haiM / dravyaprANa aura bhAvaprANa ke bheda se prANa ke do bheda hote haiN| AtmA ke jJAna darzana Adi guNoM ko bhAvaprANa aura indriya, bala, Ayu aura zvAsocchvAsa ko dravyaprANa kahate haiM / 5 indriya, 3 bala, Ayu aura zvAsocchvAsa; isa prakAra dravyaprANa ke 10 bheda hote haiM / (36) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna : ekendriya Adi jIvoM ke kitane-kitane prANa hote haiM ? uttara : jIva 71. indriya asaMjJI paMcendriya bala ekendriya sparzana jIndriya sparzana- rasanA trIndriya spardhAna- rasanA prANa caturindriya sparzana- rasanA kAya vacana prANa-cakSu sparzana- rasanA ghANa-cakSu-karNa sparzana- rasanA saMjJI paMcendriya ghANa-cakSu karNa Ayu zvAso kula svAsa kAya kAya vacana kAya vacana .. kAya vacana Sip mi t kAya vacana mana L Ja 44 8 6 90 aparyApta avasthA meM vacana mana bala aura zvAsocchvAsa ye tIna prANa nahIM hote haiM, ataH aparyAptaka ekendriya Adi jIvoM meM kramazaH 3, 4, 5, 6, 7 aura 7 prANa hote haiN| 72. saMjJA kise kahate haiM ? usake kitane bheda haiM ? uttara : jinase saMklezita hokara jIva isa bhava meM aura jinake viSaya kA sevana karane se jIva donoM hI bhavoM meM dAruNa (40) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkha ko prApta hote haiM, use saMjJA kahate haiN| isake cAra bheda haiM- 1. AhAra, 2. bhaya, maithuna aura 4 parigraha / 73. prazna: AhAra saMjJA kise kahate haiM ? uttara : antaraMga meM asAtAvedanIya karma kI udIraNA hone se tathA bAsya meM AhAra dekhane se athavA usa aura upayoga jAne se athavA peTa khAlI hone se jIva ko jo AhAra kI icchA hotI hai use AhAra saMjJA kahate haiN| 74. prazna : bhaya saMjJA kise kahate haiM ? uttara : aMtaraMga meM bhaya nokaSAya kI udIraNA hone se tathA bAhya meM bhayotpAdaka vastu dekhane se athavA pahale dekhe hue bhayaMkara padArtha ke smaraNAdi se athavA zakti ke hIna hone para usa jIva ke hRdaya meM jo bhaya utpanna hotA hai, use bhaya saMjJA kahate haiN| 75. maithuna saMjJA kise kahate haiM ? uttara : antaraMga meM veda nokaSAya kI udIraNA hone se aura bAhya meM kAmottejaka svAdiSTa aura gariSTha rasayukta padArthoM kA bhojana karane se athavA kAmakathA, nATaka Adi ke sunane se athavA pahale ke mukta viSayoM kA smaraNa karane se (41) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA kuzIla puruSoM kI saMgati se jIva ke hRdaya meM jo kAmavAsanA utpanna hotI hai, use maithuna saMjJA kahate haiN| 76. prazna : parigraha saMjJA kise kahate haiM ? uttara : antaraMga meM lobha kaSAya kI udIraNA hone se aura bAhya meM bhogopabhoga ke sAdhanabhUta padArthoM ko dekhane se athavA pahale ke mukta padArthoM kA smaraNa yA unakI kathA sunane se aura mamatva pariNAmoM se jIva ke hRdaya meM jo parigraha-arjana-rakSaNa saMgraha kI buddhi hotI hai, use parigraha saMjJA kahate haiN| 77. kauna-kauna sI saMjJA kisa-kisa guNasthAna taka hotI hai ? uttara :AhAra saMjJA chaThe guNasthAna taka, bhaya saMjJA AThaveM guNasthAna taka, maithuna saMjJA navam guNasthAna ke saveda bhAga taka aura parigraha saMjJA dasaveM guNasthAna taka hotI hai| sAtaveM Adi guNasthAnoM meM jo bhaya Adi tIna saMjJAe~ batalAyI haiM, ve mAtra antaraMga una-una kamoM ke udaya kI apekSA batalAyI haiM, pravRtti kI apekSA nhiiN| 78. prazna : mArgaNA kise kahate haiM ? uttara : jinameM athavA jinake dvArA jIvoM kI khoja kI jAve, unheM mArgaNA kahate haiN| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76. prazna : mArgaNA ke kitane bheda haiM ? uttara : mArgaNA ke caudaha bheda haiM- 1. gati, 2. indriya, 3. kAya, 4. yoga, 5. veda, 6 kaSAya, 7. jJAna, 6. saMyama, 6. darzana, 10. lazyA, 11. bhavyatva, 12. samyaktva, 13. saMjJI aura 14. aahaar| 50. prazna : sAntara mArgaNA aura nirantara mArgaNA kise kahate haiM ? unake kitane bheda haiM ? uttara : jinameM viccheda-antara par3atA hai, unheM sAntara mArgaNA kahate haiN| jinameM viccheda-antara nahIM par3atA hai, unheM nirantara mArgaNA kahate haiN| saMsArI jIvoM ke uparyukta 14 mArgaNAoM meM se kisI kA bhI viccheda nahIM par3atA hai| ve sabhI jIvoM ke sadA hI pAyI jAtI haiM, ataeva unako nirantara mArgaNA kahate haiN| sAntara mArgaNA ke 8 bheda haiM- 1. upazama samyaktva, 2. sUkSmasAmparAya saMyama, 3. AhAraka kAyayoga, 4. AhAraka mizrakAyayoga, 5. vaikriyikamizrakAyayoga, 6. labdhyaparyAptaka manuSya, 7. sAsAdana samyaktva aura 8. mishr| ye mArgaNAyeM sAmAnya se nirantara meM hI gabhiMta (43) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81. prazna : antara-viccheda kise kahate hai ? uttara : kisI bhI vivakSita guNasthAna yA mArgaNA sthAna ko chor3akara punaH usI ko prApta karane meM jIva ko bIca meM jo samaya lagatA hai usako antara viccheda yA viraha kahate haiN| 52. prazna : nAnA jIvoM kI apekSA ATha sAntara mArgaNAoM kA utkRSTa aura jaghanya viraha-kAla kitanA hai ? uttara : nAnA jIvoM kI apekSA upazama samyaktva kA utkRSTa viraha-kAla sAta dina, sUkSmasAmparAya kA chaha mahInA, AhAraka kAyayoga aura AhAraka mizrakAyayoga kA pRthaktva varSa, vaikriyika mizra, kAyayoga kA bAraha muhUrta, labdhyaparyAptaka manuSya, sAsAdana samyaktva aura mizra kA utkRSTa viraha kAla palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai| sAntara mArgaNAoM kA jaghanya viraha-kAla eka samaya hai| 83. prazna : gati mArgaNA kise kahate haiM ? usake kitane bheda uttara : gati nAmakarma ke udaya se prApta huI jIva kI avasthA vizeSa ko gati kahate haiN| gati ke cAra bheda haiM1. narakagati, 2. tithaMcagati, 3. manuSyagati aura 4. devgti| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84. prazna : narakagati kA svarUpa kyA hai ? uttara :jo dravya, kSetra, kAla, bhAva meM svayaM tathA paraspara prIti ko prApta nahIM hote, unako nAraka (nArakI) kahate haiM aura unakI gati ko nAraka-gati kahate haiN| nArakiyoM kA nivAsa isa pRthivI ke nIce sAtoM pRthiviyoM meM hai, nArakI nirantara hI svAbhAvika, zArIrika, mAnasika, Agantuka tathA kSetra janya ina pA~ca prakAra ke duHkhoM se duHkhI rahate haiN| bahuta Arambha, bahuta parigraha tathA raudra dhyAna ke kAraNa jIva narakAyu kA bandha kara ina pRthiviyoM meM utpanna hote 15. prazna : tiyacagati kA svarUpa kyA hai ? uttara :jo mana-vacana-kAya kI kuTilatA se yukta haiM, jinakI AhArAdi viSayaka saMjJAe~ atyanta spaSTa haiM, jo nikRSTa ajJAnI haiM aura jinameM atyanta pApa kA bAhulya pAyA jAtA hai, unako tiryaMca kahate haiM aura unakI gati ko niryacagati kahate haiN| inake ekendriyAdi pA~ca bheda haiN| ekendriya jIvoM kA samasta loka meM nivAsa hai, basanAlI meM trasa jIvoM kA nivAsa hai, tathA upapAda, mAraNAntika samudghAta aura kevalI-samudghAta kI apekSA samasta loka Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM bhI nivAsa hai| chala-kapaTa rUpa pravRtti karane se evaM Atai dhyAna ke kAraNa jIva tiryacagati meM utpanna hote haiN| 86. prazna : manuSyagati kA svarUpa kyA hai ? uttara : jo nitya hI heya-upAdeya, tattva-atattva, Apta-anApta, dharma-adharma Adi kA vicAra kara sake, jo mana ke dvArA guNadoSAdi kA vicAra evaM smaraNa Adi kara sakeM, jo mana ke viSaya meM utkRSTa hoM, zilpakalA Adi meM kuzala hoM, tapazcaraNa kara mokSa prApta kara sakeM tathA yuga kI Adi meM jo manuSyoM se utpanna hoM unheM manuSya kahate haiM aura unakI gati ko manuSyagati kahate haiN| manuSyoM kA nivAsa DhAI dvIpa meM hai| manuSya ke Arya-khaNDaja aura mleccha-khaNDaja kI apekSA do bheda haiN| alpa Arambha, alpa parigraha tathA svabhAva kI saralatA se jIva manuSya gati meM utpanna hote haiN| 17. prazna : devagati kA svarUpa kyA hai ? uttara :jo aNimA, mahimA Adi ATha RddhiyoM ke dvArA nAnA dvIpa-samudroM meM icchAnusAra krIr3A karate haiM aura jinakA rUpa, lAvaNya, yauvana Adi sadA prakAzamAna rahatA hai, unheM deva kahate haiM aura unakI gati ko devagati kahate haiN| inake Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI aura vaimAnika ye cAra bheda haiN| bhavanavAsI aura vyantara devoM kA nivAsa isa pRthivI ke nIce sthita ratnaprabhA pRthvI ke kharabhAga aura paMka-mAga meM hai evaM madhyaloka meM bhI hai| jyotiSI devoM kA nivAsa isa pRthvI se 760 yojana kI UMcAI se lekara 600 yojana kI U~cAI taka hai| vaimAnika devoM kA nivAsa solaha svarga, nau graiveyaka, nau anudiza tathA pA~ca anuttara vimAnoM meM hai| sarala pariNAma, dharmadhyAna tathA zubhopayoga rUpa bhAvoM se jIva devagati meM utpanna hote haiN| siddha parameSThI cAroM gatiyoM ke cakra se rahita hote haiN| 18. prazna : tiryaMcoM aura manuSyoM ke kitane bheda haiM ? uttara : sAmAnya tiryaMca, paMcendriya tiryaca, paryApta tiryaMca, yoninI tiryaMca aura aparyApta tiryaca isa prakAra tiryacoM ke pA~ca bheda haiN| sAmAnya manuSya, paryApta manuSya, yoninI manuSya aura aparyApta manuSya isa prakAra manuSyoM ke cAra bheda haiN| 86. prazna : paryApta manuSya aura mAnuSiyoM kA kitanA pramANa hai ? uttara : 76228162514264337563543850336 arthAt 26 aka pramANa paryApta manuSyoM kA pramANa hai| paryApta manuSyoM kA jitanA pramANa hai, usameM 3/4 mAnuSiyoM kA pramANa hai| (47) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60. prazna: indriya mArgaNA kise kahate haiM ? usake kitane bheda haiM aura unakA svarUpa kyA hai ? | uttara : ekendriyAdi jAti nAmakarma ke udaya se jIva kI jo ekendriya Adi avasthA hotI hai, use indriya mArgaNA . kahate haiM / indra ke sadRza apane-apane viSaya meM svatantra hone se indriya kahate haiN| yA chadmastha jIva jinake mAdhyama se padArthoM ko jAnate haiM, unheM indriya kahate haiM / indriya ke do bheda haiM- (1) bhAvendriya ( 2 ) dravyendriya / labdhi aura upayoga ko bhAvendriya kahate haiN| matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hone vAlI arthagrahaNa kI zaktirUpa vizuddhi ko labdhi aura usa vizuddhi se artha ko grahaNa karane rUpa jo vyApAra hotA hai, usako upayoga kahate haiM / nivRtti aura upakaraNa ko dravyendriya kahate haiN| jIvavipAkI jAti nAmakarma ke udaya ke sAtha-sAtha zarIra nAmakarma ke udaya se tattat indriya ke AkAra meM jo AtmapradezoM tathA Atmasambaddha zarIra- pradezoM kI racanA hotI hai usako nirvRtti kahate haiM / nirvRtti Adi kI rakSA meM sahAyaka avayava ko upakaraNa kahate haiN| (48) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61. prazna : indriya ke aura kitane bheda hote haiM ? uttara : indriya ke pA~ca bheda bhI hote haiM- (9) sparzana (2) rasanA (3) ghANa (4) cakSu aura (1) krnn| indriya ke bhedoM kI apekSA jAti nAmakarma ke udaya se jIva kA ekendriya, dIndriya Adi jAtiyoM meM vargIkaraNa duA hai| jina jIvoM ke bAhya cihna (dravyendriya) aura usake dvArA hone vAlA sparza, rasa, gandha, rUpa, zabda ina viSayoM kA jJAna ho, unako kramazaH ekendriya, dvIndriya trIndriya, caturindriya, paMcendriya jIva kahate haiN| tiryaca gati ko chor3akara zeSa gatiyoM meM paMcendriya jIva hI hote haiM, parantu tithaMca gati meM ekendriya Adi sabhI jIva hote haiN| 61. prazna : ekendriyAdi jIvoM kI sparzanAdi indriyA~ kA utkRSTa viSaya-kSetra kitanA hai ? uttara : ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya aura saMjJI paMcendriya jIvoM ke sparzana Adi indriyoM kA utkRSTa viSayakSetra isa prakAra hai : Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSu karNa jIda sparzana rasanA ghrANa ekendriya 400 dhanuSa - . hIndriya 800" 46 dhanuSa zrIndriya 1600 " 128 " 100 10 caturindriya 3200" 256 " / asaMjhI) 6400" 512" 400 " paMcendriya) saMjhI) 6 yojana pojana yojana paMcendriya) 2654 yo0 - 0" 000 dhanuSa 472632 yojana 12 yojana 63. prazna : indriyoM kA AkAra kaisA hai ? uttara : cakSu indriya kA AkAra masUra ke samAna, zrotra indriya kA AkAra yaca-nAlI ke samAna, ghrANa indriya kA AkAra tila ke phUla samAna, rasanA indriya kA AkAra khurapA ke samAna aura sparzana . indriya kA AkAra aneka prakAra kA hai| 64. prazna : ekendriyAdi jIvoM kI saMkhyA kA pramANa kyA hai ? uttara : pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika aura vAyukAyika jIva asaMkhyAtAsaMkhyAta haiN| vanaspatikAyika jIva . (50) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantAnanta haiN| zaMkha Adi dvIndriya jIca, cITI Adi trIndriya jIva, bhramara Adi caturindriya jIva, manuSya Adi paMcendriya jIva 'asaMkhyAtAsaMkhyAta haiN| ekendriya jIvoM meM eka bhAga pramANa bAdara jIva evaM bahubhAga pramANa sUkSma jIva hote haiN| bAdara ekendriya jIvoM meM eka bhAga paryApta jIva evaM bahubhAga pramANa aparyApta jIva hote haiN| sUkSma ekendriya jIvoM meM bahubhAga paryApta jIva aura eka bhAga aparyApta jIva pAye jAte haiN| 65. prazna : kAyamArgaNA kise kahate haiM ? uttara : jAti nAmakarma ke avinAbhAvI trasa aura sthAvara nAmakarma ke udaya se hone vAlI jIva kI paryAya vizeSa ko kAya kahate haiN| 66. prazna : kAya ke kitane bheda haiM ? uttara : pRthivIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya aura vanaspatikAya ye pA~ca sthAvarakAya tathA eka trasakAya isa prakAra kAya ke chaha bheda haiN| (51) haiM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67. prazna : vanaspatikAya ke kitane bheda haiM ? unakA svarUpa kyA hai ? 7 uttara : vanaspatikAya ke do bheda haiM- (1) pratyeka aura (2) sAdhAraNa / pratyeka vanaspatiH jisameM eka zarIra kA svAmI eka hI jIva hotA hai, use pratyeka vanaspati kahate haiN| sAdhAraNa vanaspatiH jina jIvoM kA zarIra sAdhAraNa nAmakarma ke udaya ke kAraNa nigoda rUpa hotA hai, jahA~ eka zarIra meM anantAnanta jIva rahate haiM aura jinakA AhAra, zvAsocchvAsa, jIvana tathA maraNa samAna hotA hai unheM sAdhAraNa vanaspati kahate haiN| inake bAdara aura sUkSma kI apekSA do bheda hote haiN| itanA vizeSa hai ki eka bAdara nigoda zarIra meM yA eka sUkSmanigoda zarIra meM sAtha hI utpanna hone vAle anantAnanta sAdhAraNa jIva yA to paryAptaka hI hote haiM yA aparyAptaka hI hote haiM kintu mizrarUpa nahIM hote, kyoMki unake samAna karmodaya kA niyama hai| 68. prazna pratyeka vanaspati ke kitane bheda haiM ? uttara : pratyeka vanaspati ke do bheda haiM- ( 1 ) sapratiSThita pratyeka aura ( 2 ) apratiSThita pratyeka / (52) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66. prazna : sapratiSThita pratyeka kise kahate haiM ? uttara : jinake Azraya bAdara nigodiyA jIva rahate haiM tathA jinakI zirA, sandhi tathA parva Adi prakaTa na hue hoM, jinakA maMga karane para samAna bhaMga hotA ho, tor3ane para jinameM paraspara tantu na lage raheM evaM cheda karane para bhI jinakI punaH vRddhi ho jAve aura jisakI skandha kI chAla moTI ho unako supratiSThita pratyeka vanaspati kahate haiM, inheM upacAra se sAdhAraNa vanaspati kI kahate haiM / 100 prazna : sapratiSThita pratyeka aura sAdhAraNa vanaspati meM kyA bheda hai ? uttara : sapratiSThita pratyeka vanaspati ke Azrita rahane vAle bAdara nigodiyA jIva apane zarIra kA svatantra astitva rakhate haiN| sAdhAraNa vanaspati meM rahane vAle anantAnanta jIva apane zarIra kA svatantra astitva na rakhakara eka zarIra ke hI svAmI hote hai / 101. prazna: apratiSThita pratyeka kise kahate haiM ? uttara: jinake Azraya bAdara nigodiyA jIva nahIM rahate haiM tathA jinakI zirA, saMdhi aura parva Adi kI rekhAe~ prakaTa ho cukI haiM, tor3ane para jinakA samAna bhaMga nahIM hotA hai evaM (53) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chinna ho jAne para jo phira se utpanna nahIM hotI haiM aura jinakI skandha kI chAla patalI hotI hai, unako apratiSThita pratyeka vanaspati kahate haiN| apratiSThita pratyeka vanaspati apanI utpatti ke prathama samaya se lekara antarmuhUrta paryanta sapratiSThita pratyeka hI rahatI hai| 102. prazna : eka nigoda zarIra meM dravya kI apekSA jIdoM kA pramANa kitanA hai ? uttara : samasta siddharAzi kA aura sampUrNa atIta kAla ke samayoM kA jitanA pramANa hai, dravya kI apekSA unase anantaguNe jIva eka nigoda zarIra meM rahate haiN| 103. prazna : nitya nigoda kise kahate hai ? uttara : jo Aja taka nigoda paryAya se nahIM nikale haiM, unheM nitya nigoda kahate haiN| nitya-nigodiyA jIvoM kA kAla anAdi ananta aura anAdi sAnta hotA hai, parantu itara nigodiyA jIvoM kA kAla sAdi sAnta aura sAdi ananta hotA hai| 104. prazna : itara nigoda kise kahate hai ? uttara : jo nigoda se nikalakara tathA anya paryAyoM meM bhramaNa kara punaH nigoda meM hI utpanna hote haiM, unheM itara nigoda kahate haiN| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105. prazna : bAdara nigodiyA jIya kahA~-kahA~ nahIM rahate haiM ? uttara : pRthivI, jala, agni aura vAyu ina cAra sthAvaroM meM, AhAraka zarIra, deva-nArakiyoM kA zarIra aura kevalI bhagavAna kA zarIra ina ATha sthAnoM meM bAdara nigodiyA jIva nahIM rahate haiN| 106. prazna : sthAvarakAyika aura sakAyika jIvoM kA kaisA AkAra hai ? uttara : pRthivIkAlika se vAguphATika pAta: nIyoM kA AsAra kramazaH masUra, jala kI bindu, suiyoM kA samUha aura dhvajA ke sadRza hai| vanaspatikAyika aura usakAyika jIvoM kA AkAra aneka prakAra kA hai| 107. prazna : sthAvarakAyika jIvoM kI utkRSTa Ayu kA kitanA pramANa hai ? uttara : mRdu pRthivIkAyika jIvoM kI utkRSTa Ayu 12,000 varSa, kaThora pRthivIkAyika jIvoM kI 22,000 varSa, jalakAyika jIvoM kI 7,000 varSa, tejakAyika jIvoM kI 3 dina, vAtakAyika jIvoM kI 3,000 varSa aura vanaspatikAyika jIvoM kI utkRSTa Ayu 10,000 varSa pramANa hai| (55) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tre. mana : nigozise nikalanA haptarAzi meM rahane kA kAla adhika se adhika kitanA hai ? uttara : trasa rAzi meM rahane kA adhika se adhika kAla sAdhika 2,000 sAgara varSa hai| 106. prazna : yoga kise kahate haiM ? uttara : pudgalavipAkI zarIra nAmakarma ke udaya se mana-vacana-kAya se yukta jIva kI karma grahaNa meM kAraNa-bhUta zakti ko yoga kahate haiM arthAt bhAdayoga kahate haiN| isa zakti ke kAraNa AtmapradezoM meM jo parispandana utpanna hotA hai, use dravyayoga kahate haiN| 110. prazna : yoga ke kitane bheda haiM ? uttara : saMkSepa meM yoga ke tIna bheda hai (1) kAyayoga (2) vacanayoga aura (3) mnoyog| vistAra se kAyayoga ke sAta bheda hai(1) audArika-mizra kAyayoga (2) audArika kAyayoga (3) vaikriyika mizra kAyayoga (4) vaikriyika kAyayoga (5) AhAraka mizra kAyayoga (6) AhAraka kAyayoga aura (7) kArmaNa kaayyog| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... yacanayoga ke cAra bheda haiM- (1) satya vacanayoga (2) asatya vacanayoga (3) ubhaya vacanayoga aura (4) anumaya vcnyog| manoyoga ke cAra bheda haiM- (1) satya manoyoga (2) asatya manoyoga (3) ubhaya manoyoga aura (4) anubhaya mnoyog| isa prakAra saba milAkara yoga ke 15 bheda haiN| 111. prazna : audArikamizra kAyayoga kise kahate haiM ? uttara : vigrahagati ke bAda manuSya athavA tithaMca gati meM jaba taka zarIraparyApti pUrNa nahIM hotI hai taba taka arthAt aparyApta avasthA meM isa jIva ke kArmaNa zarIra aura audArika zarIra ke nimitta se AtmapradezoM kA jo parispandana hotA hai, use audArikamizra kAyayoga kahate haiN| 112. prazna : audArika kAyayoga kise kahate haiM ? uttara : nirvRtyaparyApta avasthA ke antarmuhUrta bAda paryApta ho jAne para audArika zarIra ke nimitta se jo AtmapradezoM kA parispandana hotA hai use audArika kAyayoga kahate haiN| manuSya aura tiryaMca ko pUre jIvana bhara audArika kAyayoga ....... -- -- - ---- --- - --- - -- -- Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahatA hai| yaha vizeSa hai ki usa paryAptaka jIva ke kabhI manoyoga bhI hotA hai, kabhI bacanayoga bhI hotA hai| 113. prazna : vaikriyikamizra kAyayoga kise kahate haiM ? uttara : vigrahagati ke bAda devagati aura naraka gati meM aparyApta avasthA ke antarmuhUrta paryanta kArmaNa zarIra aura vaikriyika zarIra ke nimitta se AtmapradezoM kA jo parispandana hotA hai use vaikriyikamizra kAyayoga kahate haiN| 114. prazna : vaikriyika kAyayoga kise kahate haiM ? uttara : paryApta avasthA meM vaikriyika zarIra ke nimitta se AtmapradezoM meM jo parispandana hotA hai use caikriyika kAyayoga kahate haiN| deva aura nArakiyoM ke pUre jIvana bhara caikriyika kAyayoga rahatA hai| kabhI-kabhI vacanayoga aura manoyoga bhI hotA hai| 115. prazna : AhArakamizra kAyayoga kise kahate haiM ? uttara : chaThe guNasthAnavartI jina muniyoM ke asaMyama kA parihAra karane ke lie aura sandeha-nivAraNa hetu mastaka se jo zveta raMga kA putalA nikalane vAlA hai, unake prathama Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarmuhUrta meM jaba taka AhAraka zarIra paryApta nahIM hotA hai taba taka AdArika zarIra aura AhAraka zarIra ke nimitta se AtmapradezoM meM jo parispandana hotA hai, use AhArakamizra kAyayoga kahate haiN| 16. prazna : AhAkAyayoga kile kahate haiM ? uttara : chaThe guNasthAnavartI muni ke mastaka se jo zveta raMga kA putalA nikalatA hai vaha kevalI ke pAsa jAkara sUkSma padArthoM kA AharaNa-grahaNa karatA hai, isalie isa AhAraka zarIra ke dvArA AtmapradezoM meM jo parispandana hotA hai, use AhAraka kAyayoga kahate haiN| 117. prazna : AhAraka kAyayogI aura AhArakamizra kAyayogI jIvoM kA kitanA pramANa hai ? uttara : eka samaya meM AhAraka kAyayoga vAle jIva adhika se adhika 54 hote haiM aura AhArakamizna kAyayoga vAle jIva adhika se adhika 27 hote haiN| 118. prazna : kArmANa kAyayoga kise kahate haiM ? uttara : jaba yaha jIva maraNa kara nayA zarIra prApta karane ke lie vigrahAti meM jAtA hai taba kArmANa zarIra ke nimitta se Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmapradezoM kA jo parispandana hotA hai, use kArmANa kAyayoga kahate haiN| yaha yoga eka, do athavA tIna samaya taka hotA hai| 116. prazna: zarIra ke kitane bheda hote haiM ? uttara : zarIra ke pA~ca me hote haiM- (1) aura (-) vaikimika ( 3 ) AhAraka ( 4 ) taijasa aura (5) kArmANa / 120. prazna : audArika zarIra kise kahate haiM ? uttara : garbha aura sammUrcchana janma se jisakI utpatti hotI haiM aise manuSya aura tiryaMcoM ke zarIra ko audArika zarIra kahate haiM / 121. prazna: vaikriyika zarIra kise kahate haiM ? uttara : upapAda janma se jisakI utpatti hotI hai, aise deva aura nArakiyoM ke zarIra ko vaikriyika zarIra kahate haiN| 122. prazna : AhAraka zarIra kise kahate haiM ? uttara : chaThe guNasthAnavartI muni ke tapazcaraNa ke nimitta se hone vAlI AhAraka Rddhi ke phalasvarUpa tIrthaMkaroM ke dIkSA kalyANaka Adi evaM jina jinagRha, caitya caityAlayoM kI vandanA ke lie arthAt asaMyama kA parihAra karane ke lie } (60) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM sandeha - nivAraNa ke lie mastaka se dhAtu evaM saMhanana se rahita, samacaturastra saMsthAna yukta eka hAtha kA sapheda raMga kA jo putalA nikalatA hai, use AhAraka zarIra kahate haiM / 123. prazna: taijasa aura kArmANa zarIra kise kahate haiM ? uttara: jisake nimitta se audArika Adi zarIroM meM viziSTa prakAra kA teja hotA hai, use taijasa zarIra kahate haiN| karmoM ke samUha ko kArmANa zarIra kahate haiN| 124. prazna: devoM aura nArakiyoM ke zarIroM ke atirikta kina-kina zarIroM meM vikriyA ho sakatI hai ? uttara : bAdara tejaskAyika aura vAyukAyika tathA saMjJI paryApta paMcendriya tiryaMca evaM manuSya tathA bhogabhUmija tiryaMca aura manuSya apane audArika zarIra ke dvArA apRthak vikriyA kara sakate haiM parantu bhogabhUmija tiryaMca aura manuSya tathA cakravartI pRthak vikriyA bhI kara sakate haiN| 125. prazna: taijasa zarIra ke kitane bheda haiM ? uttara : taijasa zarIra ke do bheda haiM- (1) nissaraNAtmaka aura (2) anissaraNAtmaka; nissaraNa taijasa zarIra chaThe guNasthAnavartI (61) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RddhidhAraka muni ke hotA hai| anissaraNa taijasa samasta saMsAriyoM ke hotA hai| 126. prazna : karma aura naukarma kise kahate haiM ? uttara : audArika, vaikriyika, AhAraka aura tainasa nAmakarma ke udaya se hone vAle cAra zarIroM ko naukarma kahate haiN| kArmANa zarIra nAmakarma ke udaya se hone vAle jJAnAvaraNAdika ATha karmoM ke samUha ko kArmANa zarIra arthAt karma kahate haiN| 127. prazna : vinasopacaya kise kahate haiM ? uttara : sampUrNa AtmapradezoM ke sAtha jo karma aura nokarma ba~dhe haiM, una karma aura nokarma ke pratyeka paramANu ke sAtha jIvarAzi se anantAnantaguNe vinasopacayarUpa paramANu bhI sambaddha haiM, jo karmarUpa yA nokarmarUpa to nahIM haiM, kintu karmarUpa yA nokarmarUpa hone ke lie ummIdavAra haiM, una paramANuoM ko visasopacaya kahate haiN| 128. prazna : audArikAdi zarIroM kA utkRSTa saMcapa kahA~ hotA hai ? uttara : audArika zarIra kA utkRSTa saMcaya tIna palya kI sthiti vAle devakuru aura uttarakuru meM utpanna manuSya tathA tiryaca ke Ayu ke antima aura upAntya samaya meM hotA hai| vaikriyika zarIra kA utkRSTa saMcaya bAisa sAgara kI Ayu Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle AraNa aura acyuta svarga ke Upara ke vimAnoM meM rahane vAle devoM ke hotA hai| AhAraka zarIra kA utkRSTa saMcaya AhAraka, zarIra kA sadhAna karane vAle pramAvirata ke hotA hai| taijasa zarIra kA utkRSTa saMcaya saptam pRthivI meM dUsarI bAra utpanna hone vAle jIva ke hotA hai| kANi zarIra kA utkRSTa saMcaya aneka bAra narakoM meM bhramaNa karake saptam pRthivI meM utpanna hone vAle jIva ke hotA hai| 126. prazna : karmoM kA utkRSTa saMcaya karane meM kyA-kyA kAraNa uttara : karmoM kA utkRSTa saMcaya karane meM chaha Avazyaka kAraNa hote haiN| (1) bhavAddhA (2) AyuSya (3) yoga (4) saMkleza (5) apakarSaNa aura (6) utkrssnn| 130. prazna : madAdyA kise kahate haiM ? uttara : bhava-paryAya sambandhI kAla (sthiti) ko bhavAdA kahate haiN| 131. prazna : apakarSaNa kise kahate haiM ? uttara : karmapradezoM kI sthiti aura anubhAga ke apavartana arthAt ghaTane ko apakarSaNa kahate haiN| (63) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132. prazna : utkarSaNa kise kahate haiM ? uttara : karmapradezoM kI sthiti aura anubhAga kI vRddhi ko utkarSaNa kahate haiN| 133. prazna : kArmANa kAyayoga kisa-kisa guNasthAna meM hotA hai ? uttara : vigrahagati kI apekSA kArmANa kAyayoga pahale, dUsare aura cauthe guNasthAna meM hotA hai tathA kevalI samudghAta kI apekSA kArmANa kAyayoga pratara aura lokapUraNa avasthA meM hotA hai| 134. prazna : vacanayoga aura manoyoga ke cAra bhedoM kA svarUpa kyA hai ? uttara : padArtha ko kahane yA vicArane ke lie jIva kI satya, . asatya, ubhaya aura anubhaya rUpa cAra prakAra se bacana aura mana kI jo pravRtti hotI hai, use krama se satya vacanayoga tathA satya manoyoga Adi kahate haiN| samyagjJAna ke viSayabhUta padArtha ko satya kahate haiM, jaise 'yaha jala hai'| mithyAjJAna ke viSayabhUta padArtha ko asatya kahate haiM, jaise 'mRgamarIcikA' ko jala khnaa| donoM ke viSayabhUta padArtha ko ubhaya kahate haiM, jaise 'kamaNDalu ko Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTa kahanA kyoMki kamaNDalu ghaTa kA kAma detA hai, isalie kathaMcit satya hai aura ghaTAkAra nahIM hai, isalie kathaMcita asatya hai| jo donoM hI jJAna kA viSaya nahIM hotA hai aise padArtha ko anubhaya kahate haiM, jaise sAmAnya rUpa se yaha pratibhAsa honA ki 'yaha kucha hai' / yahA~ para satya-asatya kA kucha bhI nirNaya nahIM ho sakatA, isalie anubhaya hai| 135. prazna : anubhayavacana ke kitane bheda haiM ? uttara : anubhayavacana ke nau bheda haiM- (9) AmantraNI- he devadatta! yahA~ Ao, (2) AjJApanI- yaha kAma karo, (3) yAcanIyaha mujhako do, (4) AcchanI- yaha kyA hai ? (5) prajJApanI- maiM kyA karU~ isa taraha ke sUcanA vAkya, (6) pratyAkhyAnI- ise chor3atA hU~, (7) saMzayavacanI- yaha balAkA hai athavA patAkA, (8) icchAnulomnI- mujhe bhI aisA hI honA cAhie, aisI icchA prakaTa karane vAle vacana, (6) anakSarAtmaka- hIndriyAdika asaMjJI paMcendriya paryanta jIvoM kI bhASA anakSarAtmaka hotI hai| ye nau prakAra ke vacana sunane se vyakta aura avyakta donoM hI aMzoM kA bodha hotA hai, kyoMki sAmAnya aMza ke vyakta hone se inheM asatya bhI nahIM kaha sakate aura vizeSa aMza ke vyakta na Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hone se inheM satya bhI nahIM kaha sakate haiM, isalie inheM anubhaya vacana kahate haiN| 136. prazna: veda kise kahate haiM ? usake kitane bheda haiM aura usakA svarUpa kyA hai ? uttara : veda nokaSAya ke udaya tathA udIraNA hone se jIva ke pariNAmoM meM bar3A bhArI moha utpanna hotA hai use veda kahate haiN| moha ke kAraNa jIva guNa aura doSa kA vicAra nahIM karatA hai| veda ke do bheda haiM- (1) bhAvaveda aura dravyaveda | bhAvaveda : antaraMga meM puruSaveda, strIveda aura napuMsakaveda ke udaya se jo ramaNa kI icchA hotI hai, use bhAvaveda kahate haiN| dravyaveda : aMgopAMga nAmakarma ke udaya se jo zarIra kI racanA hotI hai, use dravyaveda kahate haiM / veda ke tIna bheda bhI haiM ( 1 ) puruSaveda ( 2 ) strIveda aura ( 3 ) napuMsakaveda / nArakiyoM meM napuMsakaveda, devoM meM strIveda evaM puruSaveda tathA zeSa jIvoM meM tInoM veda hote haiN| deva nArakI meM dravyaveda aura bhAvaveda kI samAnatA rahatI hai parantu karmabhUmi ke manuSya aura tiryacoM meM kahIM viSamatA bhI pAyI jAtI hai (66) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt dravyada kucha hotA hai aura bhAvaveda kucha hotA hai| phuruSaveda kI bAdhA tRNa kI Aga ke samAna, strI kI bAdhA kArISa (kaMDe) kI Aga ke samAna aura nasakaveda kI bAdhA ITa pakAne ke A~vA~ kI Aga ke samAna hotI hai| 137. prazna : vaida kA sadbhAva kahA~ taka rahatA hai ? uttara : dravyaveda kI apekSA strIveda aura napuMsakaveda kA sadbhAva pA~caveM guNasthAna taka tathA puruSaveda kA sadbhAva caudahaveM guNasthAna taka hotA hai| bhAvaveda kI apekSA tInoM vedoM kA sadbhAva navam guNasthAna ke pUrvArtha taka rahatA hai| isake Age ke jIva vedarahita hote haiN| 138. prazna : kaSAya kise kahate haiM ? usake kitane bheda haiM ? uttara : jo AtmA ke samyaktvAdi guNoM kA ghAta kare, use kaSAya kahate haiN| anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha, apratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna-mAyA-loma, pratyAkhyAnAvaraNa, krodha-mAna-mAyA-lobha, saMjvalana krodha-mAna-mAyA-lobha aura hAsya-rati-arati-zoka-bhaya-jugupsA-strIveda-puruSaveda evaM napuMsakaveda, ye kaSAya ke 25 bheda haiN| udayasthAnoM kI apekSA kaSAya ke asaMkhyAta lokapramANa bheda bhI haiN| 1. jisa jIva ke jisa-kisI vivakSita paryAya meM jo bhAvaveda prApta huA hai, vahI bhAvaveda jIvana bhara taka rahatA hai, badalatA nahIM hai| dhavalA 1/34 (67) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136. prazna: anAnubandhI kaSAya kille kahate haiM ? uttara : ananta saMsAra kA kAraNa hone se mithyAtva ko ananta kahate haiM, isa ananta ke sAtha jisakA anubandha ho arthAt jo AtmA ke samyaktva guNa kA ghAta kare use anantAnubandhI kaSAya kahate haiM ? 1 140. prazna: apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAya kise kahate haiM ? uttara : jo kaSAya ekadezacAritra ko ghAte use apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kahate haiN| jo kaSAya sakala - cAritra ko ghAte use pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kahate haiN| jo kaSAya yathAkhyAta cAritra ko ghAte use saMjvalana kaSAya kahate haiM / 1. anantAnubandhI ko samyaktva ke sAtha-sAtha cAritra kA bhI ghAtaka kahA hai ( dhavala 1/164, paMcAdhyAyI uttarArdha 1140) vaha bhI ThIka hI hai| bAta yaha hai ki anantAnubandhI kaSAya kA kArya apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyoM kA ananta pravAha banAye rakhanA hai| vaha (anantAnubandhI) svayaM kisI cAritra ko nahIM paatii| (dhavala pu. 6 pR. 42 ) | cAritra meM anantAnubandhI catuSka kA vyApAra niSphala bhI nahIM hai, kyoMki cAritra kI ghAtaka apratyAkhyAnAvaraNAdi ke ananta udaya rUpa pravAha ke kAraNabhUta anantAnubandhI kaSAya ke niSphalatva kA virodha hai ( dhavala 6 / 43); isa prakAra anantAnubandhI kI dvisvabhAvatA siddha hotI hai| (68) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141. prazna : zakti kI apekSA krodhAdi kaSAyoM ke kitane bheda hote haiM ? uttara : zakti kI apekSA krodhAdi kaSAyoM ke cAra-cAra bheda hote haiM / ( tAlikA pRSTha 70 para dekheM) 142. prazna : nokaSAya kise kahate haiM ? uttara: jinakA udaya krodhAdi kaSAyoM kI apekSA nyUna hotA hai, unheM nokaSAya (kiMcit kaSAya) kahate haiN| inake nau bheda haiM- ( 1 ) hAsya, ( 2 ) rati, (3) arati, (4) zoka, (5) bhaya, (6) jugupsA, (7) puruSaveda ( 8 ) strIveda aura (6) napuMsakaveda | 143. prazna: kisa kaSAya kA udaya kisa guNasthAna taka hotA hai ? uttara : anantAnubandhI kaSAya kA udaya dUsare guNasthAna taka, apratyAkhyAnAvaraNa kA udaya cauthe guNasthAna taka, pratyAkhyAnAvaraNa kA udaya pA~caveM guNasthAna taka aura saMjvalana kA udaya dasaveM guNasthAna taka hotA hai| hAsyAdi chaha nokaSAyoM kA udaya AThaveM guNasthAna taka aura tInoM (66) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti kI apekSA kaSAyoM ke bheda apratyAkhyAna pratyAkhyAna saMjvalana anantAnubandhI patthara para khIMcI gayI rekhA ke samAna pRthivI para khIMcI gayI rekhA ke samAna dhUli para khIMcI gayI jala para khIMcI gayI rekhA ke mamAna rekhA ke samAna haDDI ke samAna patthara ke samAna kASTha ke samAna veta ke samAna (06) ___ bA~sa kI jar3a ke samAna per3he ke sIMga ke samAna gomUtra ke samAna / yurapA ke samAna lobha krimirAga ke samAna cakramala ke samAna zarIramala ke samAna haldIraMga ke samAna phala narakagati tiryacagati manuSyati devagati Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : vedoM kA udaya navam guNasthAna ke saveda bhAga taka rahatA hai / gyArahaveM guNasthAna se kaSAyarahita avasthA hai / 144. prazna jJAna kise kahate haiM ? uttara : jisake dvArA jIva trikAlaviSayaka dravya, guNa aura unakI aneka prakAra kI paryAyoM ko jAne use jJAna kahate haiN| 145. prazna jJAna ke kitane bheda haiM ? uttara : jJAna ke pA~ca bheda haiM- (1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) mana:paryayajJAna aura (5) kevalajJAna / mati aura zrutajJAna parokSajJAna haiM, avadhi aura mana:paryaya jJAna dezapratyakSa haiM tathA kevalajJAna sakalapratyakSa hai| mati, zruta, avadhi aura mana:paryaya ye cAra jJAna kSAyopazamika jJAna haiM aura kevalajJAna kSAyika jJAna hai / 146. prazna : matijJAna kise kahate haiM ? uttara : indriya aura mana kI sahAyatA se abhimukha ( yogya kSetra meM avasthita ) aura niyata ( apanI-apanI indriya kA niyata viSaya, jaise cakSu kA rUpa ) padArtha kA jo jJAna hotA hai, use Abhinibodhika arthAt matijJAna kahate haiM / (199) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147. prazna : matijJAna ke kitane bheda haiM ? unakA svarUpa kyA uttara : matijJAna ke cAra bheda haiM. 1. avagraha : padArtha aura indriyoM kA yogya kSetra meM avasthA narUpa sambandha hone para sAmAnya avalokana rUpa darzana hotA hai aura isake anantara vizeSa AkAra Adika ko grahaNa karane vAlA avagraha jJAna hotA hai| jaise 'yaha manuSya hai|' avagraha ke do bheda haiM- . (a) vyaMjanAvagraha : indriyoM se prApta-saMbaddha aura avyakta artha ko vyaMjana kahate haiM arthAt indriyoM se sambaddha hone para bhI jaba taka prakaTa na hove, use vyaMjana kahate haiM aura inake jJAna ko vyaMjanAvagraha kahate haiN| yaha jJAna cakSuindriya aura mana ko chor3akara zeSa cAra indriyoM se hotA hai| jaise zrotrAdika ke dvArA prathama zabdAdika ke avyakta grahaNa ko vyaMjanAvagraha kahate haiN| (A) arthAvagraha : jo aprAptaasambaddha artha ke viSaya meM hotA hai use arthAvagraha kahate haiM, jo vyaMjanAvagraha ke bAda hotA hai- jaise zrotrAdika ke dvArA zabdAdika ko prakaTa rUpa se grahaNa krnaa| yaha jJAna pA~coM indriyoM aura mana se hotA hai| (72) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) IhA : avagraha ke dvArA jAne hue padArtha ko viziSTa rUpa se jAnane kI ceSTA honA IhA jJAna hai| jaise yaha manuSya dAkSiNAtya honA caahie| (3) avAya : IhA jJAna ke dvArA jAne hue padArtha kA nirNayAtmaka jJAna honA avAya kahalAtA hai| jaise "manuSya dAkSiNAtya hI hai|" (4) dhAraNA : avAya ke dvArA jAne hue padArtha ko kAlAntara meM na bhUlane vAle jJAna ko dhAraNA kahate haiN| jaise-maiMne dAkSiNAtya manuSya ko dekhA thaa| aspaSTa- prApta yA vyaMjana padArtha kA sirpha avagraha jJAna hotA hai| spaSTa padArtha ke cAroM jJAna hote haiN| 148. prazna : matijJAna ke viSayabhUta padArtha kI apekSA kitane bheda hote haiM ? uttara : matijJAna ke viSayabhUta padArtha kI apekSA bAraha bheda haiN| (1) bahu : eka jAti ke bahuta padArthoM ko bahu kahate haiN| jaise- gehU~ kI rAzi kA jJAna / (2) bahuvidha : aneka jAti ke bahuta padArthoM ko bahuvidha kahate haiN| jaise- gehU~, canA, cAvala Adi kI rAziyoM kA jJAna / (3) alpa : eka jAti ke eka, do padArtha ko alpa kahate haiN| jaise (73) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : gehU~ Adi kA jJAna / ( 4 ) alpavidha: aneka jAti ke eka, do padArtha ko alpavidha kahate haiN| jaise- eka gehU~, canA, cAvala Adi kA jnyaan| (5) kSipra zIghra padArtha ko kSipra kahate haiM, jaise- tejI se bahatA huA jlprvaah| (6) akSipra : manda gati se calane vAle padArtha ko akSipa kahate haiN| jaise- kachuA kI cAla aadi| (7) aniHsRta vastu ke ekadeza ko dekhakara samasta vastu ke jJAna ko aniHsRta kahate haiN| jaise jala meM DUbe hue hAthI kI sUMDa dekhakara pUre hAthI kA jJAna honA / vastu ke ekadeza yA pUrNa vastu kA grahaNa karake usake nimitta se kisI dUsarI vastu ke jJAna ko bhI aniHsRta kahate haiN| jaise- mukha ko dekhakara candramA kA jJAna honA / ( 8 ) niHsRta : prakaTa padArtha ko niHsRta kahate haiN| jaise sAmane khar3A huA hastI / ( 6 ) anukta jo padArtha abhiprAya se samajhA jAya use anukta kahate haiM jaise - mu~ha kI sUrata tathA hAtha Adi ke izAre se pyAse manuSya kA jJAna / (10) ukta : jo zabda ke dvArA kahA jAya use ukta kahate haiM / ( 11 ) dhruva : sthira padArtha ko dhruva kahate haiN| jaise parvata Adi / ( 12 ) adhruva : kSaNasthAyI padArtha ko adhruva kahate haiN| jaise-bijalI Adi / / (74) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaMjanAvagraha ke 4 bheda ( cakSu aura mana ko chor3akara 4 indriyoM kI apekSA ) aura arthAvagraha ke ( 6x4 ) = 24 bheda (pA~ca indriyA~ aura mana ye chaha aura avagraha, IhA, avAya, dhAraNA ) isa prakAra ukta bAraha prakAra ke padArthoM meM 28 bhedoM kI pravRtti hotI hai to 28x12 = 336 matijJAna ke bheda hote haiN| 146. prazna: zrutajJAna kise kahate haiM ? usake kitane bheda hote haiM ? uttara : matijJAna ke dvArA jAne hue padArtha kA avalambana lekara usase bhinna padArtha ke jJAna ko zrutajJAna kahate haiN| matijJAnapUrvaka hI zrutajJAna hotA hai| zrutajJAna ke do bheda haiM- (1) akSarAtmaka aura (2) anakSarAtmaka | akSarAtmaka arthAt zabdajanya zrutajJAna mukhya hai, kyoMki upadeza zAstrAdhyayana, dhyAna Adi kI apekSA mokSamArga meM tathA lenadena Adi samasta loka vyavahAra meM zabda aura tajjanya bodha kI mukhyatA hai| anakSarAtmaka zrutajJAna ekendriya se lekara paMcendriya taka sabhI jIvoM ke pAyA jAtA hai, parantu yaha loka vyavahAra meM aura mokSamArga meM upayogI nahIM hai| (5) 4 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150. prazna: anakSarAtmaka aura akSarAtmaka zrutajJAna kA kitanA pramANa hai ? uttara : anantabhAgavRddhi, asaMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAtaguNavRddhi, asaMkhyAtaguNavRddhi, anantaguNavRddhi ina SaTsthAnapatita vRddhi kI apekSA se paryAya, paryAyasamAsarUpa anakSarAtmaka zrutajJAna ke sabase jaghanya sthAna se lekara utkRSTa sthAna paryanta asaMkhyAta loka pramANa bheda hote haiN| dvirupavargadhArA meM chaThe varga kA jitanA pramANa hai arthAt ekaTTI pramANa usameM se eka kama karane se jitanA pramANa bAkI rahe, utanA hI akSarAtmaka zrutajJAna kA pramANa hai| 151. prazna vistAra se zrutajJAna ke kitane bheda hote haiM ? uttara : zrutajJAna ke bIsa bheda hote haiM (1) paryAya, ( 2 ) paryAyasamAsa, (3) akSara, (4) akSara-samAsa, (5) pada, (6) padasamAsa, (7) saMghAta, (8) saMghAtasamAsa, (6) pratipattika, (10) pratipattika samAsa, (11) anuyoga, ( 12 ) anuyogasamAsa, (13) prAbhRtaprAbhRta, (14) prAbhRtaprAbhRtasamAsa, (15) prAmRta, (16) prAbhRtasamAsa, (17) vastu, (18) vastusamAsa, (18) pUrva aura ( 20 ) pUrvasamAsa / (19%) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152. prazna : paryAyajJAna kA kyA svarUpa hai ? unake svAmI kauna haiM ? uttara : sUkSmanigodiyA labdhyaparyAptaka jIva ke eka antarmuhUrta meM adhika se adhika 6012 bhava sambhava haiN| unameM bhramaNa karake anta ke aparyApta zarIra ko tIna mor3oM ke dvArA grahaNa karane vAle jIva ke prathama mor3A ke samaya meM sparzana indriyajanya matijJAnapUrvaka labdhyakSararUpa sabase jaghanya jJAna hotA hai, usako paryAyajJAna kahate haiN| isameM vizeSatA kevala yahI hai ki isake AvaraNa karane vAle karma ke udaya kA phala isa paryAyajJAna meM nahIM hotA kyoMki yadi paryAyAvaraNa karma kA phala paryAyajJAna ho jAya to jJAnopayoga kA abhAva hone se jIva kA bhI abhAva ho jAtA hai parantu kama-se-kama paryAyarUpa jJAna jIva ke avazya pAyA jAtA hai| isase yaha jJAna nirAvaraNa hotA hai kyoMki ise ghAtane vAle paryAya nAmaka zrutajJAnAvaraNa kA prabhAva paryAyasamAsa jJAna para par3atA hai, paryAya nAmaka jJAna para nahIM par3atA hai| 153. prazna : akSarAtmaka zrutajJAna ke kitane bheda haiM ? uttara : akSarAtmaka zrutajJAna ke do bheda haiM- (1) aMgapraviSTa aura (2) aMgabAhya / aMgapraviSTa ke bAraha bheda hai- (1) AcArAMga, (77) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. sUtrakRtAMga, 3. sthAnAMga, 4. samavAyAMga, 5. vyAkhyAprajJapti aMga, 6. dharmakathAMga, 7. upAsakAdhyayanAMga, 8. antaHkRdazAMga, 6. anuttaropapAdikadazAMga, 10. prazna-vyAkaraNAMga, 11. vipAkasUtrAMga aura 12. dRssttivaadaaNg| dRSTivAdAMga ke pA~ca bheda haiM- (1) parikarma, (2) sUtra, (3) prathamAnuyoga (4) pUrvagata aura (5) cUlikA / parikarma ke pA~ca bheda haiM- (1) candraprajJapti, (2) sUrya-prajJapti, (3) jambUdvIpaprajJapti (4) dvIpa-sAgaraprajJapti aura (5) vyAkhyAprajJapti; pUrvagata ke caudaha bheda haiM- (9) utpAdapUrva, (2) AgrAyaNIyapUrva, (3) vIryapravAda, (4) astinAstipravAda, (5) jJAnapravAda, (6) satyapravAda (7) AtmapravAda, (8) karmapravAda, (6) pratyAkhyAna (10) vIryAnuvAda (11) kalyANavAda, (12) prANAvAda, (13) kriyAvizAla aura (14) trilok-bindusaar| cUlikA ke pA~ca bheda haiM- (1) jalagatA, (2) sthalagatA, (3) mAyAgatA, (4) AkAzagatA aura (5) ruupgtaa| aMgabAhya zrutajJAna ke caudaha bheda haiM- (1) sAmAyika, (78) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) caturviMzati stava, (3) vandanA, (4) pratikramaNa (5) vainayika (6) kRtikarma (7) dazavai kAlika, (8) uttarAdhyayana, (6) kalpa vyavahAra, (10) kalpAkalpya, (11) mahAkalpa, (12) puNDarIka, (13) mahApuNDarIka aura (14) nissiddhikaa| 154. prazna : zrutajJAna ke apunarukta akSara kitane haiM ? uttara : mUla meM 27 svara, 33 vyajana aura 4 yogavAha (anusvAra, visarga jiAmUlIya aura upadhmAnIya) isa prakAra 64 mUlavarNa haiN| inake saMyogI bhaMga 64 jagaha duA mAMDakara paraspara guNA karane se eka kama ekaTThI pramANa arthAt 18446744073706551615 itane aMgapraviSTa aura aMga-bAhya zruta ke samasta apunarukta akSara haiN| 155. prazna : eka pada meM kitane akSara hote haiM ? dvAdazAMga ke samasta pada kitane haiM ? uttara : eka pada meM solaha sau cauMtIsa karor3a tirAsI lAkha sAta hajAra ATha sau aThAsI akSara hote haiM- (1634,83,7888) yaha madhyama pada ke akSaroM kA pramANa hai| dvAdazAMga ke samasta pada eka sau bAraha karor3a bayAsI lAkha aTTAvana hajAra pA~ca (112,82,58,005) hai| (76) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156. prazna : aMgabAhya ke akSaroM kA pramANa kyA hai ? uttara : aMgabAhya ke akSaroM kA pramANa ATha karor3a eka lAkha, ATha hajAra eka sau pacahattara (8,01,08, 175) hai| itane se eka para nahIM banatA hai, ataH ise aMgabAhya kahate haiM / 157 prazna: avadhijJAna kise kahate haiM ? uttara : avadhijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se dravya-kSetra - kAla - bhAva kI apekSA jisake viSaya kI sImA ho use avadhijJAna kahate haiM / isa jJAna kA dhAraka jIva indriyoM tathA prakAza Adi kI sahAyatA ke binA hI apane viSayakSetra meM sthitarUpI padArtha ko jAnatA hai| 158. prazna: avadhijJAna ke kitane bheda haiM ? uttara : avadhijJAna ke do bheda hai- 1. bhavapratyaya : jo bhava ke nimitta se hotA hai, use bhavapratyaya avadhijJAna kahate haiN| yaha jJAna deva, nArakI aura tIrthaMkara ke hotA hai tathA sarvAMga se utpanna hotA hai / 2. guNa- pratyaya : jo samyagdarzana aura tapazcaraNAdi guNoM ke nimitta se hotA hai, use guNapratyaya avadhijJAna kahate haiN| yaha jJAna kinhIM paryApta manuSyoM tathA saMjJI paMcendriya tiryacoM ke hotA hai sabake nahIM ( 50 ) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- --- hotA hai| isI ko kSayopazama nimittaka avadhijJAna bhI kahate haiN| yaha jJAna zaMkhAdi cihanoM se utpanna hotA hai| 156. prazna : guNapratyaya avadhijJAna ke kitane bheda haiM ? uttara : guNapratyaya avadhijJAna ke chaha bheda hote haiM 1. anugAmI : jo avadhijJAna apane svAmI (jIva) ke sAtha jAya use anugAmI kahate haiN| isake tIna bheda hai (ka) jo dUsare kSetra meM apanI svAmI ke sAtha jAya use kSetrAnugAmI kahate haiN| (kha) jo dUsare bhava meM sAtha jAya use bhavAnugAmI kahate haiN| (ga) jo dUsare kSetra tathA bhava donoM meM sAtha jAya use ubhayAnugAmI kahate haiN| 2. ananugAmI : jo apane svAmI (jIva) ke sAtha na jAya use ananugAmI kahate haiN| isake bhI tIna bheda haiM- (ka) kSetrAnanugAmI (kha) bhavAnanugAmI aura (ga) ubhayAnanugAmI / (3) vardhamAna : jo zuklapakSa ke candra kI taraha apane antima sthAna taka bar3hatA jAya use vardhamAna avadhijJAna kahate haiN| (4) hIyamAna : jo kRSNa pakSa ke candra kI taraha antima sthAna taka ghaTatA jAya use hIyamAna kahate haiN| (5) avasthita : jo sUryamaNDala ke samAna na ghaTe, na bar3he use avasthita kahate haiN| (6) anadasthita : jo candra-maNDala kI taraha kabhI kama ho, kabhI adhika ho use anavasthita kahate haiN| (81) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 160. prazna: anya prakAra se avadhijJAna ke kitane bheda haiM ? uttara : avadhijJAna ke tIna bheda haiM- (1) dezAvadhi, ( 2 ) paramAvadhi aura ( 3 ) sarvAvadhi | dezAvadhi jJAna cAroM gatiyoM meM ho sakatA hai, parantu paramAvadhi aura sarvAvadhi jJAna manuSya gati meM caramazarIrI muniyoM ke hI hotA hai, anya ke nahIM / dezAvadhijJAna pratipAtI hai, hokara chUTa jAtA hai parantu paramAvadhi aura sarvAvidhi apratipAtI hai- kevalajJAna hone ke pahale nahIM chUTatA hai| dezApAMdhajJAna avastha aura guNapratyaya donoM taraha kA hotA hai / bhavapratyaya avadhijJAna dezAvadhi hI hotA hai / jaghanya dezAvadhijJAna saMyata tathA asaMyata donoM hI prakAra ke manuSyoM tathA deza-saMyamI saMyatAsaMyata tiyaMcoM ke hotA hai / utkRSTa dezAvadhijJAna saMyata jIvoM ke hI hotA hai / 161. prazna: jaghanya dezAvadhi kA dravya-kSetra - kAla aura bhAva kI apekSA kitanA viSaya hai ? sopacaya sahita nokarma vargaNA ke saMcaya meM loka kA bhAga dene se jo dravya labdha prApta ho, utane dravya ko jaghanya dezAvadhijJAna jAnatA hai| isase choTe skandha ko vaha grahaNa nahIM kara sakatA hai| kSetra uttara : madhyama yoga ke dvArA saMcita (2) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI apekSA sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva ke utpanna hone ke tRtIya samaya meM jamanya avasAhata hotI hai, utane pramANa kSetra ko jAnatA hai| kAla kI apekSA, AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa bhUta-bhaviSyata sambandhI dravya kI vyaMjana-paryAyoM ko jAnatA hai| bhAya kI apekSA jitanI paryAyoM ko kAla kI apekSA jAnatA hai usake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa vartamAna kAla kI paryAyoM ko jAnatA hai| 162. prazna : utkRSTa dezAvadhijJAna kA dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA kitanA viSaya hai ? / uttara : kArmaNavargaNA meM eka bAra dhruvahAra kA bhAga dene se jo labdha prApta ho utane sUkSma dravya ko utkRSTa dezAvadhijJAna jAnatA hai| kSetra kI apekSA sampUrNa loka ko jAnatA hai| kAla kI apekSA eka samaya kama eka palya kI bAta ko jAnatA hai| bhAva kI apekSA asaMkhyAta lokapramANa dravya kI paryAyoM ko jAnatA hai| 163. prazna : jaghanya paramAvathi jhAna kA dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA kitanA viSaya hai ? | uttara : dezAvadhi kA jo utkRSTa dravyapramANa hai, usameM eka bAra dhruvahAra kA bhAga dene para jo labdha prApta ho utanA hI (83) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAvadhi ke jaghanya dravya kA pramANa hai| dezAvadhi ke utkRSTa kSetra ko asaMkhyAta (AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga) se guNA karane para paramAvadhi kA jaghanya kSetra pramANa prApta hotA hai| utkaSTa dezAvadhi ke kAla ko asaMkhyAta se guNA karane para jo labdha prApta ho, tatpramANa paramAvadhi kA jaghanya kAla hotA hai| utkRSTa dezAvadhi ke bhAva kA jo pramANa hai use AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga se guNita karane para jaghanya paramAvadhi kA bhAva-pramANa prApta hotA hai, kyoMki dezAvadhi ke jaghanya dravya kI paryAyarUpa bhAva jaghanya dezAvadhi se sarvAvadhi paryanta AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga se guNitakrama hai| ataH bhAva kI apekSA pUrva bheda sambandhI bhAva ke pramANa ko AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga se guNita karane para uttara bheda sambandhI bhAva kA pramANa nikalatA hai| 164. prazna : utkRSTa paramAyadhizana kA dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA kitanA viSaya hai ? uttara : utkRSTa paramAvadhi kA dravya dhruvahAra (jo siddharAzi ke anantaveM bhAga pramANa aura abhavyarAzi se anantaguNA hai) pramANa hai| kSetra asaMkhyAta loka pramANa hai| kAla asaMkhyAta lokoM ke pradezoM ke barAbara samayarUpa hai| utkRSTa paramAvadhi (84) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA bhAva paramAvadhi ke dvicarama bheda ke viSayabhUta bhAva se AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga guNA hai (vizeSa ke lie dekhA- dhadanA ,41-50 go.jI. 5 me 12 evaM thavalA 13/322 se 325 / ) 165. prazna : saryAvadhi jJAna kA dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA kitanA viSaya hai ? uttara : sarvAvadhi kA dravya eka paramANu hai|' paramAvadhi ke utkRSTa kSetra kAla va bhAva ko asaMkhyAta se guNA karane para sarvAvadhi kA kSetra, kAla va bhAva AtA hai| arthAt paramAvadhi ke utkRSTa kSetra ko usake yogya asaMkhyAta lokoM se guNita karane para sarvAvadhi kA utkRSTa kSetra hotA hai| paramAvadhi ke kAla ko usake yogya asaMkhyAta rUpoM se guNA karane para sarvAvadhi kA utkRSTa kAla hotA hai| 1. noTa : itanA vizeSa jAnanA cAhie ki sarvAvadhi kA viSayabhUta dravya paramANu nahIM hai, kintu ananta paramANuoM kA skandha hai, aisA bhI aneka AcArya kahate haiN| (rAjayArtika 1/24/2 pR. 86 evaM isake TippaNa 3 va 6 tathA zloka-vArtika bhAga 4 pR. 66 va 671 zrI zrutasAgara sUri kRta tatvArthavRtti evaM AcArya bhAskaranandI kI 'sukhabodha' TIkA bhI draSTavya hai|) isa prakAra sarvAvadhijJAna ke dravya ke viSaya meM do upadeza prApta hote haiM, eka paramANu rUpa, dUsarA skandha ruup| (85) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAvadhi ke utkRSTa bhAva ko usake yogya asaMkhyAta rUpoM se guNita karane para sarvAvadhi kA utkRSTa bhAva hotA hai| (vizeSa ke lie dhavalA 6/47 se 51; go.jI. 413-423 dekhiye) 166. prazna : narakagati, tiryacagati aura manuSyagati ke jIvoM kA avadhijJAna ke viSayakSetra kA pramANa kitanA hai ? uttara : sAtavIM bhUmi meM nArakiyoM ke avadhijJAna ke viSayabhUta kSetra kA pramANa eka kosa hai| isake Upara pradhama bhUmi ke nArakiyoM ke avadhikSetra paryanta krama se Adhe-Adhe kosa kI vRddhi hotI gaI hai, isa prakAra prathama naraka meM nArakiyoM ke avadhijJAna ke viSayabhUta kSetra kA pramANa pUrNa eka yojana hotA hai| tiryacoM kA avadhijJAna jaghanya dezAvadhi se lekara utkRSTatA kI apekSA taijasa zarIra ko viSaya karane vAle dezAvadhi ke bheda paryanta hotA hai| manuSya gati meM manuSyoM kA avadhijJAna jaghanya dezAvadhi se lekara utkRSTayA sarvAvadhi paryanta hotA hai| 167. prazna : devagati meM avadhijJAna ke viSayakSetra kA pramANa kitanA hai ? uttara : bhavanavAsI aura vyantaroM ke avadhi ke kSetra kA jaghanya pramANa 25 yojana hotA hai| jyotiSI devoM ke avadhi kA (6) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetra isase saMkhyAta guNA hai| bhavanatrika devoM ke avadhi kA kSetra nIce-nIce kama hotA hai, aura tiryaga-rUpa se adhika hotA hai| bhavanavAsI deva apane avasthita sthAna se meru ke zikhara paryanta dekhate haiN| saudharma-aizAna svarga ke devoM kA nIce kI ora avapijJAna kA kSetra prathama bhUmiparyanta sAnatkumAra-mAhendra dvitIya " brahma-brAhmottara sAMtava-kApiSTa tRtIya " zuka-mahAzukra zatAra-sahasrAra Anata-prANata AraNa-acyuta paMcama " nava aveyaka-vAsI chaThI " nava anudiza aura pA~ca sampUrNa lokanAr3I ko anuttaravAsI avadhi ke dvArA dekhate hai| 168. prazna : manaHparyayajJAna kise kahate haiM ? uttara : jo indriyAdika bAhya nimittoM kI sahAyatA ke binA hI dUsare ke mana meM sthita cintita (jisakA bhUtakAla meM cintana kiyA ho), acintita (jisakA bhaviSyat kAla meM (87) caturtha " Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana kiyA jAyegA) athavA ardhacintita (vartamAna meM jisakA cintana kiyA jA rahA hai) rUpI padArtha ko spaSTa jAnatA hai use manaHparyayajJAna kahate haiN| yaha jJAna manuSyaloka meM arthAta ar3hAI dvIpa meM muniyoM ko hI hotA hai| 166. prazna : manaHparyayajJAna ke kitane bheda haiM ? uttara : manaHparyayajJAna ke do bheda haiM- (1) Rjumati manaHparyayajJAna aura (2) vipulamati manaHparyayajJAna / jo sarala mana, vacana, kAya ke dvArA kiye hue dUsare ke mana meM sthita rUpI padArtha ko jAnatA hai use Rjumati manaHparyayajJAna kahate haiN| jo sarala tathA kuTila rUpa se kiye hue dUsare ke mana meM sthita rUpI padArtha ko jAnatA hai use vipulamati manaHparyayajJAna kahate haiN| dUsare ke pUchane para aura nahIM pUchane para bhI usake manaHsthita kaSAya ko jAnatA hai| 170. prazna : manaHparyayajJAna kahA~ se utpanna hotA hai aura usakA svAmI kauna hai ? uttara : jahA~ para dravyamana hotA hai, usa sthAna para AtmA ke jo pradeza haiM, vahA~ se manaHparyayajJAna utpanna hotA hai| pramattAdi kSINakaSAya paryanta sAta guNasthAnoM meM se kisI eka Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnavatI ke, sAta RdiyoM meM se kama se kama kisI bhI eka Rddhi dhAraNa karane vAle ke aura RddhiprApta meM bhI vardhamAna tathA viziSTa cAritradhArI munirAja ke hI manaHparyayajJAna pAyA jA sakatA hai| 171. prazna : Rjumati aura vipulamati manaHparyayajJAna meM kyA vizeSatA hai ? uttara : vizuddhatA aura pratipAta-apratipAta kI apekSA donoM meM vizeSatA hai| Rjumati kI apekSA vipulamati manaHparyayajJAna meM adhika vizuddhatA hotI hai tathA Rjumati pratipAtI hai aura vipulamati manaHparyayajJAna apratipAtI hai| Rjumati manaHparyayajJAnI dUsare ke mana meM saralatA ke sAtha sthita padArtha ko pahale IhA matijJAna ke dvArA jAnatA hai, pazcAt pratyakSa rUpa se niyama se Rjamati manaHparyayajJAna ke dvArA jAnatA hai| vipulamati manaHparyayajJAnI cintita, acintita, ardhacintita isa taraha aneka bhedoM ko prApta dUsare ke manogata padArtha ko pratyakSa rUpa se jAnatA hai| (86) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172. prazna : dravya-kSetra kAla-bhAva kI apekSA donoM bhedoM meM kyA vizeSatA hai ? uttara : Rjumati manaHparyayajJAna kA jaghanya dravya audArika zarIra ke nirjIrNa samayaprabaddha pramANa hai tathA utkRSTa dravya cakSuindriya ke nirjarA dravya pramANa hai| Rjumati kA jaghanya kSetra do-tIna kosa aura utkRSTa sAta-ATha yojana hai| Rjumati kA jaghanya kAla do-tIna bhava aura utkRSTa kAla sAta-ATha bhava hai| Rjumati kA jaghanya aura utkRSTa bhAva yadyapi AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai, to bhI jaghanya se utkRSTa kA pramANa asaMkhyAtaguNA hai| vipulamati kA jaghanya dravya, Rjumati ke utkRSTa dravya meM dhuvahAra (manodravyavargaNA kA anantavA~ bhAga) kA bhAga dene se jo labdha prApta ho, utanA hai| asaMkhyAta kalpoM ke jitane samaya haiM, utanI bAra vipulamati manaHparyayajJAna ke dvitIya dravya meM dhruvahAra kA bhAga dene se jo labdha Ave utanA vipulamati ke utkRSTa dravya kA (60) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa hai| vipulamati mana:paryayajJAna kA jaghanya kSetra ATha-nau yojana tathA utkRSTa kSetra manuSyaloka' pramANa hai / vipulamati kA jaghanya kAla sAta-ATha bhava aura utkRSTa kAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| bhAva kI apekSA vipulamati kA jaghanya viSaya Rjumati ke utkRSTa viSaya se asaMkhyAtaguNA hai tathA utkRSTa viSaya asaMkhyAta loka pramANa hai| 173. prazna: kevalajJAna kise kahate haiM ? uttara : jo samasta dravya aura unakI samasta paryAyoM ko vartamAna paryAya kI taraha spaSTa jAne use kevalajJAna kahate haiN| kevalajJAna jJAnaguNa kI sarvotkRSTa paryAya hai, isake avibhAgapraticcheda utkRSTa anantAnanta pramANa haiM | 1. yahA~ naraloka - manuSyaloka se manuSyaloka kA viSkambha grahaNa karanA cAhie na ki vRtta, kyoMki mAnuSottara parvata ke bAhara cAroM koNoM meM sthita tiryaMca aura devoM ke dvArA cintita padArtha ko bhI vipulamati mana:paryayajJAnI jAnate haiM, kAraNa yaha hai ki mana:paryayajJAna kA utkRSTa kSetra U~cAI meM kama hote hue bhI samacaturasra dhanapratararUpa 45 lAkha yojana pramANa hai| (go.jI.gA. 456 ) / mAnuSottara zaila zabda upalakSaNabhUta hai, isalie ye 45 lAkha yojana ke bhItara sthita jIvoM kI cintA ke viSajJayabhUta nikAlagocara padArthoM ke viSaya ko jAnate haiM, aisA siddha hotA hai| yavala 13/343-344, dhavala 6 / 68, jayaghavala 1/17, 1/18, 1/16/ (91) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174. prazna : jJAnamArgaNA meM jIvoM kI saMkhyA kA pramANa kitanA hai ? uttara : jJAnamArgaNA meM matijJAniyoM kA athavA zrutajJAniyoM kA pramANa palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| manaHparyayajJAnI saMkhyAta haiN| kevalajJAniyoM kA pramANa siddharAzi se kucha adhika hai| avadhijJAna rahita tiryaMca matijJAniyoM kI saMkhyA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| avadhijJAna rahita manuSya saMkhyAta haiM tathA ina donoM hI rAziyoM ko matijJAniyoM ke pramANa meM se ghaTAne para jo zeSa rahe utanA avadhijJAniyoM kA pramANa hai| 175. prazna : kumati, kuzruta aura kuavadhizAna kise kahate haiM ! uttara : mithyAdRSTi jIvoM ke mati, zruta aura avadhijJAna ko krama se kumati, kuzruta aura kuavadhijJAna kahate haiN| 176. prazna : kauna-kauna sA zAna kisa guNasthAna se kisa guNasthAna paryanta hotA hai ? uttara : kumati, kuzruta aura kuavadhijJAna prathama aura dUsare muNasthAna meM hotA hai| tIsare guNasthAna meM mizra rUpa jJAna hotA hai| mati, zruta aura avadhijJAna caturtha se bArahaveM guNasthAna paryanta hotA hai; manaHparyayajJAna chaThe se bArahaveM guNasthAna paryanta hotA hai| kevalajJAna terahaveM aura caudahaveM (12) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna meM hotA hai tathA siddha avasthA meM bhI rahatA hai| matijJAna aura zrutajJAna ke bAda sIdhA kevalajJAna ho sakatA hai tathA mati, zruta aura avadhijJAna ke bAda bhI kevalajJAna ho sakatA hai aura bhAta, zruta, avAMdhe aura manaHparyayajJAna ke bAda bhI kevalajJAna ho sakatA hai| 177. prazna : saMyama kise kahate haiM ? uttara : ahiMsA Adi mahAvratoM ko dhAraNa karanA IryA Adi samitiyoM kA pAlana karanA, krodha Adi kaSAyoM kA nigraha karanA, mana, vacana aura kAya kI pravRtti rUpa daNDoM kA tyAga karanA tathA sparzana Adi indriyoM ke viSayoM ko jItanA, use saMyama kahate haiN| 176. prazna : saMyama kI utpatti kA antaraMga kAraNa kyA hai ? uttara : pratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna-mAyA-lobha ke kSayopazama se, bAdara saMjvalana ke udaya se athavA sUkSma lobha ke udaya se aura mohanIya karma ke upazama se athavA kSaya se niyama se saMyama rUpa bhAva utpanna hote haiN| 17E. prazna : saMyama mArgaNA ke kitane bheda hai, unakI utpatti ke kyA kAraNa hai aura kauna-kauna se guNasthAna meM ve pAye jAte haiM ? Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : saMyama ke sAta bheda haiM- (1) sAmAyika, (2) chedopasthApanA, (3) parihAra-vizuddhi, (4) sUkSmasAmparAya, (5) yathAkhyAta, (6) saMyamAsaMyama aura (7) asNym| sAmAyika, chedopasthApanA aura parihAravizuddhi ye tIna saMyama bAdara saMjvalana kaSAya ke dezaghAti-spardhakoM kA udaya rahate hue hote haiN| sAmAyika aura chedopasthApanA saMyama chaThe guNasthAna se nauveM guNasthAna taka hotA hai| parihAravizuddhi sathama chaThe aura sAtaveM guNasthAna me hotA hai| sUkSmasAmparAya saMyama sUkSmakRSTi ko prApta saMjvalana lobha kA udaya rahate hue sUkSmasAmparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM hotA hai| yathAkhyAta saMyama sampUrNa mohanIya karma ke upazama se gyArahaveM guNasthAna meM tathA sampUrNa mohanIya karma ke kSaya se bArahaveM Adi guNasthAnoM meM hotA hai| saMyamAsaMyama apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazama aura pratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAya ke udaya se pA~caveM guNasthAna meM hotA hai| asaMyama mithyAtva, anantAnubandhI evaM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se Adi ke cAra guNasthAnoM meM hotA hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 prazna : sAmAyika saMyama kise kahate haiM ? uttara : saMyama meM saMgraha naya kI apekSA se bheda rahita hokara arthAt abheda rUpa se "maiM sarvasAvadya kA tyAgI hU~" isa taraha se sampUrNa sAvadya kA tyAga karanA sAmAyika saMyama hai| 181. prazna: chedopasthApanA saMyama kise kahate haiM ? uttara : cheda arthAt ahiMsAdi mahAvrata ke vikalpapUrvaka apane Apako saMyama meM upasthita karanA athavA chaMda arthAt sAmAyika cAritra se cyuta hone para apane Apako phira se usI meM upasthita karanA chedopasthApanA saMyama kahalAtA hai 1 182. prazna: parihAravizuddhi saMyama kise kahate haiM ? uttara : jisa saMyama meM jIvahiMsA ke parihAra ke sAtha viziSTa prakAra kI vizuddhatA hotI hai use parihAravizuddhi saMyama kahate haiN| jo janma se lekara tIsa varSa taka sukhI rahakara dIkSA lete haiM aura tIrthaMkara ke pAdamUla meM ATha varSa taka pratyAkhyAnApUrva kA adhyayana karate haiM, aise muni ke yaha parihAravizuddhi saMyama prakaTa hotA hai| unake zarIra se kisI jIva kA vighAta nahIM hotA hai| isa saMyama vAle jIva tIna saMdhyAkAloM ko chor3akara pratidina do kosa bihAra karate haiM, rAtri ko gamana nahIM karate haiN| inake varSARtu meM (EUR4) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 vihAra karane kA yA nahIM karane kA koI niyama nahIM hai| 183. prazna: sUkSmasAmparAya saMyama kise kahate haiM ? uttara : upazama zreNI vAle athavA kSapaka zreNI vAle jIva ke jahA~ saMjvalana lobha kA atyanta sUkSma udaya rahatA hai, usake saMyama ko sUkSmasAmparAya saMyama kahate haiN| inake pariNAma yathAkhyAta cAritra vAle jIva ke pariNAmoM se kucha hI kama hote haiN| yaha saMyama dasaveM guNasthAna meM hotA hai| 184. prazna : yathAkhyAta saMyama kise kahate haiM ? uttara : samasta mohanIya karma kA upazama athavA kSaya ho jAne se jahA~ yathAvasthita Atma svabhAva kI upalabdhi ho jAtI hai, use yathAkhyAta saMyama kahate haiN| yaha saMyama gvArahaveM guNasthAna meM mohanIya karma ke upazama se aura Upara ke tIna guNasthAnoM meM mohanIya karma ke kSaya se hotA hai| 185 prazna : saMyamAsaMyama kise kahate haiM ? uttara : jahA~ apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazama aura pratyAkhyAnAvaraNa ke udaya kI taratamatA se ekadezacAritra hotA hai use saMyamAsaMyama kahate haiN| isa saMyama meM pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ina bAraha vrata (96) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA pAlana hotA hai| isake darzana pratimA Adi gyAraha bheda haiN| isa dezasaMvama ke dvArA jIvoM ke asaMkhyAta guNI karmoM kI nirjarA hotI hai| 186. prazna : asaMyama kise kahate haiM ? uttara : jahA~ trasa, sthAvara jIvoM kI hiMsA tathA pA~ca indriyoM ke viSayoM ke tyAga kA bhAva nahIM hotA hai, use asaMyama kahate haiN| yaha prArambha se caturtha guNasthAna taka hotA hai| mithyAdRSTi asaMyata kI apekSA samyagdRSTi asaMyata kI pravRtti meM bahuta antara hotA hai| 187. prazna : sAmAyika Adi saMyamI jIvoM kA pRthak-pRthak kitanA pramANa hai ? uttara : pramattAdi cAra guNasthAnavI jIvoM kA jitanA pramANa hai [ATha karor3a nabbe lAkha ninyAnave hajAra eka sau tIna (8,0,66,103)] utane sAmAyika saMyamI hote haiM aura utane hI chodopasthApanA saMyamI hote haiN| parihAravizuddhi saMyamI tIna kama sAta hajAra (6,667) hote haiN| sUkSmasAmparAya saMyamI tIna kama nau sau (867) hote haiN| yathAkhyAtasaMyamI tIna kama nau lAkha (8,66,667) hote haiN| deza-saMyamI palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiN| (67) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina chahoM rAziyoM ko saMsArI jIvarAzi meM se ghaTAne para jo zeSa rahe utanA asaMyamiyoM kA pramANa hai| 188. prazna : darzana kise kahate haiM ? uttara : sAmAnya-vizeSAtmaka padArtha ke vizeSa aMza ko grahaNa na karake sAmAnya aMza kA jo nirvikalpa grahaNa hotA hai, use darzana kahate haiN| koI AcArya sAmAnya kA artha AtmA karate haiM, ataH unake abhiprAya se AtmAvalokana ko darzana kahate haiN| 186. prazna : darzana mArgaNA ke kitane bheda haiM ? uttara : darzana mArgaNA ke cAra bheda haiM- (1) cakSudarzana, (2) acakSudarzana, (3) avadhidarzana aura (4) kevldrshn| 160. prazna : cakSudarzana kise kahate haiM ? uttara : cakSu indriya se hone vAle jJAna ke pahale padArtha kA jo sAmAnya pratibhAsa hotA hai, use cakSudarzana kahate haiN| 161. prazna : acakSudarzana kise kahate haiM ? uttara : cakSu indriya ke sivAya anya indriyoM aura mana se hone vAle jJAna ke pUrva padArtha kA jo sAmAnya pratibhAsa hotA hai, use acakSudarzana kahate haiN| (68) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192. prazna: avadhidarzana kise kahate haiM ? uttara : avadhijJAna ke pahale padArtha kA jo sAmAnya pratibhAsa hotA hai, use avadhidarzana kahate haiM / 163. prA keyattadarzana kise kahate haiM ? uttara : kevalajJAna ke sAtha samasta padArthoM kA jo sAmAnya pratibhAsa hotA hai, use kevaladarzana kahate haiM / 164. prazna: kauna - kauna sA darzana kisa guNasthAna se kisa guNasthAna taka hotA hai ? uttara: cakSudarzana aura acakSudarzana prathama guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka hotA hai| avadhidarzana caturtha guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka hotA hai| kevaladarzana terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM aura usake bAda siddha avasthA meM bhI hotA hai| 165. prazna : lezyA kise kahate haiM ? uttara : kaSAya ke udaya se anuraMjiMta yogoM kI pravRtti ko lezyA kahate haiM / athavA jisake dvArA jIva apane ko puNya aura pApa se lipta kare, use lezyA kahate haiN| (16) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166. prazna : lezyA ke kitane bheda haiM ? dravyalezyA kA varNa kaisA hai ? uttara : lezyA ke chaha bheda haiM- (1) kRSNA (2) nIla (3) kApota (4) pIta (5) padma aura (6) zukla / pratyeka indriyoM se prakaTa hone kI apekSA saMkhyAta bheda haiN| skandhoM ke bhayo kI apekSA asaMkhyAta aura paramANu bheda kI apekSA ananta tathA anantAnanta bheda hote haiN| varNa kI apekSA bhramara ke samAna kRSNalezyA, nIlamaNi ke samAna nIlalezyA, kabUtara ke samAna kApotalezyA, suvarNa ke samAna pItalezyA, kamala ke samAna padmalezyA aura zaMkha ke samAna zuklalezyA hotI hai| 167. prazna : kauna se jIvoM kI kauna-sI dravyalezyA hotI hai ? uttara : sampUrNa nArakiyoM kA kRssnnvrnn| kalpavAsI devoM kI dravyalezyA bhAvalezyA ke sadRza / bhavanatrika devoM ke chahoM lezyA / manuSya, tiyacoM ke chahoM lezyA / devoM kI vikriyA kA chahoM lezyAoM meM se kisI eka lezyA kA vrnn| (100) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama bhogabhUmi ke manuSya-tiyacoM kA sUrya samAna vrnn| madhyama bhogabhUmi ke jIvoM kA candra samAna vrnn| jaghanya bhogabhUmi ke jIvoM kA harita vrnn| bAdA jalakAyika bIdoM kA zukra varga bAdara tejaskAyika jIvoM kA pIta vrnn| ghanodadhivAtavalaya arthAt vAyukAyika jIvoM kA gomUtra vrnn| ghanavAtavalaya (vAyukAyika jIvoM) kA mUMgA samAna vrnn| tanuvAtavalaya (vAyukAyika jIvoM) kA avyakta vrnn| sampUrNa sUkSma jIvoM ke zarIra kA kApota vrnn| vigraha meM sampUrNa jIvoM ke zarIra kA zukla varNa aura nirvRtyaparyApta avasthA vAle jIvoM kA kApota varNa hotA 168. prazna : kRSNa lezyA yAle jIva ke kyA lakSaNa haiM ? uttara : jo atyanta krodhI ho, baira ko nahIM chor3atA ho, bhaMDa vacana bolane vAlA ho, dayAdharma se rahita ho, dRSTi ho tathA kisI ke bhI vaza meM na ho, vaha kRSNa lezyA vAlA jIva hai| (101) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166. prazna : nIla lezyA vAle jIva ke kyA lakSaNa hai ? uttara : jo kAma karane meM manda ho, buddhihIna ho, vivekarahita ho, Thagane vAlA ho aura dhana-dhAnya meM tIvra Asakti rakhatA ho, vaha nIla lezyAvAlA jIva hai| 2000 nana: kApola lezyA vAle jIya ke kyA lakSaNa hai ? uttara : jo dUsaroM para krodha karatA ho, dUsaroM kI nindA karatA ho, bahuta zoka tathA bhaya karane vAlA ho, dUsaroM se IrSyA karatA ho, apanI bahuta prazaMsA karatA ho, apane hI samAna dUsaroM ko mAnatA huA jo kisI kA vizvAsa nahIM karatA ho, apanI prazaMsA sunakara santuSTa hotA ho, hAni-lAbha ko nahIM samajhatA ho, yuddha meM marane kI icchA rakhatA ho, stuti kiye jAne para bahuta dhana dene vAlA ho aura kArya - akArya kI jise pahacAna nahIM ho, vaha kApota lezyA vAlA jIva hai / 201. prazna : pIta lezyA vAle jIva ke kyA lakSaNa haiM ? uttara : jo karane yogya aura na karane yogya kArya ko jAnatA ho, sevya - asevya kA viveka rakhatA ho, saba jIvoM para samAna dRSTi rakhatA ho tathA dayA, dAna meM tatpara rahatA ho, vaha pIta lezyA vAlA jIva hai / (102) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202. prazna: padma lezyA vAle jIva ke kyA lakSaNa haiM ? uttara : jo tyAgI ho, bhadrapariNAmI ho, uttama ho, udyamazIla ho, kSamAvAna ho tathA sAdhu aura gurujanoM kI pUjA meM lIna rahatA ho, vaha padma lezyA vAlA jIva hai| 203. prazna : zukla lezyA vAle jIva ke kyA lakSaNa haiM ? uttara : jo phAta se rahita ho, nidAnarahita ho, sabake sAtha samAna vyavahAra rakhatA ho, jise rAga-dveSa na ho tathA strI- putrAdika meM sneha rahita ho, vaha zukla lezyA vAlA jIva hai| 204 prazna : nArakiyoM meM kauna-kauna sI bhAva lezyA hotI haiM ? uttara : ratnaprabhA pRthvI ke nArakiyoM meM kApota lezyA kA jaghanya aMza, zarkarAprabhA pRthvI ke nArakiyoM meM kApota lezyA kA madhyama aMza, bAlukAprabhA pRthvI ke nArakiyoM meM kApota lezyA kA utkRSTa aMza, aura nIla lezyA kA jaghanya aMza, paMkaprabhA pRthvI ke nArakiyoM meM nIla lezyA kA madhyama aMza, dhUmaprabhA pRthvI ke nArakiyoM meM nIla lezyA kA utkRSTa aMza, aura kRSNa lezyA kA jaghanya aMza, tamaH prabhA pRthvI ke nArakiyoM meM kRSNa lezyA kA madhyama aMza, mahAtamaH pRthvI ke nArakiyoM meM kRSNa lezyA kA utkRSTa aMza hotA hai| (103) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205. prazna: devoM meM kauna-kauna sI bhAva lezyA hotI hai ? uttara : bhavanatrika devoM meM pIta lezyA kA jaghanya aMza, saudharma - IzAna svarga ke devoM meM pIta lezyA kA madhyama aMza, sAnatkumAra- mAhendra svarga ke devoM meM pIta lezyA kA utkRSTa aMza aura padma lezyA kA jaghanya aMza, brahma brahmottara, lAMtava- kApiSTa aura zukra mahAzukra svarga ke devoM meM padma lezyA kA madhyama aMza, zatAra - sahasrAra svarga ke devoM meM padma lezyA kA utkRSTa aMza, aura zukla lezyA kA jaghanya aMza, Anata-prANata, AraNa- acyuta tathA nau graiveyaka ke devoM meM zukla lezyA kA madhyama aMza, nau anudiza aura pA~ca anuttara devoM meM zukla lezyA kA utkRSTa aMza aura bhavanavAsI Adi tIna devoM ke aparyApta avasthA meM tIna azubha lezyAeM hotI haiN| 206. prazna: manuSyoM meM kauna-kauna sI bhAva lezyA hotI hai ? uttara : caturtha guNasthAna paryanta manuSyoM meM chahoM lezyAe~, dezavirata, pramattavirata aura apramattavirata guNasthAnavartI manuSyoM meM tIna zubha lezyAe~ tathA apUrvakaraNa se sayogakevalI paryanta manuSyoM meM eka zukla lezyA hI hotI hai| bhogabhUmi meM samyagdRSTi athavA mithyAdRSTi manuSyoM ke paryApta avasthA (104) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM pIta Adi tIna zubha lezyAe~ aura nirvRtyaparyApta avasthA meM kApota lezyA kA jaghanya aMza hotA hai| 207. prazna : tiryaMcoM meM kauna-kauna sI bhAva lezyA hotI hai ? uttara : ekendriya aura vikalatraya jIvoM meM kRSNa Adi tIna azubha lezyAe~ hotI haiN| asaMjJI paMcendriya labdhyaparyApta tiyacoM meM evaM saMjJI paMcendriya labdhyaparyAta tiryacoM meM kRSNa Adi tIna azubha lezyAe~ hotI haiN| asaMjJI paMcendriya paryApta tiryacoM meM kRSNa Adi cAra lezyAe~ hotI haiN| saMjJI paMcendriya paryApta tiryaMcoM meM prathama se caturtha guNasthAna paryanta chahoM lezyAe~ hotI haiM aura paMcama guNasthAna meM tIna zubha lezyAe~ hotI haiN| bhogabhUmistha paryApta tiryaMcoM meM pIta Adi tIna zubha lezyAe~ evaM nirvRtyaparyApta avasthA meM kApota lezyA kA jaghanya aMza hotA hai| 208, prazna : samudghAta kise kahate haiM ? usake kitane bheda haiM aura unakA kyA svarUpa hai ? uttara : mUla zarIra ko na chor3ate hue AtmA ke kucha pradezoM ke bAhara nikalane ko samudghAta kahate haiN| samudghAta ke 7 bheda haiM- (1) vedanA : pIr3A- vedanA ke nimitta se (105) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmapradezoM kA zarIra se bAhara nikalanA vedanA smudghaat| (2) kaSAyaH krodhAdi ke vaza AtmapradezoM kA bAhara nikalanA kaSAya samudghAta hai| (3) vaikriyika : vikriyA ke dvArA AtmapradezoM kA bAhara nikalanA vaikriyika samudghAta hai| (4) mAraNAntika : maraNa se pUrva navIna janma ke yogya kSetra kA sparza karane hetu AtmapradezoM kA bAhara nikalanA mAraNAntika samudghAta hai| (5) taijasa : zubha yA azubha taijasa Rddhi ke dvArA taijasa zarIra ke sAtha AtmapradezoM kA bAhara nikalanA taijasa samuddhAta hai| (6) AhAraka : RddhidhArI pramatta guNasthAnavartI munirAjoM ke mastaka se nikalane vAle AhAraka zarIra ke dvArA AtmapradezoM kA bAhara nikalanA AhAraka samudghAta hai| (7) keyalI : Ayusthiti ke barAbara zeSa tIna aghAtI kamoM kI sthiti karane ke lie kevalI bhagavAna ke daNDa, kapATa, pratara evaM lokapUraNa kriyA meM AtmapradezoM kA bAhara nikalanA kevalI samuddhAta hai| AhAraka aura mAraNAntika samuddhAta avasthA meM AtmapradezoM kA eka hI dizA meM gamana hotA hai kintu bAkI pA~ca bhedoM meM dasoM dizAoM meM gamana hotA hai| (106) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206. prazna : lezyAoM kA jaghanya aura utkRSTa kAla kitanA hai ? uttara : eka jIva kI apekSA sampUrNa lezyAoM kA jaghanya kAla antarmuhUrta hai| eka jIva kI apekSA kRSNalezyA kA utkRSTa kAla kucha adhika taiMtIsa sAgara, nIlalezyA kA kucha adhika matraha sAgara, kApotalezyA kA kucha adhika sAta sAgara, pItalezyA kA kucha adhika do sAgara, padmalezyA kA kucha adhika aThAraha sAgara aura zuklalezyA kA kucha adhika taiMtIsa sAgara hai| 210. prazna : kauna-sI lezyA kisa guNasthAna taka hotI hai ? uttara : prathama guNasthAna se lekara caturtha guNasthAna paryanta chahoM lezyAe~ hotI haiN| prathama se saptam guNasthAna paryanta tIna zama lezyAe~ evaM prathama se terahaveM guNasthAna paryanta zukla lezyA hotI hai| 211. prazna : kaSAyodaya kI anuraMjanA ke binA gyArahaveM se terahaveM guNasthAna paryanta lezyA kA lakSaNa kaise ghaTita hotA hai ? uttara : bhUtapUrva prajJApana naya kI apekSA vahA~ kI yogapravRtti meM aisA vyavahAra hotA hai ki yaha vahI yoga-pravRtti hai jo pahale kaSAyodaya se anuraMjita thii| isa vyavahAra se vahA~ (107) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA kA sadbhava mAnA jAtA hai| caudahaveM guNasthAna meM yogapravRtti nahIM hone se lezyA kA abhAva mAnA jAtA hai| 212. prazna : bhavya kise kahate haiM ? uttara : jisa jIva meM ratnatraya - prApti kI yogyatA ho use bhavya kahate haiM / 213. prazna: bhavya ke kitane bheda haiM ? uttara : bhavya ke tIna bheda haiM- (1) nikaTa-bhavya, (2) dUrabhavya aura (2) dUrAdurabhandA kI sAja- aSTa bhava meM mokSa prApta karane vAlA ho, use nikaTabhavya kahate haiN| jo ardhapudgala parAvartana pramANa kAla ke bhItara mokSa prApta karane vAlA ho use dUrabhavya kahate haiN| jaise bandhyApane ke doSa se rahita strI ke bAhya nimitta milane para niyama se putrotpatti hogI, vaise ina jIvoM ko niyama se mokSaphala kI prApti hogii| jo bhavya hone para bhI kabhI mokSa prApta na kara sake use dUrAnudUrabhavya kahate haiN| ye jIva nityanigoda meM hI pAye jAte haiN| jaise bandhyApane ke doSa se rahita vidhavA satI strI meM putrotpatti kI yogyatA hai, parantu bAhya nimitta nahIM milane para usake kabhI putrotpatti nahIM hogI, vaise hI nitya nigoda meM bAhya sAmagrI kA abhAva hone se mokSaphala (108) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI prApti nahIM hogii| jaise ahamindra devoM meM narakAdi meM gamana karane kI zakti hai parantu usa zakti kI abhivyakti nahIM hai, vaise dUrAnudUra bhavyoM kI zakti kI abhivyakti nahIM hotI hai| 214. prazna : abhavya kise kahate haiM ? uttara : jisa jIva meM ratnatraya-prApti kI yogyatA na ho, use abhavya kahate haiN| jaise-bandhyA strI ko nimitta mile cAhe na mile parantu putrotpatti nahIM hogI vaise abhavya jIvoM ko kabhI mokSaphala kI prApti nahIM hogii| 215. prazna : bhavyatva mArgaNA kA guNasthAnoM meM kisa prakAra kA vibhAga hai ? uttara : abhavya jIva sadA prathama guNasthAna meM rahate haiN| bhavya jIva prathama se caudahaveM guNasthAna paryanta hote haiN| siddha parameSThI bhavyatva aura abhavyatva ke vyavahAra se rahita hote haiN| 216. prazna : bhavya-abhavya jIvoM kA kitanA pramANa hai ? uttara : jaghanya yuktAnantagramANa abhavya jIvoM kA pramANa hai aura sampUrNa saMsArI jIvarAzi meM se abhavya jIvoM kA pramANa ghaTAne para, jo zeSa rahe utanA bhavya jIvoM kA pramANa hai| (106) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 prazna: saMsAra parivartana ke kitane bheda hai ? uttara : saMsAra- parivartana ke pA~ca bheda haiM- (1) dravya, (2) kSetra, (3) kAla, (4) bhava aura (5) bhAva / 218. prazna: dravya parivartana ke kitane bheda haiM aura unakA svarUpa kyA hai ? uttara : dravya parivartana ke do bheda haiM- (1) nokarmadravya parivartana aura (2) karmadravya parivartana / nokarmadravya parivartana : kisI jIva ne snigdha, rUkSa, varNa, gandhAdi ke tIvra - manda - madhyama bhAvoM meM se yathAsambhava bhAvoM se yukta audArikAdi tIna zarIroM meM se kisI zarIra sambandhI tathA chaha paryApti rUpa pariNamana ke yogya pudgaloM ko eka samaya meM grahaNa kiyaa| pIche dvitIyAdi samaya meM usa dravya kI nirjarA kara dii| pIche ananta bAra agRhIta pudgaloM ko grahaNa kara chor3a diyA, ananta bAra mizra dravya ko grahaNa kara chor3a diyA, ananta bAra gRhIta ko bhI grahaNa kara chor3a diyA, jaba vahI jIva una hI snigdha- rUkSAdi bhAvoM se yukta unhIM pudgaloM ko jisane samaya bAda grahaNa kare, prAraMbha se lekara utane kAla samudAya ko naukarmadravya parivartana kahate haiN| (990) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmadravya parivartana : kisI jIva ne snigdha, rUkSa, varNa evaM gandhAdi ke tIvra-manda-madhyama bhAvoM meM se yathAsambhava bhAvoM se yukta ATha karmoM ke yogya karma-pudgaladravya kA samayaprabaddha rUpa meM eka samaya meM grahaNa kiyaa| pazcAt eka AvalI kAla ke anantara gRhIta karmadravya kI nirjarA kA prAraMbha huaa| pIche ananta bAra agRhIta pudgaloM ko grahaNa kara chor3a diyA, ananta bAra mizradravya ko grahaNa kara chor3a diyA, ananta z2Ara gRhIta ko bhI grahaNa kara chor3a diyA ! jaba vahI jIva unhIM snigdha rUkSAdi bhAvoM se yukta unhIM pudgaloM ko jitane samaya bAda grahaNa kare, prAraMbha se lekara utane kAla samudAya ko karmadravya parivartana kahate haiN| nokarmadravya parivartana aura karmadravya parivartana ke samUha ko dravya parivartana kahate haiN| 216. prazna : kSetra parivartana ke kitane bheda haiM aura unakA kyA svarUpa hai ? uttara : kSetra parivartana ke do bheda haiM- (1) sva-kSetra parivartana aura (2) parakSetra parivartana / svakSetra parivartana : eka jIva sarva jaghanya avagAhanA ke pradeza pramANa bAra jaghanya avagAhanA ko dhAraNa kara pazcAt kramazaH eka-eka pradeza adhikaadhika kI avagAhanAoM ko dhAraNa karate-karate mahAmatsya (111) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI utkRSTa avagAhanA paryanta avagAhanAoM ko jitane samaya meM dhAraNa kara sake utane kAlasamudAya ko eka svakSetra parivartana kahate haiN| parakSetra parivartana : koI jaghanya avagAhanA kA dhAraka sUkSma nigodiyA labyaparyAptaka jIva sudarzana meru ke nIce acala rUpa se sthita loka ke aSTa madhya pradezoM ko apane zarIra ke banAkara utpanna huA, pIche vahI jIva usI rUpa se usI sthAna meM dUsarI-tIsarI bAra utpanna huaa| isI taraha ghanAMgala ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jaghanya avagAhanA ke jitane pradeza haiM utanI bAra usI sthAna para krama se utpanna huA aura zvAsa ke aThArahaveM bhAga pramANa kSudra Ayu ko bhoga-bhogakara maraNa ko prApta huaa| pIche eka-eka pradeza ke adhika krama se jitane kAla meM sampUrNa loka ko apanA janmakSetra banA le utane kAlasamudAya ko eka parakSetra-parivartana kahate haiN| 220. prazna : kAla parivartana kise kahate haiM ? uttara : koI jIva utsarpiNI ke prathama samaya meM pahalI bAra utpanna huA, isI taraha dUsarI bAra dUsarI utsarpiNI ke dUsare samaya meM utpanna huA, isI krama se utsarpiNI tatha avasarpiNI ke bIsa kor3Akor3I sAgara ke jitane samaya haiM unameM kramazaH utpanna huA tathA isI krama se maraNa ko (112) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta huA, isameM jitanA kAla lage utane kAlasamudAya ko eka kAla parivartana kahate haiN| 221. prazna : bhaya parivartana kise kahate haiM ? uttara : koI jIva dasa hajAra varSa ke jitane samaya haiM utanI bAra jaghanya dasa hajAra varSa kI Ayu se prathama naraka meM utpanna huA, pIche eka-eka samaya ke adhika krama se narakagati sambandhI taiMtIsa sAgara kI utkRSTa Ayu ko usane krama se pUrNa kiyA, pazcAt antarmuhUrta ke jisane samaya haiM utanI bAra jaghanya antarmuhUrta kI Ayu se tiryaMcagati meM utpanna hokara yahA~ para bhI narakagAMta ke sadRza eka-eka samaya ke adhika krama se tiryaMcagati sambandhI tIna palya kI utkRSTa Ayu ko pUrNa kiyA, pazcAt tiryaMcagati ke sadRzya manuSyagati ko pUrNa kiyA, kyoMki manuSyagati meM bhI jaghanya Ayu antarmuhUrta tathA utkRSTa Ayu tIna palya hai| manuSyagati ke bAda dasa hajAra varSa ke jitane samaya haiM, utanI bAra jaghanya dasa hajAra varSa kI Ayu se devagati meM utpanna hokara pIche eka-eka samaya ke adhika krama se ikatIsa sAgara kI Ayu ko pUrNa kiyA kyoMki mithyAdRSTi deva kI utkRSTa Ayu ikatIsa sAgara taka hI hotI hai| isa krama se cAroM gatiyoM meM bhramaNa karane meM jitanA kAla lage, (113) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utane kAla ko eka bhava-parivartana kA kAla kahate haiM tathA itane kAla meM jitanA bhramaNa kiyA jAya use bhava parivartana kahate haiN| ina parivartanoM kA nirUpaNa mithyAdRSTi kI apekSA se hai kyoMki samyagdRSTi jIva saMsAra meM ardhapadagala parivartana pramANa kAla se adhika kAla taka nahIM rahate haiN| 222. prazna : bhAva parivartana kisake nimitta se hotA hai ? uttara : yogasthAna, anubhAgabandha adhyavasAya-sthAna, kaSAya adhyaksAyasthAna athavA sthitibandha adhyavasAyasthAna aura sthitisthAna ke nimitta se bhAva parivartana hotA hai| 223. prazna : yogasthAna kise kahate haiM ? uttara : prakRti aura pradeza bandha ke kAraNabhUta AtmA ke pradeza-parispandana rUpa yoga ke taratamarUpa sthAnoM ko yogasthAna kahate haiN| 224. prazna : anubhAgabandha adhyavasAya sthAna kise kahate haiM ? uttara : jina kaSAyoM ke taratama rUpa sthAnoM se anubhAgabandha hotA hai, unako anubhAgabandha adhyavasAyasthAna kahate haiN| 225. prazna : sthiti-bandha adhyavasAyasthAna kise kahate haiM ? uttara : sthitibandha ke kAraNabhUta kaSAya-pariNArmoM ko sthitibandha adhyavasAyasthAna kahate haiN| (114) Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226. prazna : sthitisthAna kise kahate haiM ? uttara : bandha rUpa kama kI jaghanyAdi sthiti ko sthitisthAna kahate haiN| 227. prazna : mAya parivartana kise kahate haiM ? uttara : zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa yogasthAnoM ke ho jAne para eka anubhAgabandha adhyavasAyasthAna hotA hai| asaMkhyAta loka pramANa anubhAgabandha adhyavasAyasthAnoM ke ho jAne para eka sthitibandha adhyavasAyasthAna hotA hai| asaMkhyAta lokapramANa sthitibandha adhyavasAyasthAnoM ke ho jAne para eka sthitisthAna hotA hai| isa krama se jJAnAvaraNa Adi samasta mUla prakRtiyoM va uttara prakRtiyoM ke samasta sthAnoM ke pUrNa hone para eka bhAva parivartana hotA hai| kisI paryApta saMjJI mithyAdRSTi jIva ke jJAnAvaraNa karma kI antakor3Akor3I sAgara pramANa jaghanya sthiti kA bandha hotA hai| yahI yahA~ para jaghanya sthiti hai, ataH isake yogya vivakSita jIva ke jaghanya hI anubhAgabandha adhyavasAyasthAna, jaghanya hI kaSAya adhyavasAyasthAna aura jaghanya hI yoga sthAna hote haiN| yahA~ se bhAva-parivartana kA (115) Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAraMbha hotA hai| arthAt isake Age zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa yogasthAnoM ke krama se ho jAne para dUsarA anubhAga bandha adhyavasAyasthAna hotA hai| isake bAda phira zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa yogasthAnoM ke krama se ho jAne para tIsarA anubhAgabandha adhyavasAya sthAna hotA hai| isI krama se asaMkhyAta lokapramANa anubhAgabandha adhyavasAyasthAnoM ke ho jAne para dUsarA kaSAya adhyavasAyasthAna hotA hai / usI krama se asaMkhyAta loka pramANa kaSAya adhyavasAyasthAnoM ke ho jAne para bhI vahI jaghanya sthiti - sthAna hotA hai| jo krama jaghanya sthiti sthAna meM batAyA, vahI kama eka-eka samaya adhika dvitIyAdi sthiti-sthAna meM jAnanA cAhie tathA isI krama se jJAnAvaraNa kI jaghanya sthiti se utkRSTa sthiti taka samasta sthiti sthAnoM ke ho jAne para aura jJAnAvaraNa ke sthiti sthAnoM kI taraha krama se sampUrNa mUla va uttara prakRtiyoM ke samasta sthiti sthAnoM ke pUrNa hone para eka bhAva parivartana hotA hai| sabhI parivartanoM meM jahA~ kramabhaMga hogA vahA~ pUrA parivartana ginatI meM nahIM AtA hai, punaH prArambha se ginA jAtA hai / (116) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228. prazna : chaha dravyoM meM kyA-kyA lakSaNa haiM ? uttara : jisameM jJAna-darzana rUpa upayoga pAyA jAya use jIva dravya kahate haiN| jisameM varNa-gandha-rasa-sparza guNa pAyA jAya use pudgala dravya kahate haiN| jo svayaM gamana karate hue jIva aura pudgala dravya ko gamana karane meM udAsIna rUpa se sahakArI kAraNa ho use parma dravya kahate haiM, jaise pathika ko maarg| jo svayaM Thahare hue jIva aura pudgala dravya ko Thaharane meM udAsIna rUpa se sahakArI kAraNa ho use adharma dravya kahate haiM, jaise Thaharane vAle ko Asana / jo sampUrNa dravyoM ko sthAna dene meM sahAyaka ho use AkAza dravya kahate haiM, jaise nivAsa karane vAloM ko makAna / jo samasta dravyoM ko apane-apane svabhAva meM vartane kA sahakArI kAraNa ho use kAla dravya kahate haiM arthAta dravyoM ko batAne vAlA sahakArI kAraNa rUpa vartanA guNa jisameM pAyA jAya use kAla dravya kahate hai| 226. prazna : sabhI dravyoM meM vartanA kA kAraNa kAla dravya kaise ghaTita hotA hai ? uttara : pariNAmI hone se kAladravya dUsare dravyarUpa pariNata ho jAya, aisI bAta nahIM hai, vaha na to svayaM dUsare dravya rUpa pariNata hotA hai aura na dUsare dravyoM ko apane svarUpa (117) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA bhinna dravya svarUpa pariNamAtA hai, kintu apane-apane svabhAva se hI apane-apane yogya paryAyoM se pariNata hone vAle dravyoM ke pariNamana meM kAladravya udAsInatA se svayaM bAhya sahakArI kAraNa ho jAtA hai| sUkSma anantAnanta avibhAga praticcheda yukta agurulaghu guNa ke dvArA dharmAdika dravya SaDguNa hAni-vRddhi rUpa pariNamana karate haiN| 230. prazna : samara kise kahate haiM ? uttara : AkAza ke eka pradeza para sthita eka paramANu mandagati ke dvArA gamana karake dUsare anantara pradeza para jitane kAla meM pahu~ca jAya, utane kAla ko eka samaya kahate haiN| sampUrNa dravyoM kI paryAya kI jaghanya sthiti eka kSaNamAtra hotI hai, isI ko bhI samaya kahate haiN| 231. prazna : pradeza kise kahate haiM ? uttara : pudgala kA eka avibhAgI paramANu lokAkAza ke jitane kSetra meM A jAya, utane kSetra ko pradeza kahate haiN| 232. prazna : jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kise kahate haiM ? uttara : eka samaya sahita AvalI pramANa kAla ko jaghanya antarmuhUrta kahate haiM aura eka samaya kama muhUrta ko utkRSTa antarmuhUrta kahate haiN| (118) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233. prazna : vyaMjana paryAya aura artha paryAya kise kahate haiM ? inake kitane bheda haiM? uttara : vacana kI viSayabhUta sthUla paryAyoM ko vyaMjana paryAya kahate haiM athavA trikAla sambandhI saMsthAna rUpa pradezavattva guNa kI paryAya vyaMjana paryAya hai| vacana agocara sUkSma paryAyoM ko ardhaparyAya kahate haiM athavA pradezavattva guNa ko chor3akara zeSa gaNoM kI trikAla sambandhI samasta paryAya arthaparyAya hai| ina donoM ke do-do bheda haiN| (1) svabhAvavyaMjanaparyAya binA dUsare nimitta ke jo vyaMjana paryAya ho-jaise jIva kI siddha pryaay| aura (2) dUsare nimitta se jo vyaMjana paryAya ho, use vibhAvavyaMjanaparyAya kahate haiN| jaise jIva kI naranArakAdi pryaay| (1) binA dUsare nimitta ke jo arthaparyAya ho, use svabhAva aryaparyAya kahate haiM jaise jIva kA kevalajJAna aura (2) para-nimitta se jo arthaparyAya ho, use vibhAva ardhaparyAya kahate haiM- jaise jIva ke rAgadveSAdika / 234. prazna : chaha dravyoM kI kitanI-kitanI saMkhyA hai ? uttara : jIva dravya ananta haiM, unase anantaguNe pudgala dravya haiM, dharma, adharma aura AkAza ye tInoM dravya akhaNDa tathA eka-eka haiN| lokAkAza ke jitane pradeza haiM, utanI saMkhyA pramANa (asaMkhyAta) kAladravya haiN| (116) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235. prazna : dravyoM ke pradeza cala haiM yA acala haiM yA calAcala uttara : sarva saMsArI jIvoM ke zarIra ke madhya bhAga meM sthita gostanAkAra ATha pradeza acala hI hAla hai, zeSa pradeza cala aura calAcala hote haiM kyoMki saMsArI jIca anavasthita sthiti vAle haiN| vigrahagati meM sthita jIvoM ke pradeza cala rUpa hI hote haiN| mukta jIvoM ke pradeza acala evaM akampa hI hote haiM kyoMki ye avasthita hote haiN| dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya ke pradeza acala evaM akampa hI hote haiM, kyoMki ye avasthita dravya haiN| pudgala dravya meM paramANu tathA saMkhyAta, asaMkhyAta Adi aNu ke jitane skandha haiM, ve sabhI cala haiM, kintu eka antima mahAskandha calAcala hai| 236. prazna : pudgala vargaNA ke kitane bheda haiM ? unameM se grAma vargaNAyeM kitanI haiM ? uttara : pudgala vargaNA ke teIsa bheda haiM- (1) aNu vargaNA (2) saMkhyAtANa vargaNA (3) asaMkhyAtANa vargaNA (4) anantANa vargaNA (5) AhAra vargaNA (6) agrAhya vargaNA (7) taijasa vargaNA (8) agrAhya vargaNA (6) bhASA vargaNA (10) agrAhya vargaNA (11) mano vargaNA (12) agrAhya vargaNA (13) kArmaNa (120) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vargaNA (14) dhruva vargaNA (15) sAntara-nirantara vargaNA (16) zUnya vargaNA (17) pratyeka zarIra vargaNA (18) dhruva zUnya vargaNA (16) bAdara nigoda vargaNA (20) zUnya vargaNA (21) sUkSmanigoda vargaNA (22) nabho vargaNA aura 23) mahAskandha vargaNA / ina teIsa vargaNAoM meM se AhAravargaNA, taijasavargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA aura kArmaNavargaNA ye pA~ca grAhya vargaNAyeM haiN| 237. prazna : pA~ca prakAra kI prAdha vargagAo kyA-kyA racanA hotI hai? uttara : AhAravargaNA ke dvArA audArika-vaikriyika aura AhAraka ina tIna zarIroM kI aura zvAsocchvAsa kI racanA hotI hai| taijasavargaNA ke dvArA taijasa zarIra kI, mASAyargaNA ke dvArA cAra prakAra ke vacanoM kI aura manovargaNA ke dvArA hRdaya sthAna meM aSTa dala kamala ke AkAra dravya mana kI racanA hotI hai| kArmaNa vargaNA ke dvArA ATha prakAra ke karma banate haiN| 238. prazna : prakArAntara se pudgala dravya ke kitane bheda haiM ? unakA svarUpa kyA hai ? uttara : pudgala dravya ke chaha bheda haiM- (9) jisakA chedana-bhedana evaM anyatra prApaNa ho sake, usa skandha ko bAdara-bAdara kahate (125) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM jaise pRthvI, kASTha, pASANa Adi / (2) jisakA chedana-bhedana na ho sake, kintu anyatra prApaNa ho sake usa skandha ko bAdara kahate haiM, jaise jala, taila aadi| (3) jisakA chedana-bhedana evaM anyatra prApaNa kucha bhI na ho sake, aise netra se dekhane yogya skandha ko bAdarasUkSma kahate haiM, jaise chAyA, Atapa, cA~danI aadi| (4) netra ko chor3akara zeSa cAra indriyoM ke viSayabhUta pudgala skandha ko sUkSma sthUla kahate haiM, jaise zabda, gandha, rasa aadi| (5) jisakA kisI indirA ke dvArA rAhata na ho ke pAra pugata raNadha ko sUkSma kahate haiM, jaise karma / (6) jo skandha rUpa nahIM hai, aise avibhAgI pudgala paramANuoM ko sUkSma-sUkSma kahate 236. prazna : skandha, skandha deza, skanya-pradeza aura paramANu kise kahate haiM? uttara : jo sarvAza meM pUrNa hai, use skandha kahate haiN| skandha ke Adhe ko skandha-deza kahate haiN| skandha-deza ke Adhe ko skandha-pradeza kahate haiN| jo avibhAgI hai, use paramANu kahate haiN| (122) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240. prazna : avibhAgI pudgala paramANu skandha rUpa meM kisa taraha pariNata hote haiM ? uttara : kisI eka guNa vizeSa kI snigdhatva aura rUkSatva ye do paryAyeM haiN| ye hI bandha kI kAraNa haiN| avibhAgI praticchedoM kI (zakti ke niraMza aMza) apekSA ina paryAyoM ke eka se lekara saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta bheda haiN| bandha kama-se-kama do paramANuoM meM hotA hai| so ye donoM paramANu snigdha ho athavA rUkSa hoM athavA eka snigdha aura eka rUkSa hoM taba bandha ho sakatA hai| snigdha va rUkSa donoM meM hI do guNa ke Upara jahA~ do-do kI vRddhi hotI hai vau~ (do guNavAle snigdha yA rUkSa kA cAra guNavAle snigdha yA rUkSa ke sAtha tathA tIna guNavAle snigdha yA rUkSa kA pA~ca guNavAle snigdha yA rUkSa ke sAtha) bandha hotA hai, kintu jaghanya guNavAle (eka niraMza aMza) paramANuoM kA bandha nahIM hotA hai| adhika guNavAlA paramANuhIna guNavAle ko apane rUpa pariNamA letA hai| 241. prazna : astikAya kise kahate haiM ? usake kitane bheda haiM ? uttara : jo sadpa ho use asti kahate haiM aura jisake pradeza aneka hoM use kAya kahate haiN| kAya ke do bheda haiM- (1) (123) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo akhaNDapradezI haiM-akhaNDita aneka pradeza rUpa haiM, una dravyoM ko mukhya kAya kahate haiM, jaise jIva, dharma, adharma, AkAza / (2) jinake pradeza khaNDita (pRthak-pRthak) hoM, kintu snigdha-rUkSa guNa ke nimitta se paraspara bandha ko prApta hokara jinameM ekatva ho gayA ho athavA bandha hokara ekatva ko prApta hone kI jinameM sambhAvanA ho unako upacArita kAya kahate haiM, jase pudgala / kAladravya meM ye donoM hI bAteM nahIM hai, vaha svayaM anekapradezI na hone se mukhya kAya bhI nahIM hai aura snigdha-rUkSa guNa na hone se baMdha ko prApta hokara ekatva kI bhI usameM sambhAvanA nahIM hai, isalie kAladravya upacarita kAya bhI nahIM hai| ataH kAla dravya ko chor3akara zeSa jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza ina pA~ca dravyoM ko paMcAstikAya kahate haiN| kAla dravya kAyarUpa nahIM hai, parantu asti rUpa hai| 242. prazna : padArtha ke kitane bheda hai ? unakA kyA svarUpa hai? uttara : mUla meM jIva-ajIva do padArtha haiN| donoM ke puNya-pApa ye do-do bheda hote haiM isalie cAra padArtha hue| jIva aura ajIva ke hI Anava-saMvara-nirjarA-bandha-mokSa ye pA~ca bheda (124) Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milAne se nau padArtha hote haiM jisameM jJAna-darzana rUpa cetanA pAI jAye use jIva kahate haiN| jisameM cetanA na ho use ajIva kahate haiN| jo samyaktva guNa se yA vrata se yukta haiM unako puNyajIva aura isase jo viparIta haiM unheM pApajIva kahate haiM / acetana jinabimba Adi AyatanoM ko puNya ajIva tathA acetana anAyatanoM ko pApa ajIva athavA zubha karmoM ko puNya ajaya aura azubha karmoM ko pApaajIva kahate haiN| akarma ke karmarUpa hone ko athavA jIva ke jina pariNAmoM se karma Ate haiM, una midhyAtvAdi rUpa pariNAmoM ko yA mana-vacana-kAya ke dvArA hone vAle Atmapradeza parispandana ko tathA bandha ke kAraNoM ko Asrava kahate haiN| aneka padArthoM meM ekatva buddhi ke utpAdaka sambandha vizeSa ko athavA AtmA aura karma ke eka kSetrAvagAha rUpa sambandha vizeSa ko yA isake kAraNabhUta jIva ke pariNAmoM ko bandha kahate haiN| Asrava ke nirodha ko saMbara kahate haiM / baddha karmoM ke ekadeza kSaya ko nirjarA kahate haiN| AtmA se samasta karmoM ke chUTa jAne ko mokSa kahate haiN| (125) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243. prazna : mithyAtya guNasthAna se pA~caveM guNasthAna taka pRthak-pRthak jIyoM kI saMkhyA kitanI hai ? uttara : mithyAdRSTi jIva anantAnanta haiN| dezasaMyata meM teraha karor3a manuSya aura palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa tiryaca haiN| sAsAdana guNasthAna meM bAvana karor3a manuSya aura zrAvakoM se asaMkhyAta guNe zeSa tIna gatiyoM ke jIva haiN| mitra guNasthAna meM eka sau cAra karor3a manuSya aura sAsAdana guNasthAna vAle jIvoM ke pramANa se saMkhyAta guNe zeSa tIna gatiyoM ke jIva haiN| avirata samyaktya guNasthAna meM sAta sau karor3a manuSya aura mizra guNasthAna vAle jIvoM ke pramANa se asaMkhyAtaguNe zeSa tIna gatiyoM ke jIva haiN| 244. prazna : pramattavirata guNasthAna se ayogakevalI guNasthAna paryanta saMyata jIvoM kI pRthak-pRthak saMkhyA kitanI hai ? uttara : pramatta guNasthAnayartI saMyata jIvoM kA pramANa pA~ca karor3a tirAnave lAkha aTThAnave hajAra do sau chaha (5,63,68,206) hai| apramatta guNasthAnAvartI saMyata jIvoM kA pramANa do karor3a chiyAnave lAkha ninyAnave hajAra eka sau tIna (2,66,66,103) hai| upazama zreNI vAle AThaveM, nauveM, dasaveM, gyArahave guNasthAnavatI saMyata jIvoM kA pramANa 266 (126) Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA 300 athavA 304 hai| kSapaka zreNI vAle AThaveM, nauveM, dasaveM, bArahaveM guNasthAnavartI saMyata jIvoM kA pramANa upazama-zreNI vAloM se dugunA arthAt 568 athavA 600 athavA 608 hai| sayogakevalI jinoM kI saMkhyA ATha lAkha aTTAnave hajAra pA~ca sau do (8,68,502) hai| ayogakevalI jinoM kI saMkhyA 598 athavA 600 athavA 608 hai| isa prakAra samasta saMyata jIvoM kI saMkhyA tIna kama nau karor3a (8,66,66,563) hai| arthAt pramalAvarata guNasthAna se caudahaveM guNasthAna paryanta sarva saMyamiyoM kA pramANa tIna kama nau karor3a hai (zreNIsthita jIvoM kI saMkhyA 2E6 mAnane se)| 245. prazna : nirantara ATha samaya paryanta upazama zreNI aura kSapaka zreNI mAMDane vAle jIvoM kA pramANa kitanA hai ? uttara : nirantara ATha samaya paryanta upazama zreNI mAMDane vAle jIvoM meM prathama samaya meM adhika se adhika 16 jIva, dvitIya samaya meM 24 jIva, tRtIya samaya meM 30 jIva, caturtha samaya meM 36 jIva, pA~caveM samaya meM 42 jIva, chaThe samaya meM 48 jIva, sAtaveM samaya meM 54 jIva aura AThaveM (127) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya meM 54 jIva hote haiN| kSapaka zreNI meM inase dugune hote haiM arthAt prathama samaya meM 32 jIva, dvitIya samaya meM 48 jIva, khanIya samaya meM E0 jIta, caturtha samaya meM 72 jIva, pA~caveM samaya meM 64 jIva, chaThe samaya meM 66jIva, sAtaveM samaya meM 108 jIva aura AThaveM samaya meM 108 jIva hote haiN| 246. prazna : samyaktva mArgaNA ke kitane bheda haiM ? uttara : samyaktva mArgaNA ke chaha bheda haiM- (1) aupazamika samyagdarzana, (2) kSAyopazamika samyagdarzana (3) kSAyika samyagdarzana, (4) mizra, (5) sAsAdana aura (6) mithyAtva / 247. prazna : aupazamika samyagdarzana kise kahate haiM ? uttara : anAdi mithyAdRSTi jIva ke mithyAtva aura anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha ina pA~ca prakRtiyoM ke upazama se aura sAdi mithyAdRSTi jIva ke mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti tathA anantAnubandhI krodha-mAnamAyA-lobha ina sAta prakRtiyoM ke upazama se hone vAle samyagdarzana ko aupazamika samyagdarzana kahate haiN| (128) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248. prazna : aupazamika samyagdarzana ke kitane bheda haiM ? unakA svarUpa kyA hai ? uttara : aupazamika samyagdarzana ke do bheda haiM- (1) prathamopazama samyagdarzana aura (2) dvitIyopazama samyagdarzana / prathamopazama samyagdarzana 5 athavA 7 prakRtiyoM ke upazama se mithyAdRSTi jIva ko hotA hai| prathamopazama samyagdarzana caturtha guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAna taka hotA hai| prathamopazama samyaktva ke kAla meM kisI kA maraNa nahIM hotA hai| darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM ke upazama ke sAtha-sAtha cAra anantAnubandhI kaSAyoM ke visaMyojana (anantAnubandhI kA apratyAkhyAnAdi rUpa pariNamana honA) se dvitIyopazama samyagdarzana hotA hai| dvitIyopazama samyagdarzana zreNI car3hane ke sammukha jIva ke sAtaveM guNasthAna meM utpanna hotA hai evaM kSAyopazamika samyagdarzana ke pazcAt utpanna hotA hai| zreNI kA ArohaNa karake jaba jIva gyArahaveM guNasthAna se nIce giratA hai taba chaThe, pA~caveM evaM cauthe guNasthAna meM bhI pAyA jAtA hai| isa apekSA dvitIyopazama samyagdarzana caturtha guNasthAna se gyArahaveM guNasthAna paryanta pAyA jAtA hai| dvitIyopazama samyaktva sahita upazama zreNI para car3hane (129) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle jIvoM kA apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama pAye meM maraNa nahIM hotA hai, sabhI guNasthAnoM meM dvitIyopazama ke kAla meM maraNa hone para jIva niyama se devagatti meM jAtA 246. prazna : mAyopazamika samyagdarzana kise kahate haiM ? uttara : mithyAtva, samyagmithyAtva aura anantAnubandhI krodha-mAna mAyA-lobha ina chaha sarvaghAti-prakRtiyoM ke vartamAna kAla meM udaya Ane vAle niSekoM kA udayAbhAvI kSaya, AgAmI kAla meM udaya Ane vAle niSekoM kA sadavasthArUpa upazama tathA samyaktva prakRti nAmaka dezaghAtiprakRti kA udaya rahate hue jo samyagdarzana hotA hai use kSAyopazamika samyagdarzana kahate haiN| isa samyaktva meM samyaktva prakRti ke udaya se cala, malina, avagAr3ha rUpa doSa utpanna hote haiN| yaha jIva samyaktva prakRti ke udaya kA vedana karatA hai isalie unake samyaktva ko vedaka samyaktva bhI kahate haiN| yaha samyagdarzana caturtha guNasthAna se saptam guNasthAna paryanta hotA hai| jo bhAyopazamika samyagdRSTi jIva kSAyika samyagdarzana kI prApti ke sammukha hotA huA mithyAtva, samyagmithyAtva aura (130) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantAnubandhI catuSka ina chaha prakRtiyoM kA kSaya kara cukatA hai, mAtra samyaktva prakRti kA udaya jaba zeSa raha jAtA hai taba vaha kRtakRtyavedaka samyagdRSTi kahalAtA hai aura isakA kAla mAtra antarmuhUrta kA hI hai| 250. prazna : kSAyika samyagdarzana kise kahate haiM ? uttara : sAta prakRtiyoM ke kSaya se jo samyagdarzana hotA hai, use sAyika samyagdarzana kahate haiN| yaha samyagdarzana sAdi ananta hai| darzana mohanIya karma ke kSaya kA prArambha karmabhUmija manuSya kevalI aura zrutakevalI ke pAdamUla meM hI karatA hai kintu niSThApana cAroM gatiyoM meM ho sakatA hai| kSAyika samyagdRSTi jIva cAra bhava se adhika saMsAra meM nahIM rahatA hai| caturtha guNasthAna se caudahaveM guNasthAna paryanta evaM siddha parameSThI ke bhI yaha samyaktva pAyA jAtA hai| 251. prazna : mizra samyaktva kise kahate haiM ? uttara : samyagmithyAtva prakRti ke udaya se jahA~ aise pariNAma ho jinheM na samyaktva rUpa kaha sakeM aura na mithyAtvarUpa arthAt jisa jIva ke tattva ke viSaya meM zraddhAna aura azraddhAna rUpa pariNAma hoM, use mizra samyaktva kahate haiN| yaha mAtra tRtIya guNasthAna meM hotA hai| (131) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252. prazna : sAsAdana samyaktva kise kahate haiM ? uttara : prathamopazama samyaktva ke kAla meM kama-se-kama eka samaya aura adhika-se-adhika chaha AvalI pramANa kAla zeSa rahane para anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-loma meM se kisI eka prakRti kA udaya A jAne para jisane samyaktva kI virAdhanA kara dI hai, kintu mithyAtva ko prApta nahIM huA hai una AsAdana rUpa pariNAmoM ko sAsAdana samyaktya kahate haiN| yaha avasthA mAtra dvitIya guNasthAna meM rahatI hai| yaha jIva niyama se mithyAtva avasthA ko prApta hotA hai| 253. prazna : mithyAtva kise kahate haiM ? uttara : jo jIva jinendradeva ke kahe hue Apta, Agama, padArtha kA zraddhAna nahIM karatA hai parantu mithyAtva prakRti ke udaya se kuguruoM ke kahe hue yA binA kahe hue bhI padArtha kA viparIta zraddhAna karatA hai use mithyAtya kahate haiN| yaha prathama guNasthAna kI avasthA hai| 254. prazna : saMjJI mArgaNA ke kitane bheda haiM aura unakA kyA svarUpa hai ? uttara : saMjJI mArgaNA ke do bheda haiM- (1) saMjJI aura (2) asNjii| no indriyAvaraNa karma ke kSayopazama se jo jIva zikSA (hitagrahaNa, ahitatyAga rUpa zibhA), kriyA (icchApUrvaka Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAtha-paira calAne kI), upadeza aura AlApa (zloka Adi ke pATha) ko mana ke avalambana se grahaNa karatA hai use saMjJI kahate haiN| jina jIvoM meM labdhi yA upayoga rUpa mana nahIM pAyA jAtA hai, unheM asaMtrI kahate haiN| ekendriya se lekara cAra indriya taka ke jIva niyama se asaMjJI hI hote haiN| paMcendriya saMjJI-asaMjJI donoM prakAra ke hote haiN| naraka, manuSya aura devagati meM saba jIva saMjJI hI hote haiM, parantu tithaMca gati meM saMjJI-asaMjJI donoM hote haiN| asaMjJI jIva ke mAtra mithyAtva guNasthAna hotA hai aura saMDI jIva ke mithyAtva se lekara bAraha guNasthAna taka hote hai| terahaveM Adi guNasthAnavI jIva na saMjJI haiM, na asaMjJI haiM, kintu ubhaya vyapadeza se rahita haiN| 255. prazna : AhAraka mArgaNA ke kitane bheda hote haiM ? uttara : AhAraka mArgaNA ke do bheda haiM- (1) AhAraka aura (2) anaahaark| 256. prazna : AhAraka kise kahate haiM ? uttara : audArikAdi tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudagala vargaNA ko AhAra kahate haiN| use jo grahaNa karatA hai, vaha AhAraka kahalAtA hai| (133) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 prazna: anAhAraka kise kahate haiM ? uttara : jo uparyukta AhAra ko grahaNa nahIM karatA hai use anAhAraka kahate haiN| 258. prazna: AhAraka- anAhAraka avasthA kina-kina guNasthAnoM meM hotI hai ? uttara : vigrahagati ko prApta hone vAle cAroM gati sambandhI jIva, pratara aura lokapUraNa samudghAta karane vAle sayogakevalI, ayogakevalI aura samasta siddha jIva anAhAraka hote haiN| arthAt pahale, dUsare va cauthe meM, samuddhAta kI apekSA terahaveM meM aura caudahaveM guNasthAna meM anAhAraka avasthA hotI hai tathA prArambha se lekara terahaveM guNasthAna taka AhAraka avasthA hotI hai| AhAraka kA utkRSTa kAla sUcyaMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa ( itane kAla paryanta jIva Rjugati se utpanna hotA rahatA hai / aura jaghanya kAla tIna samaya kama zvAsa ke aThArahaveM bhAga pramANa hai| anAhAraka kA utkRSTa kAla tIna samaya aura jaghanya kAla eka samaya hai| 256. prazna: upayoga kise kahate haiM ? uttara : jIva kA jo bhAva vastu ko grahaNa karane ke lie pravRtta hotA hai use upayoga kahate haiN| (134) Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260. prazna : upayoga ke kitane bheda haiM aura unakA kyA svarUpa uttara : upayoga ke do bheda haiM- (1) sAkAra upayoga aura (2) anAkAra upyog| sAkAra upayoga ke ATha bheda haiM- pA~ca prakAra kA samyagjJAna aura tIna prakAra kA ajJAna anAkAra upayoga ke cAra bheda haiM- (1) cakSudarzana (2) acakSudarzana, (3) avadhidarzana aura (4) kevaladarzana / mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya inake dvArA apane-apane viSaya kA antarmuhUrta kAla paryanta jo vizeSa jJAna hotA hai use sAkAra upayoga kahate haiN| eka vastu ke grahaNa rUpa cetanA kA yaha pariNamana chamastha jIva ke adhika se adhika antarmuhUrta kAla taka hI raha sakatA hai| indriya, mana aura avadhi ke dvArA antarmuhUrta kAla taka padArthoM kA jo sAmAnya rUpa se grahaNa hotA hai usako nirAkAra upayoga kahate haiN| nirAkAra upayoga chadmastha jIva ke adhika se adhika antarmuhUrta taka hotA hai| 261. prazna : kisa mArgaNA meM kauna-sA samyagdarzana hotA hai ? uttara : gatimArgaNA kI apheA narakagati meM prathama pRthvIstha nArakiyo kI aparyApta avasthA meM kSAyika aura kRtakRtyavedaka kI apekSA (130 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSAyopazamika tathA paryApta avasthA meM aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika tInoM samyagdarzana hote hai| dvitIyAdi pRthvIstha nArakiyoM kI aparyApta avasthA meM eka bhI samyagdarzana nahIM hotA hai aura paryApta avasthA meM aupazamika tathA kSAyopazamika do samyagdarzana hote hai / tiyaMcagati meM bhogabhUmija tiyaMca ke aparyApta avasthA meM kSAyika aura kRtakRtyavedaka kI apekSA kSAyopazamika do samyagdarzana hote haiM tathA paryApta avasthA meM tInoM samyagdarzana hote haiN| manuSyagati meM manuSya ke aparyApta avasthA meM zvAyika aura kRtakRtyavedaka kI apekSA kSAyopazamika do samyagdarzana tathA paryApta avasthA meM tInoM samAna hote hai| deva aura kalavArI deviyoM ke aparyApta avasthA meM eka bhI samyagdarzana nahIM hotA hai, kintu paryApta avasthA meM aupazamika aura kSayopazamika do samyaktva hote haiN| vaimAnika devoM meM aparyApta aura paryApta donoM hI avasthAoM meM tInoM prakAra ke sabhyagdarzana hote haiN| indriya mArgaNA kI apekSA ekendriya se lekara caturindriya taka ke jIvoM ke eka bhI samyagdarzana nahIM hotA parantu paMcendriya jIvoM ke tInoM samyagdarzana hote haiN| kAya mArgaNA kI apekSA pA~ca sthAvara jIvoM ke eka bhI sampada nahIM hotA hai aura trasa jIvoM ke tInoM samyaktva hote haiN| (136) Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga mArgaNA kI apekSA sayoga jIvoM ke tInoM samyaktva hote haiM aura yogarahita jIvoM ke eka kSAyika samyagdarzana ho hotA hai| veda mAgaMgA ko apekSA saveda jIvoM ke tInoM samyaktva aura aveda jIvoM ke aupazamika (dvitIyopazama) tathA kSAyika do samyaktva hote haiN| kaSAya mArgaNA kI apekSA sakaSAya jIvoM ke tInoM samyaktva aura akaSAya jIvoM ke aupazamika ( dvitIyopazama) tathA kSAyika do samyaktva hote haiN| jJAnamArgaNA kI apekSA mati zruta-avadhi aura mana:paryaya jJAniyoM ke tInoM samyaktva tathA kevalajJAniyoM ke eka kSAyika samyaktva hI hotA hai| saMyamamArgaNA kI apekSA sAmAyika, chedopasthApanA aura parihAravizuddhi ina tIna saMyamoM ke dhAraka jIvoM ke tInoM (parihAra vizuddhi vAle ke upazama samyaktva - prathamopazama ko chor3akara) samyaktva, sUkSmasAmparAya aura aupazamika - yathAkhyAta vAlo ke aupazamika ( dvitIyopazama ) aura kSAyika samyaktva hotA hai tathA kSAyika yathAkhyAta vAloM ke eka kSAyika samyaktva hI hotA hai / darzanamArgaNA kI apekSA cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana vAloM ke tInoM samyaktva tathA kevala darzana vAloM ke eka kSAyika samyaktva hI hotA hai| lezyAmArgaNA kI apekSA salezya jIvoM ke tInoM samyaktva aura alezya (137) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvoM ke mAtra kSAyika samyaktva hotA hai| bhavyatva mAgaNA kI apekSA bhavya jIva ke tInoM samyaktva aura abhavya jIva ke eka bhI samyaktva nahIM hotA hai| samyaktva mArgaNA kI apekSA jahA~ jo samyagdarzana hotA hai vahA~ vahIM hotA hai| sAmAnya se caturtha guNasthAna se sAtaveM guNasthAna taka tInoM samyagdarzana hote haiN| AThaveM se gyArahaveM guNasthAna taka aupazamika (dvitIyopazama) aura bhAyika samyaktva tathA usake Age kevala kSAyika samyaktva hI hotA hai| saMtrImArgaNA kI apekSA saMjJI jIva ke tInoM samyaktva hote haiM aura asaMjJI jIva ke eka bhI samyakca nahIM hotA hai| AhArakamArgaNA kI apekSA AhAraka aura caturtha guNasthAnavI AhAraka-anAhAraka jIvoM ke tInoM samyaktva tathA terahaveM aura caudahaveM guNasthAnavartI anAhAraka jIvoM ke kevala kSAyika samyaktva hotA hai| 262. prazna : kisa mArgaNA meM kitane aura kauna-kauna se guNasthAna hote haiM ? uttara : gatimArgaNA kI apekSA narakagati aura devagati meM prArambha ke cAra guNasthAna hote haiN| tiyaMcagati meM prArambha ke pA~ca guNasthAna aura manuSyagati meM caudaha guNasthAna hote haiN| (138) Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhogabhUmija manuSya aura tiryacoM meM prArambha ke cAra guNasthAna hote haiN| narakagati kI aparyApta (nivRtyaparyApta) avasthA meM sAsAdana guNasthAna nahIM hotA hai| kisI bhI gati kI nirvRtyaparyApta avasthA meM mizra guNasthAna nahIM hotA hai| manuSya aura tiryacoM kI labdhyaparyApta avasthA meM mithyAtva guNasthAna hI hotA hai| indriyamArgaNA kI apekSA ekendriya se lekara asaMjJI paMcendriya paryanta jIvoM ke eka mithyAtva guNasthAna hI hotA hai| saMjJI paMcendriya jIvoM ke caudaha guNasthAna hote haiN| kAyamArgaNA kI apekSA pA~ca sthAdarakAyika jIvoM meM eka mithyAtva guNasthAna hotA hai tathA usakAyika jIvoM meM sabhI caudaha guNasthAna hote haiN| yogamArgaNA kI apekSA yoga sahita jIvoM meM teraha guNasthAna aura yoga rahita jIvoM meM eka caudahavA~ guNasthAna hotA hai| vedamArgaNA kI apekSA veda sahita jIvoM meM prArambha ke nau guNasthAna aura vedarahita jIvoM meM navama guNasthAna ke uttarArdha se caudahaveM taka pA~ca guNasthAna hote haiN| kaSAyamArgaNA kI apekSA krodha, mAna aura mAyA kaSAya meM prArambha ke nau guNasthAna, lobha kaSAya meM prArambha ke dasa (136) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna tathA kaSAya ke abhAva meM gyArahaveM se caudahaveM taka cAra guNasthAna hote haiN| jJAnamArgaNA kI apekSA matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna meM caturtha se bArahaveM taka nau guNasthAna, manaHparyayajJAna meM chaThe se bArahaveM taka sAta gaNasthAna aura kevalajJAna meM anta ke do guNasthAna hote haiN| kumatijJAna, kuzrutajJAna aura kuavadhijJAna meM prArambha ke tIna guNasthAna hote haiN| saMyamamArgaNA kI apekSA sAmAyika aura chodopasthApanA saMyama meM chaThe se nauveM taka cAra guNasthAna, parihAravizuddhi saMyama meM kutA aura satanA ho guNasthAna, madhyasAgarAyA saMyama meM dasavAM guNasthAna, yathAkhyAta saMyama meM gyArahaveM se caudahaveM taka cAra gaNasthAna, saMyamAsaMyama meM pA~cavAM gaNAsthAna aura asaMyama meM prArambha ke cAra guNasthAna hote haiN| darzanamArgaNA kI apekSA cakSudarzana aura acakSudarzana meM prArambha se bArahaveM taka bAraha guNasthAna, avadhidarzana meM cauthe se bArahaveM taka nau guNasthAna aura kevaladarzana meM anta ke do guNasthAna hote haiN| lezyAmArgaNA kI apekSA kRSNa, nIla aura kApota lezyA meM prAraMbha ke cAra guNasthAna, pIta aura padmalezyA meM prAraMbha ke sAta guNasthAna aura zuklalezyA meM prAraMbha ke (140) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teraha guNasthAna hote haiN| lezyArahita jIva ke eka caudahavA~ guNasthAna hI hotA hai| bhavyatvamArgaNA kI apekSA bhavya jIva ke sabhI gaNasthAna hote haiM aura abhavya jIva ke eka mithyAtva guNasthAna hI hotA hai| samyaktvamArgaNA kI apekSA prathamopazama samyaktva tathA kSayopazama samyaktva meM caturtha se saptam taka cAra guNasthAna, dvitIyopazama samyaktva meM caturtha se gyArahaveM taka ATha guNasthAna aura kSAyika samyaktva meM caturtha se caudahaveM taka gyAraha guNasthAna hote haiN| kSAyika samyaktva guNasthAnAtIta siddha parameSThI ke bhI hotA hai| saMjImArgaNA kI apekSA saMjJI jIvoM meM prArambha ke bAraha guNasthAna, asaMjJI jIvoM meM eka mithyAtva guNasthAna aura saMjJI-asaMjJI ke vyavahAra se rahita kevalI ke anta ke do guNasthAna hote haiN| 1, itanI vizeSatA hai ki aneka AcAryoM ne asaMjI jIvoM meM bhI nityaparyApta avasthA meM sAsAdana guNasthAna mAnA hai| isa prakAra unhoMne asaMjhI jIvoM meM do guNasthAna mAne haiN| go.ka. 113, paMcasaMgraha pR. 75 (amitagati AcArya) aadi| isa prakAra asaMjJI jIdoM meM sAsAdana guNasthAna ke sadabhAva ke viSaya meM do mata pAye jAte haiN| (141) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AhAramArgaNA kI apekSA AhAraka jIva meM prArambha ke teraha guNasthAna aura anAhAraka jIva meM prathama, dvitIya aura caturtha guNasthAna tathA samudghAta kI apekSA terahavA~ aura caudaha isa prakAra pA~ca guNasthAna hote haiN| siddha parameSThI meM siddhagati, kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika samyaktva aura anAhAraka mArgaNAoM ko chor3akara zeSa mArgaNAoM kA abhAva hotA hai (142) Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNAnuyoga caturgati - yugAvarta - lokAloka - vibhAgavid / hRdi praNeyaH karaNAnuyogaH karaNAtigaiH / / adho madhyordhvalokAnAM, saMkhyAnAmAdivarNanam / kriyate yatra sa jJeyo, yogo hi karaNAtmakaH / / jo cAra gatiyoM, yugoM kA parivartana tathA lokAloka ke vibhAga ko jAnane vAlA hai, use indriyAtIla puruSoM ko karaNAnuyoga jAnanA cAhie / adho, madhya aura Urdhva loka kI saMkhyA tathA nAmAdi kA varNana jisameM kiyA jAtA hai, use karaNAnuyoga jAno / yaH kAlabhedaM guNadhAmabhedaM, lokasya bhedaM vasudhAdharANAm / saMsthAnabhedaM bahukarmabhedaM, bhAvasya bhedaM ca nRNAM bravIti / / prANAyamAno jinavAGmayasya, dhyAnaikapAtraM vibudhezvarANAm / priyo munInAM tapasA yutAnAM, sa kathyate vai karaNAnuyogaH / / jo utsarpiNI avasarpiNI Adi kAla ke bhedoM ko, guNasthAna ke bhedoM ko, loka ke bhedoM ko, parvatoM ke AkAra-bheda ko, karmoM (143) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke bheda ko tathA manuSyoM ke bhAvoM ke bheda ko kahatA hai, jo jinAgama ke prANoM ke samAna hai, vidvAnoM ke dhyAna kA pAtra hai tathA jo tapasvI muniyoM ke liye priya hai, vaha karaNAnuyoga kahalAtA hai| jisameM loka, jagatpratara, jagaccheNI, dvIpa, samudra, parvata Adi ke vistAra ko nikAlane ke lie karaNasUtroM-gaNitasUtroM kA kathana hotA hai, use kAraNAnuyoga kahate haiN| isI prakAra jisameM guNasthAna, mArgaNA, jIvasamAsa Adi ke AzrayabhUta kAraNoM-jIva ke pariNAma vizeSoM kA varNana hotA hai, use bhI karaNAnuyoga kahate haiN| karmoM ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama se sambandha rakhane vAlI carcA bhI isI anuyoga meM hotI hai| grantha : tiloyapaNNattI, trilokasAra, jIvakANDa, karmakANDa, SaTkhaNDAgama, dhavalATIkA, jayadhavalA TIkA, mahAdhavalA, kasAyapAhuDasutta, siddhAnta-sArasaMgraha, rAjavArtika, jambuddhIpa prajJapti, gaNitasArasaMgraha, lokavibhAga, labdhisAra-kSapaNAsAra Adi / / / samApta / / (144)