Book Title: Dharm Jivan Jine ki Kala
Author(s): Satyanarayan Goyanka
Publisher: Sayaji U B Khin Memorial Trust Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010186/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FORIAN SEAR BACHAR jIvana jIne kI kalA SHESHAR CE A REACHER FAS maanRR COMPOST PPREHERE PERHIN000809 -NESS to eeee 1667 salese . HOPEG 1eme . 0.0 . LO.-- . " .. 7.0000000000000 " " - - - saoeno 0 CameeRAN: KGRSSROO SODCOeos RSSTSIDEOSRTERS 300:00 SONGS 400000.00 ....... 0.0.0.00 .0.0.0 0.0.0.0.0 ........ . .0.0.0.0.0.0.0.0.0 0.0.0.0. Ke0 KE0e0. 5328006268062600 ....... ... . . .S "...0000000000 DOPU0.06.0.0.0 .0.0.0.0 So.90.00000.0, 0.00 0.00 0 0.0.00 0.0000 .. . . ..... 0 .0 .. :19 .... .. 05.01.100% ..... .... . . .. ... 0000000000 ... ANLOD ..00 0 0 0 1.0.0..... DOS0. ":"a-e - .. . 1083.41 . FOS. ..... satyanArAjagAyanala Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka-paricaya "kalyANa mitra" U satya nArAyaNa goyankA janma : mANDale, baramA -- san 1924. baramA ke prasiddha udyogapati, vyavasAyI aura samAjasevI. baramAke mahAlekhapAla U bA khina se sarvaprathama san 1955 meM vipazyanAkI sAdhanA siikhii| taba se abhyAsakA krama jArI rhaa| san 1969 meM bhArata aae| vyApAra-dhaMdhese avakAza prApta kara bhAratake vibhinna sthAnoM para "vipazyanA" sAdhanA-vidhi ke zivira lagA rahe haiN| ___aba bhArata evaM videzoMmeM pAMca sthAI dhyAna-kendroMkI sthApanA ho cukI hai| yahA~ sAdhakoMke samucita nivAsa evaM bhojanAdi kI sthAyI vyavasthA hai| zrIgoyankAjI evaM unake sahAyaka AcAryoM dvArA adhikAMza zivira ina sAdhanA-kendroMmeM hI saMcAlita kie jAte haiN| isI prakAra deza-videzameM aura bhI kaI sthAnoM para "vipazyanA-kendra" sthApita ho rahe Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipazyI-sAdhakoM ke preraNArtha dharma jIvana jIne kI kalA kalyANamitra zrI satyanArAyaNa goyanakA prakAzaka sayAjI U bA khina memoriyala TrasTa bambaI-23 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 prakAzaka sayAjI U bA khina memoriyala TrasTa silavesTara bilDiMga 20, zahIda bhagatasiMha mArga bambaI 400023 mudraka : oNla iMDiyA presa, pAMDicerI - 605002. 0 prathama AvRtti vi0 saM0 2033 kArtika I0 sa0 1976 akTUbara dvitIya AvRtti, banArasa tRtIya AvRtti I0 sa0 1982, janavarI caturtha AvRtti I0 sa0 1983,sitambara Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 'kalyANa mitra' pUjya satya nArAyaNajI goyankA ke pravacanoM va lekhoM kI mAMga sAdhaka tathA sAdhanApriya logoM dvArA bAra-bAra hotI rhii| usakA prakAzana karane meM sayAjI U bA khina memoriyala TrasTa ko khuzI ho rahI hai| isa taraha kI pustaka kI AvazyakatA pUjya goyankAjI ne bhI mahasUsa kI kintu dhyAna ziviroM kI vyastatA ke kAraNa lekhoM kA cayana tathA saMzodhana karanA sambhava nahIM ho sakA thaa| vaise TrasTa dvArA prakAzita hone vAlI mAsika patrikA 'vipazyanA' meM pUjya goyankAjI ke udbodhana va lekha prasiddha hote rahe haiM aura unakA sAdhakoM ko lAbha bhI milatA rahA, para sAdhanA kI pArzvabhUmi ThIka se samajha meM Ave aisA saMgraha pustaka rUpa meM nikalane ke lie use dekhakara silasilevAra taiyAra karane ke lie samaya nahIM nikala pAyA thaa| kintu pUjya gurujI kI bImArI ke bAda vizrAma ke samaya unhoMne 'dharma : jIvana jIne kI kalA' apane purAne lekhoM tathA naye lekha likhakara yaha pustaka taiyAra karane kI kRpA kii| usake lie TrasTa unakA atyanta kRtajJa hai| cUMki goyankAjI kI yaha racanA unake sudIrgha jIvana ke anubhavoM para AdhArita hai isalie sAdhakoM ko to preraNA milegI hI.para anya pAThaka bhI unake anubhavoM se lAbhAnvita hoNge| sAdhakoM tathA pAThakoM kI ora se pUjya goyankAjI ke dohoM kI bhI mAMga AtI rahI hai| usakI kucha aMzoM meM pUrti isa pustaka meM kucha dohe dekara kI jA rahI hai, joki usa viSaya ko samajhane meM pAThakoM kI madada kareMge / ina dohoM ne pustaka ko adhika rocaka va upayogI banAne meM sahayoga diyA hai| ___ yaha TrasTa parama zraddhaya svargIya sayAjI U bA khina kI pAvana smRti meM sthApita huA hai| isakA uddezya binA kisI jAtIya athavA vargIya bhedabhAva ke logoM ko bhagavAna buddha kI batAI huI aura brahmadeza meM guru-ziSya paramparA dvArA apane zuddha rUpa meM surakSita rakhI huI isa pAvana vipazyanA sAdhanA kA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa karavAne meM sahayoga denA hai| sayAjI U bA khina isa kalyANakArI paddhati kI AcArya paramparA ke eka jAjvalyamAna nakSatra the| ve brahmadeza ke hI nahIM, pratyuta antarrASTrIya kSetra ke jAne-mAne vipazyanA-AcArya the| unakA apanA sAtvika aura karmaTha jIvana 'jIvana jIne kI kalA' kA eka Adarza udAharaNa thaa| zraddhaya U bA khina meM kataI sAmpradAyika saMkIrNatA nahIM thii| ve dharma ko sArvajanIna mAnate the| yahI bAta hama pUjya goyankAjI ke vicAroM meM sarvatra pAte haiN| pUjya zrI goyankAjI svargIya U bA khina ke pramukha ziSyoM meM se eka haiN| zrI U bA khina ne zrI goyankAjI ko yathA Avazyaka prazikSaNa dekara adhikRta rUpa se vipazyanA-AcArya ke pada para pratiSThita kiyA thaa| kalyANakArI vipazyanA sAdhanA jana-jana ke hita-sukha ke lie vizvabhara meM phaile, yahI unakI hArdika icchA thI, jisakI pUrti ke lie zrI goyankAjI anathaka parizrama kara rahe haiM aura TrasTa unake isa pAvana uddezya meM unako sahayoga dene ke lie sthApita huA hai| prastuta pustaka uparokta uddezya kI pUrti meM Avazyaka kadama hai| isake prakAzana meM, sampAdana meM zrI riSabhadAsajI rAMkA kA, chapAI meM zrIcanda surANA kA, pustaka ke TaMkaNa meM zrI rAmapratApa yAdava kA jo sahayoga prApta huA usake lie hama ina sabake AbhArI haiN| vinItadayAnanda aDakiyA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna dvArA bhautika sukha-suvidhA atyadhika bar3hA dene para bhI manuSya pahale se adhika sukhI banA ho aisA nahIM dikhAyI detA, balki jahA~ sukha ke sAdhana bahuta adhika mAtrA meM upalabdha haiM vahA~ azAMti bahuta adhika mAtrA meM dikhAI detI hai / amerikA Adi dezoM meM sukha ke sAdhanoM kI vipulatA ke sAtha-sAtha jIvana meM azAMti aura mAnasika tanAva adhika hai| isalie zAMti kI bhUkha bar3hI hai aura logoM kA 'dhyAna' kI ora AkarSaNa bar3hA hai| pariNAmasvarUpa dhyAna ke vividha prayoga deza aura videzoM meM ho rahe haiN| dhyAna dvArA zAMti prApti ke prayatna ho rahe haiN| bhArata kI brAhmaNa aura zramaNa saMskRti meM dhyAna para bahuta prayoga hue / aura dhyAna kI paramparA prAcInakAla se calI A rahI hai, para kahIM usameM vikRti AI, to kahIM vaha usa rUpa meM na rahakara lupta ho gii| vipazyanA dhyAna paddhati ke viSaya meM aisA hI kucha huA / yaha mUla meM bhagavAna buddha dvArA pracalita paddhati thI, jise unhoMne jana-kalyANa kI bhAvanA se prerita hokara karuNA bhAva se pracArita kI thii| jisakA lAkhoM logoM ne lAbha uThAkara apUrva zAnti pAI thii| para bhArata meM vaha zuddha rUpa meM nahIM raha pAI / lekina vaha paddhati barmA meM bauddha dharma ke sAtha gaI aura vizuddha rUpa meM aba taka cala rahI hai / __usa paddhati ko zrImAn satyanArAyaNajI goyankA ne sAdhanA dvArA apanAkara use jana-kalyANa kI bhAvanA se avizrAnta parizrama lekara prasAra kara rahe haiN| unhoMne aba taka bhArata ke sabhI rAjyoM meM anekoM zivira lie| ve itane lokapriya tathA upayogI bane ki logoM meM vipazyanA dhyAna paddhati ke lie cAroM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ora jijJAsA nirmANa huI aura loga usakA svarUpa jAnane ko utsuka pAye gye| logoM kA bar3A Agraha rahA ki goyankAjI isa viSaya kA sAhitya nirmANa kara janatA ko vipazyanA dhyAna paddhati kI jAnakArI kraaveN| kintu goyankAjI ko yaha bhaya rahA ki loga ise buddhi se samajha bhI jAya~ to bhI dhyAna zivira meM baiThakara ThIka abhyAsa ko binA samajhe galtI kara sakate haiN| aura jaisA bhArata meM hI nahIM sAre saMsAra meM hotA hai usa taraha pUrA samajhe binA, yogya mArgadarzaka kI pAtratA ke binA upadeza dekara lAbha ke badale kucha loga hAni hI adhika karate haiM / thor3A bahuta kucha jAnA na jAnA dUsaroM ko sikhAne kI kaI loga koziza karate haiN| jisase kaI bAra sAdhakoM ko bar3I hAni uThAnI par3atI hai| isa sAdhanA kI vizeSatA yaha rahI hai ki vaha jaise prAcInakAla se calI AI hai, usameM kahIM bhI kucha bhI parivartana nahIM huaa| jaisI thI vaisI hI calI A rahI hai| usameM kahIM bhI koI apanI ora se parivartana na kare aura jo sAdhaka dUsaroM ko sikhAye, vaha anubhava prApta kiyA huA yogya adhikArI ho / sAhitya par3hakara isa vidhi ko vidhipUrvaka na apanAkara kahIM usakA durupayoga na ho| zrI goyankAjI kA yaha bhaya ucita hI thA aura hai, kintu vipazyanA dhyAna kI pArzvabhUmi samajhAne ke lie kucha sAhitya kA nirmANa honA Avazyaka thA / isalie sAdhakoM kI yaha icchA thI ki goyankAjI isa viSaya para likheM / Agraha karane vAloM meM maiM bhI eka thA aura maiMne yaha bhI kahA hai ki yaha spaSTa kara diyA jAya ki jinheM isa viSaya meM ruci hai ve isa paddhati ko sAdhanA zivira meM hI sIkhane kI koziza kreN| kyoMki zivira meM vAtAvaraNa kI anukUlatA ke sAtha yogya adhikArI sAdhaka dvArA guru rUpa meM diyA huA mArgadarzana upayogI to hotA hI hai, para mArga meM jo kaThinAiyAM aura bAdhAeM AtI haiM usa dizA meM yogya mArgadarzana hone se sAdhanA meM samucita pragati hokara usa mArga meM Age bar3hane meM bar3I sahAyatA hotI hai| zrI goyankAjI se guru rUpa meM milA huA mArgadarzana yogya dizA meM pragati meM sahAyaka hotA hai / usameM bhaTakane kI sambhAvanA nahIM rahatI aura usase alpa samaya meM yogya pragati ho sakatI hai / zrI satyanArAyaNajI sahI rUpa meM kalyANamitra haiM aura unhoMne jo janakalyANa kI dRSTi se vipazyanA sAdhanA ke prasAra meM parizrama kiyA vaha sacamuca Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 7 ] , prazaMsanIya hai / unake ati parizrama kA hI yaha pariNAma thA ki ve bImAra hue unheM zalya cikitsA karAnI par3I aura kucha vizrAma lenA Avazyaka ho gayA / isa bImArI ke bAda vizrAma ke samaya unhoMne ina lekhoM ko jo vipazyanA patrikA meM Aye the aura kucha naye likhakara die, unakA saMgraha prakAzita ho rahA hai / ina lekhoM ke viSaya meM hama adhika na kaha kara itanA hI kahanA ucita samajhate haiM ki yaha lekha kalpanA se likhe hue nahIM haiM kintu apane gurujI sayAjI U bA khina se pAye apane anubhava kA sAra hai, jo unhoMne vipazyanA kI sAdhanA karake prApta kiyA hai / pAThakoM ko isa bAta kI pratIti lekhoM ko par3hane se ho jAvegI / isakA nAma bhI yathArtha hai / 'dharma jIvana jIne kI kalA hai / ' vaha carcA kA viSaya yA buddhivilAsa yA manoraMjana kI vastu nahIM hai / kintu jIvana me apanAne yogya hai / jisase jIvana sukhI aura saphala ho sakatA hai / hama kalyANa mitra goyanakAjI ke atyanta anugrahita haiM, jinhoMne yaha pustaka taiyAra kara prakAzita karane kI anumati dI / AzA hai zrI goyankAjI kI isa kRti kA sAdhanotsuka pAThaka ucita upayoga kareMge | - riSabhadAsa rAMkA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 1. dharma kyA hai ? 2. zuddha dharma 3. dharma kA sAra 4. dharma dhAraNa kareM 5. buddhi-vilAsa dharma nahIM hai 6. dharma kA sahI mUlyAMkana 7. sahI kuzala 8. samatA dharma 6. sarala citta 10. dharma kA sarvahitakArI svarUpa 11. dharma hI rakSaka hai| 12. kyA par3A hai 'nAma' meM ? 13. satya dharma 14. vipazyanA kyA hai ? 15. dharmacakra 16. samyak dharma 17. satya hI dharma hai| 18. dharma-darzana 16. vipazyanA kyoM ? 20. Ao, sukha bA~TeM my a inox M W D L M way wr w 78 67 104 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. dharma kyA hai ? dharma jIvana jIne kI kalA hai| svayaM sukha se jIne kI tathA auroM ko sukha se jIne dene kii| sabhI sukhapUrvaka jInA cAhate haiM, dukhoM se mukta rahanA cAhate haiN| parantu jaba hama yaha nahIM jAnate ki vAstavika sukha kyA hai aura yaha bhI nahIM jAnate ki use kaise prApta kiyA jAya ? to jhUThe sukha ke pIche bAvale hokara daur3a lagAte haiN| vAstavika sukha se dUra rahakara adhikAdhika dukhI hote haiM / svayaM ko hI nahIM auroM ko bhI dukhI banAte haiN| vAstavika sukha Antarika zAMti meM hai aura Antarika zAMti citta kI vikAra-vihInatA meM hai, citta kI nirmalatA meM hai| citta kI vikAra-vihIna avasthA hI vAstavika sukha-zAMti kI avasthA hai| ata: saccI zAMti aura saccA sukha vahI bhogatA hai jo nirmala citta kA jIvana jItA hai / jo jitanA vikAramukta rahatA hai utanA hI dukha-mukta rahatA hai, utanA hI jIvana jIne kI sahI kalA jAnatA hai, utanA hI sahI mAne meM dhArmika hotA hai / nirmala citta kA AcaraNa hI dharma hai| yahI jIne kI kalA hai| isameM jo jitanA nipuNa hai vaha utanA hI adhika dhArmika hai / dhArmika kI yahI sahI paribhASA hai| prakRti kA eka aTUTa niyama hai jise koI Rta kaha le athavA dharmaniyAmatA kaha le, nAma ke bheda se koI antara nahIM pdd'taa| niyama yaha hai ki aisA kiyA jAyagA to usakA aisA pariNAma AyegA hii| vaisA nahIM kiyA jAyagA to vaisA pariNAma nahIM A sktaa| kAraNoM ke pariNAmasvarUpa jo kArya sampanna hotA hai, una kAraNoM ke nahIM rahane se vaha kArya nahIM ho sakatA / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA isa niyama ke anusAra jaba-jaba hamArA mana dveSa, daurmanasya, krodha, IrSyA, bhaya Adi se AkrAMta ho uThatA hai, taba-taba hama vyAkula ho jAte haiM / dukha saMtApita hokara sukha se vaMcita ho jAte haiM / jaba-jaba hamArA mana aise vikAroM se vikRta nahIM rahatA, taba-taba hama vyAkulatA se mukta rahate haiM | dukhasaMtApita hone se bace rahate haiM / apanI Antarika sukha-zAMti ke mAlika bane rahate haiM / jo vikAroM se mukta rahanA sikhAtI hai vahI jIvana jIne kI sahI kalA hai / vahI zuddha dharma hai / zuddha dharma kA svarUpa bar3A hI maMgalamaya aura kalyANaprada hai / hama jaba-jaba vikAra-vimukta hokara nirmala citta se AcaraNa karate haiM, taba-taba svayaM to vAstavika sukha-zAMti bhogate hI haiM auroM kI sukhazAMti kA bhI kAraNa banate haiM / isIprakAra jaba-jaba vikAragrasta hokara malina cittajanya AcaraNa karate haiM, taba-taba svayaM to saMtApita hote hI haiM auroM ke saMtApa kA bhI kAraNa banate haiM / samAja kI zAMti bhaMga karate haiM / krodha, lobha, vAsanA, bhaya, mAtsarya, IrSyA, ahaMkAra Adi manovikAroM ke zikAra bana hama hatyA, corI, vyabhicAra, jhUTha, chala-kapaTa, cugalI, paranindA, nirarthaka bakavAsa karate haiM, kaDuvA - kaThora bolate haiM; aura jaba- jaba aisA karate haiM taba-taba Atma tathA para- saMtApa kA kAraNa banate haiM / manovikAroM ke binA koI bhI zArIrika yA vAcika duSkarma sampanna ho nahIM sakatA / parantu yaha anivArya nahIM haiM ki manovikAroM ke utpanna hone para hama kAyika aura vAcika duSkarma kareM hI / bahudhA prabala manovikAroM ke utpanna hone ke bAvajUda bhI Atmadamana dvArA hama aise kAyika, vAcika duSkarmoM se baca jAte haiM / isase pratyakSataH auroM kI hAni nahIM kara pAte / parantu phira bhI dUSita manovikAroM se AkrAMta hokara yadi mana hI mana vyAkula rahate haiM to mAnasika duSkarma to karate hI haiM / isase apanI zAMti khote haiM; parokSata: auroM kI zAMti bhI bhaMga karate haiM / hamAre mana kI dUSita taraMgeM Asa-pAsa ke vAtAvaraNa ko prabhAvita aura dUSita kie binA nahIM raha sakatIM / jaba-jaba hamArA mana vikAra-vimukta aura nirmala hotA hai, taba-taba svAbhAvika hI vaha sneha aura sadbhAva se, maitrI aura karuNA se bhara uThatA hai / usa samaya hama svayaM to sukha-zAnti kA anubhava karate hI haiM, parokSata: Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kyA hai ? auroM kI bhI sukha-zAnti kA kAraNa banate haiM / hamAre nirmala citta kI taraMgeM Asa-pAsa ke vAtAvaraNa ko prabhAvita kara use yathAzakti nirmala banAtI haiM / 3 ataH Atma-damana hI dharma kI sarvAMga sampUrNatA nahIM hai / lekina dharma dhAraNa karane kA pahalA kadama yahIM se Arambha hotA hai / pahale to saMyama- saMvara dvArA hI hama kAyika aura vAcika duSkarmoM se virata hoveM aura phira satat abhyAsa dvArA mAnasika duSkarma se bhI chuTTI pA leN| mAnasika duSkarmoM se chuTTI pAne kA artha hai mAnasika vikAroM se mukta ho jAnA / vikAra- vihIna nirmala citta apane sahaja svabhAva se hI koI mAnasika, vAcika yA zArIrika duSkarma nahIM kara sakegA / ataH mukhya bAta hai apane citta ko vikAroM se vimukta rakhanA / hama apane pratyeka karma ke prati jAgarUka rahakara hI use doSamukta rakha sakate haiM / apane citta aura citta ke vikAroM ke prati jAgarUka rahakara hI use vikAramukta rakha sakate haiM / usake prati anajAna aura mUrchita rahate hue hama use kadApi svaccha nahIM kara sakate, usakI svacchatA ko kAyama nahIM rakha sakate / ataH apane zArIrika, vAcika aura mAnasika karmoM kA, apane citta aura cittavRttiyoM kA satat nirIkSaNa karate rahane kA abhyAsa hI dharma dhAraNa karane kA sahI abhyAsa hai | kisI bhI karma ke karane se pUrva aura karate samaya hama yaha jAMca kareM ki isa karma meM hamArA tathA anyoM kA maMgala samAyA huA hai| athavA amaMgala / yadi maMgala hai to vaha kAma kareM aura yadi amaMgala ho to na kreN| isa prakAra bhalIbhAMti vivekapUrvaka jAca kara kiyA gayA karma sarva magalamaya hI hogA | ataH dharmamaya hI hogA / yadi kabhI anavadhAnatAvaza binA jAMca ki koI kAyika yA vAcika duSkarma ho gayA, jo ki apane tathA anyoM ke lie ahitakara huA to use lekara prAyazcit karate hue ro-rokara kisI aparAdha graMthi se grasta na ho jAeM, balki zIghra se zIghra apane kisI sAthI sAdhaka athavA gurujana se milakara, unake sammukha apanI bhUla prakaTakara, use svIkAra kara leM aura usa bhAra se mukti pAeM tathA bhaviSya meM aura adhika sAvadhAna rahane ke lie kRta saMkalpa baneM / citta ke prati bhI isI prakAra jAgarUkatA kA abhyAsa bar3hAeM / java java citta para koI vikAra jAge, tatkSaNa usakA nirIkSaNa kareM / sAkSI kI taraha nirIkSaNa karane mAtra se vaha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA durbala hote-hote vinaSTa ho jAyagA / kabhI anavadhAnatAvaza usakA nirIkSaNa na kara pAeM aura pariNAmataH vaha hama para hAvI ho jAya to use bhI yAda kara karake roeM nhiiN| balki aura adhika sAvadhAna rahane ke lie kRtasaMkalpa hoM aura jAgarUkatA kA abhyAsa bar3hAeM / zuddha dharma meM pratiSThApita hone kA yahI vaijJAnika tarIkA hai| jisa abhyAsa se apane karmoM ke prati jAgarUkatA aura sAvadhAnI bar3hatI ho vahI zuddha dharma kA amyAsa hai| jisa vidhi se apane karmoM ko sudhArane vAlI citta-nirmalatA prApta hotI ho, vahI dharmavidhi hai / jaba hama Atma-nirIkSaNa kara anubhUtiyoM ke bala para dekhate haiM to pAte haiM ki pratyeka duSkarma kA kAraNa apane citta kI malInatA hai| koI na koI manovikAra hai / hama yaha bhI dekhate haiM ki pratyeka vikAra kA kAraNa apane hI aham ke prati utpanna huI gahana Asakti hai / jaba-jaba Asakti ke aMdhepana meM isa 'maiM' ko atyadhika mahatva dekara isase cipaka jAte haiM, taba-taba saMkucita dAyare meM Abaddha hokara mana malIna kara koI na koI aisA karma kara lete haiM jo ki pariNAmataH akuzala hotA hai| AtmanirIkSaNa ke abhyAsa dvArA svAnubhUtiyoM ke bala para hI yaha spaSTa hotA hai ki jaba-jaba svArthAndha hokara hama vikAragrasta hote haiM, taba-taba auroM kA ahita to karate hI haiM, apanA saccA svArtha bhI nahIM sAdha pAte / aura jaba-jaba isa aMdhepana se mukta rahate haiM, taba-taba Atmahita aura parahita donoM sAdhate haiM / Atmahita aura parahita sAdhane kA karma hI dharma hai / jahA~ AtmalAbha ke sAtha-sAtha para-lAbha bhI sadhatA ho, vahIM dharma hai| jahA~ kisI kA bhI anahita hotA ho, vahA~ adharma hI adharma hai| Atmodaya aura sarvodaya kA sAmaMjasyapUrNa svastha jIvana hI dharma hai / Atmodaya aura sarvodaya anyonyAzrita haiN| ___ hamAre satkarma aura duSkarma kevala hameM hI sukhI-dukhI nahIM banAte / balki hamAre anya saMgI-sAthiyoM ko bhI prabhAvita karate haiM / manuSya samAja ke anya sadasyoM ke sAtha rahatA hai / vaha samAja kA avibhAjya aMga hai / samAja dvArA svayaM prabhAvita hotA hai aura samAja ko bhI thor3A-bahuta prabhAvita karatA rahatA hai / isaliye dharma sAdhana dvArA jaba hama naitika jIvana jIte haiM, duSkarmoM se Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kyA hai ? bacakara satkarmoM meM lagate haiM to kevala apanA hI bhalA nahIM karate, balki auroM kA bhI bhalA sAdhate haiN| ___jIvanamUlyoM ke lie hI to dharmasAdhanA hai| yadi dharma ke abhyAsa se jIvanamUlya U~ce nahIM uThate, hamArA loka-vyavahAra nahIM sudharatA, hama apane lie tathA auroM ke lie maMgalamaya jIvana nahIM jI sakate to aisA dharma hamAre kisa kAma kA ? kisI ke bhI kisa kAma kA ? dharma isalie hai ki hamAre pArasparika sambandha sudhreN| hamameM vyavahAra kauzalya aae| parivAra, samAja, jAti, rASTra aura antarrASTrIya sAre pArasparika sambandha vyakti-vyakti ke sambandhoM para hI nirbhara hote haiM / ataH zuddha dharma yahI hai ki pratyeka vyakti yahIM, isI jIvana meM auroM ke sAtha apanA vyavahAra sambandha sudhAre / isI jIvana meM sukha-zAnti se jIne ke lie dharma hai / mRtyu ke bAda bAdaloM ke Upara kisI ajJAta svarga kA jIvana jIne ke lie nahIM / mRtyu ke bAda pRthvI ke nIce kisI anajAna naraka se bacane ke lie nahIM / balki hamAre hI bhItara samAe hue svarga kA sukha bhogane ke lie, hamAre apane hI bhItara samayasamaya para yaha jo nArakIya agni jala uThatI hai, use zAnta karane ke lie; usase bacane ke lie / dharma sAMdRSTika hai, pratyakSa hai| isI jIvana, isI loka ke lie hai| vartamAna ke lie hai| jisane apanA vartamAna sudhAra liyA, use bhaviSya kI cintA karane kI jarUrata nahIM / usakA bhaviSya svataH sudhara jAtA hai / jisane loka sudhAra liyA, use paraloka kI cintA nhiiN| usakA paraloka svataH sudhara jAtA hai / jo apanA vartamAna nahIM sudhAra sakA, apanA ihaloka nahIM sudhAra sakA aura kevala bhaviSya kI ora AzA lagAe, paraloka kI ora TakaTakI lagAe baiThA hai, vaha apane Apako dhokhA detA hai / apane vAstavika maMgala se vaMcita rahatA hai / zuddha dharma se dUra rahatA hai / dharma akAlika hotA hai / yAnI abhI isI jIvana meM phala dene vAlA hotA hai| dharma ke nAma para koI anuSThAna kareM aura usakA lAbha yahA~ na mile, vikAravihIna citta kI nirmalatA kA vAstavika sukha yahIM isI jIvana meM na mile, to samajhanA cAhie kisI dhokhe meM ulajha rahe haiN| zuddha dharma se vaMcita ho rahe haiN| dharma saba ke lie isI jIvana ko sukha-zAntimaya banAne hetu hai / AMkhoM ke pare kisI sudUra bhaviSya kI nirarthaka cintA se mukta hone ke lie hai / yahI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA dharma hai| yahI dharma kI zuddhatA hai / yahI zuddha dharma kA jIvana hai, jisakI AvazyakatA sArvajanIna hai| dharma sArvajanIna hai, isalie zuddha dharma kA sampradAya se koI sambandha nahIM, koI lena-dena nahIM / zuddha dharma ke patha kA pathika jaba dharma pAlana karatA hai taba kisI sampradAya-vizeSa ke thothe niSprANa rIti-rivAja pUre karane ke lie nahIM, kisI grantha-vizeSa ke vidhi-vidhAna kA anuSThAna pUrA karane ke lie nahIM, mithyA aMdhavizvAsa-janya rUr3hi paramparA kA zikAra hokara kisI lakIra kA phakIra banane ke lie nahIM, balki zuddha dharma kA abhyAsI apane jIvana ko sukhI aura svastha banAne ke lie hI dharma kA pAlana karatA hai / dhArmika jIvana jIne ke lie dharma ko bhalIbhAMti samajhakara, use Atma-kalyANa aura parakalyANa kA kAraNa mAnakara hI usakA pAlana karatA hai| binA samajhe hue kevala aMdha-vizvAsa ke kAraNa athavA kisI ajJAta zakti ko saMtuSTa prasanna karane ke lie athavA usake bhaya se AzaMkita-AtaMkita hokara dharma kA pAlana nahIM karatA / dharma kA pAlana dUSaNoM kA damana karane ke lie hI nahIM, balki prajJApUrvaka unakA pUrNa zamana aura recana karane ke lie karatA hai| dharma kA pAlana kevala apane lie hI nahIM, balki bahujana ke hita-sukha, maMgala-kalyANa aura bahujana kI svasti-mukti ke lie karatA hai| ___ dharma kA pAlana yahI samajhakara karanA cAhie ki vaha sArvajanIna hai, sarvajanahitakArI hai; kisI sampradAya vizeSa, varga vizeSa yA jAti vizeSa se baMdhA huA nahIM hai| yadi aisA ho to usakI zuddhatA naSTa ho jAtI hai| dharma tabhI taka zuddha hai, jaba taka sArvajanIna, sArvadezika, sArvakAlika hai| sabake lie eka jaisA kalyANakArI, maMgalakArI, hita-sukhakArI hai| sabake lie saralatApUrvaka binA hicaka ke grahaNa kara sakane yogya hai| ___ zuddha vAyumaNDala meM rahanA, zuddha-svaccha havA kA sevana karanA, zarIra svaccha rakhanA, sApha-suthare kapar3e pahananA, zuddha svaccha sAtvika bhojana, mujhe isalie karanA cAhie ki yaha mere lie hitakara hai| parantu yaha kevala mere lie hI nahIM, kisI eka jAtivizeSa, vargavizeSa yA sampradAya vizeSa ke lie hI nahIM, balki sabake lie samAna rUpa se hitakara hai / kevala maiM hI nahIM, koI bhI vyakti yadi azuddha, asvastha vAtAvaraNa meM rahatA hai, gandI viSailI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kyA hai ? vAyu kA sevana karatA hai, apane zarIra aura vastroM ko gandA rakhatA hai, asvacchadUSita bhojana karatA hai to apane svAsthya ko hAni pahuMcAtA hai, rogI aura duHkhI hotA hai / yaha niyama sArvajanIna hai| kisI eka vyakti-vizeSa, kisI eka jAti-vizeSa para hI lAgU nahIM hotaa| ThIka isI prakAra jaba koI apane mana ko vikAroM se vikRta karatA hai to vyAkula hotA hai| usake vAta-pittakapha meM viSamatA paidA hotI hai| vaha roga-grasta hotA hai| svAsthya-vijJAna ke sAmAnya niyama sabhI ke tana aura mana para samAna rUpa se lAgU hote haiN| prakRti yaha nahIM dekhatI ki ina niyamoM kA ullaMghana karane vAlA kauna hai, kisa jAti aura kisa sampradAya kA hai / prakRti kisI sampradAya-vizeSa ke vyakti para kRpA nahIM karatI, na kisI anya para kopa karatI hai| maleriyA maleriyA hai| na hindU hai,na bauddha, na jaina hai na pArasI, na muslima hai na IsAI / vaise hI kunaina kunaina hai / vaha na hindU hai na bauddha, na jaina hai na pArasI, na muslima hai na IsAI / isI prakAra krodha, IrSyA, dveSa Adi vikAra na hindU haiM na bauddha, na jaina haiM na pArasI, na muslima hai na IsAI / vaise hI inase vimukta rahanA bhI na hindU hai na bauddha, na jaina hai na pArasI, na muslima hai na IsAI / vikAroM se vimukta rahanA hI zuddha dharma hai| ata: zuddha dharma na hindU hai, na bauddha hai, na jaina hai, na pArasI hai, na muslima hai, na IsAI hai / vaha zuddha dharma hI hai| dharma eka Adarza jIvana-zailI hai, sukha se rahane kI pAvana paddhati hai, zAnti prApta karane kI vimala vidhA hai, sarva jana-kalyANI AcArasaMhitA hai, jo sabake lie hai| kyA zIlavAna, samAdhivAna, prajJAvAna honA kevala vauddhoM kA hI dharma hai ? auroM kA nahIM ? kyA vItarAga, vItadveSa, vItamoha honA kevala jainiyoM kA hI dharma hai ? auroM kA nahIM ? kyA sthitaprajJa, anAsakta, jIvanamukta honA kevala hinduoM kA hI dharma hai ? auroM kA nahIM ? kyA prema aura karuNA se ota-prota hokara jana-sevA karanA kevala IsAiyoM kA hI dharma hai ? auroM kA nahIM ? kyA jAta-pAMta ke bhedabhAva se mukta rahakara sAmAjika samatA kA jIvana jInA kevala musalamAnoM kA hI dharma hai ? auroM kA nahIM ? dharmapAlana kA mukhya uddezya hai hama AdamI baneM / acche AdamI bneN| acche AdamI bana jAyeMge to acche hindU, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA acche bauddha, acche jaina, acche musalamAna, acche IsAI Adi bana hI jAyeMge / yadi acche AdamI hI nahIM bana sake to bauddha bane rahane se bhI kyA huA ? hindU, jaina, IsAI, musalamAna Adi bane rahane se bhI kyA huA ? 8 dharma kI isa zuddhatA ko samajheM aura dhAraNa kareM / hama saba ke jIvana meM - zuddha dharma jAge / nissAra chilakoM kA avamUlyana ho, unmUlana hoM; zuddha sAra kA sahI mUlyAkana ho, pratiSThApana ho / zuddha dharma jIvana kA aMga bana jAya / isI meM hamArA saccA kalyANa, saccA maMgala samAyA huA hai Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma na hindU bauddha hai, dharma na muslima jaina / dharma citta kI zuddhatA, dharma zAMti sukha caina / dharma dharma to saba kaheM, para samajhe nA koya / zuddha citta kA AcaraNa, satya dharma hai soya // kudarata kA kAnUna hai, saba para lAgU hoya / vikRta mana vyAkula rahe, nirmala sukhiyA hoya // dveSa aura durbhAva ke, jaba jaba uThe vikAra / maiM bhI dukhiyA ho uThU, dukhI karU saMsAra / / maiM bhI vyAkula nA rahU~, jagata na vyAkula hoya / jIvana jIne kI kalA, satya dharma hai soya // yahI dharma kI parakha hai, yahI dharma kA mApa / jana jana kA maMgala kare, dUra kare saMtApa / / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. zuddha dharma lambI paramparA ke kAraNa dharma ke nAma para jo thothe chilake baca gaye haiM, unase chuTakArA leM aura zuddha dharma ke sAra ko grahaNa kareM / dharma kA sAra hI maMgaladAyaka hai, sArthaka hai / kevala chilake nirarthaka haiM, hAniprada haiM / sAra prApta hone para hI saccA sukha prApta hotA hai / zuddha dharma kA sAra zIla hai, sadAcAra hai / vANI aura zarIra ke duSkarmoM se bacanA hai / zarIra aura vANI ke duSkarmoM meM lage raheM to mana kI gandagI yAnI vikAra bar3heMge hii| kyoMki zarIra aura vANI kA hara duSkarma gande mana se hI sampanna hotA hai / binA citta ko dUSita kie hiMsA, corI, vyabhicAra, asatya athavA gandA bhASaNa, athavA naze kA sevana nahIM ho sakatA / zarIra aura vANI ke duSkarmoM se mana kA maila bar3hatA hai, ghaTatA nahIM / mana kA hara maila hameM dukhI banAtA hai, sukhI nahIM / zuddha dharma kA sAra samAdhi hai / kisI kalpanAvihIna yathArtha Alambana ke sahAre citta ko ekAgra kara lenA samAdhi hai / jaise ekAgratA -vihIna citta mailA rahatA hai, vaise hI kalpanA yA kAmanA ke AdhAra para ekAgra huA citta bhI / mailA citta hameM dukhI banAtA hai, sukhI nahIM / zuddha dharma kA sAra prajJA hai / jIvana vyavahAra meM Ane vAle sabhI bAhya AlambanoM ko aura apanI bhItarI manosthitiyoM ko yathAbhUta, yathAsvabhAva jAnate rahanA, unake sAtha tAdAtmya sthApita karane ke bajAya, unase anAsakta rahanA hI prajJA hai / rAga, dveSa, moha aura tajjanya AsaktiyAM mana kI maila Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha dharma haiM / prajJA ina AsaktiyoM kA maila dUra karatI haiM / maila rahe to hama dukhI rahate haiM, sukhI nhiiN| zIla, samAdhi aura prajJA ke abhyAsa kA pratyeka kadama zuddha dharma ke abhyAsa kA, dharma ke sAra ko grahaNa karane kA, sacce sukha ko prApta karane kA kadama hai / jisase na hamArA zIla pratiSThita hotA hai, na zuddha samAdhi puSTa hotI hai aura na prajJA sthira hotI hai, vaha karma thothI paramparA ke kAraNa cAhe jitanA dhArmika kRtya kahA jAya, para vastutaH satya dharma se, sAra tatva se dUra le jAne vAlA kadama hI hai / aise sabhI nirarthaka bAhyAcAra, thothe karmakANDa, nirjIva lakIreM, dambhapUrNa dikhAve, ADambarapUrNa veSabhUSAe~, ucca jAti meM janma lene athavA dhanavAna hone kA mithyA ahaMbhAva Adi saba nissAra hI nissAra haiM / dukha hI dukha haiN| apane lie bhI, auroM ke lie bhii| isalie, dharma ke sAra ko hI grahaNa kareM, nissAra ko tyaageN| apane tathA auroM ke sukha ke lie ! kalyANa ke lie !! Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIla dharma pAlana bhalA, samyak bhalI samAdhi / prajJA to jAgrata bhalI, dUra kare bhava vyAdhi || zIla dharma kI nIMva hai, hai samAdhi hI bhIta / prajJA chata hai dharma kI, maMgala bhuvana punIta // prajJA zIla samAdhi hI, zuddha dharma kAyA vANI citta ke, sudhare saba zuddha dharma kA zAMtipatha, saMpradAya zuddha dharma kI sAdhanA, maMgala se kA sAra / vyavahAra // yaha hI Rta hai, niyama hai, isase dharma dhAra sukha hI mile, tyAge dUra / bharapUra // jo cAhe sukhiyA rahe, raheM sabhI khuzahAla / mana se, tana se, vacana se zuddha dharma hI pAla // , bacA na koya / dukhiyA hoya // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...... 3. dharma kA sAra ThIka se samajhe hue dharma ko hI ThIka se pAlana kiyA jA sakatA hai| dharma ke sAra ko samajheM / sAra ko samajheMge tabhI use grahaNa kara pAyeMge anyathA bhItara kA sAra tattva chor3akara chilakoM meM hI ulajhe raha jAyeMge / unheM hI sAra samajhakara dharma mAnane lageMge / sAra meM sadA samAnatA rahatI hai| bhinna-bhinna chilake huA karate haiM aura jahA~ ina chilakoM ko dharma mAna liyA jAtA hai vahA~ dharma bhI bhinna-bhinna ho jAte haiM / yaha hinduoM kA dharma, hinduoM meM bhI sanAtanI, aarysmaajii| yaha bauddhoM kA dharma, bauddhoM meM bhI mahAyAnI, hiinyaanii| yaha jainiyoM kA dharma, jainiyoM meM bhI digambarI, shvetaambrii| yaha IsAiyoM kA dharma-IsAiyoM meM bhI kaitholika, proTesTeMTa / yaha musalamAnoM kA dharma, musalamAnoM meM bhI ziyA, sunnI AdiAdi dharma ; bhinna-bhinna hI nahIM, paraspara virodhI bhii| nissAra chilakoM ko mahattva diye jAne ke kAraNa yaha vibhinnatAe~ haiM aura inheM lekara hI pArasparika virodha utpanna hote haiN| ___ koI coTI rakhe hue hai, koI dAr3hI / coTI moTI hai yA patalI ? dAr3hI mur3I mUchavAlI yA bharI mUchavAlI ? koI sira ke bAla bar3hAe hue hai-bAla khUba saje sa~vare haiM yA rUkhe-sUkhe jaTA-jaTila ? koI sira muDAe hue hai to vaha bhI ustare se yA cimaTI se ? kisI ne kAna chidavA rakhe haiM to unameM bAliyA~ pahanI haiM yA kuNDala yA mudrAe~ ? koI tilaka lagAe hue hai to tilaka-candana kA hai yA rolI kA yA bhasma kA ? isa AkAra kA hai yA usa AkAra kA ? koI mAlA pahane hai to vaha rudrAkSa kI hai yA candana kI yA tulasI kI ? bIca Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 dharma : jIvana jIne kI kalA meM laTakana vAlI hai yA binA laTakana vAlI ? yadi laTakana vAlI hai to usameM kisa devI, devatA, guru, AcArya kA citra yA cihna laTakatA hai ? koI nirvastra hai to koI vastra pahane hai / vastra pahane hai to vaha silA hai yA anasilA ? isa raMga kA hai yA usa raMga kA ? isa banAva-kaTAva kA hai yA usa banAva-kaTAva kA ? dhotI hai yA luMgI ? pAjAmA hai yA pataluna ? kamIja hai yA kurtA ? acakana hai yA koTa ? dupallI TopI hai yA turkI TopI yA aMgrejI haiTa ? koI gale, bhujA, kalAI, paira yA aMguliyoM meM DorA bA~dhe hai athavA jantara, tAbIja yA gaNDA ? aura hai to usameM koI aMka hai yA akSara ? yA zabda ? yA mantra ? yA tantra ? yA yantra ? koI hAtha meM pAtra lie hai yA karapAtrI hai ? pAtra hai to miTTI kA hai ? lakar3I kA ? lohe kA hai ? yA anya kisI dhAtu kA ? ye aneka rUpa-rUpAya, bhinna-bhinna bAhyADambara, veSa-bhUSA, AkAra-prakAra, banAvaTa-sajAvaTa, bhinna-bhinna sampradAyoM ke pratIka mAtra hI nahIM haiM, pratyuta bhinna-bhinna dharma banakara pArasparika virodha kA kAraNa bana gaye haiM / kabhI - kisI dharmanetA ne pyAsI janatA ko amRta jaisA dharmarasa diyA / parantu jisa pAtra meM diyA vaha pAtra hI hamAre lie pramukha ho gayA / kAlAntara jaba vaha pAtra jIrNa huA to usameM cheda hokara sArA dharmarasa baha gayA / khokhalA pAtra hI hamAre pAsa raha gayA / isa pAtra ke rasa ko hamane jAnA yA cakhA nahIM / isalie yaha khokhalA pAtra hamAre lie dharma ho gayA aura ise chAtI se cipakAe rakhane ko hama jIvana kI sArthakatA mAnane lage / meM jaise bhinna-bhinna rUpa sajjA vaise hI bhinna-bhinna thothe, nirjIva, niSprANa karmakANDa hamAre lie dharma bana gaye haiM aura hameM unase gaharA cipakAva ho gayA hai / zuddha dharma phira chUTa gayA aura hama cUlhe, cauke ko kaccI yA pakkI rasoI ko, jAta-pAta ko chUA-chUta ko, isa yA usa nadI, pokhare athavA J samudra meM nahAne ko, isa yA usa tIrtha kI yAtrA kara lene ko hI dharma mAnane lage haiM / isa yA usa mandira, masjida, girajA, caitya, upAzraya, gurudvAre meM subaha-zAma hAjirI de Ane ko hI dharma mAnane lage haiM / pUrva yA pazcima kI ora mu~ha karake, khar3a e hokara yA baiThakara, ghuTane mor3akara yA pAlathI mArakara, hAtha jor3akara yA aJjalI pasArakara, paMcAMga, aSTAMga yA daNDavat praNAma karake, isa yA usa devI, devatA, guru, AcArya yA dharmanetA kI tasvIra, mUrti, caraNa Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA sAra cihna, pAdapITha yA dhAtu-avazeSa athavA usake upadeza-grantha ke sAmane vandanA karane, sira jhukAne, dIpa jalAne, naivedya car3hAne, AratI utArane, zaMkha bajAne, ghaNTe ghaDiyAla bajAne, nAcane, gAne, ajAna par3hane, stotra par3hane, usake nAma kI mAlA japane athavA usakI vANI ke pATha karane ko hI dharma mAnane lage haiN| bhale yaha saba yantravat hI kyoM na hotA ho| isI prakAra bhayabhIta citta dvArA kisI kI manautI manAne, prasAda car3hAne, jAta- jhaDulA, jAdU-TonA, athavA jhAr3a-phU~ka karane ko hI dharma mAnane lage haiM / kisI ajJAta adRzya sattA ko santuSTa prasanna karane ke lie murgI, bakare, gAya, bhaiMse yA manuSya taka kI bali car3hAte haiM aura ise bhI dharma hI mAnate haiM / koI bali car3hAte hue eka jhaTake meM dhar3a se sira alaga karane ko aura koI dhIre-dhIre tar3apA-tar3apAkara mArane ko dharma mAnate haiM / ina bhinnabhinna karmakANDoM vAlA dharma bAjAra meM bhI bikane lagA hai| hama cAheM to paise ke bala para aise dharma ko kharIda sakate haiM / jo karmakANDa svayaM nahIM kara sakate, use kirAye ke logoM se karavA sakate haiM / yaha satya dharma kA ghora avamUlyana hai ! 15 satya dharma kI upalabdhi ke lie hameM jo sAdhana mile, hamArI nAsamajhI ke kAraNa ve hI hamAre lie bandhana bana gaye / kisI santa puruSa ne hameM andhakAra meM bhaTakate dekha atyanta karuNa citta se hamAre hAtha meM jalatI huI mazAla pakar3AI tAki usa prakAza ke sahAre hama sahI rAste calakara apanI jIvana-yAtrA sakuzala pUrI kareM / parantu kAlAntara meM usa mazAla kI jyoti bujha gaI / hamAre hAtha meM kevala DaNDA raha gayA aura hama mUr3hatAvaza usa DaNDe ko hI mazAla mAnakara usase cipaka gaye / ziva chUTa gayA, zava raha gayA / thothA bAhyAcAra hI hamAre lie dharma bana gayA / aisI dayanIya sthiti meM AkaMTha DUbA hone ke kAraNa hI koI pravAsI bhAratIya kahatA hai, 'mujheM barmA Ae cAlIsa varSa bIta gae / yahA~ Akara maiMne coriyA~ kIM, chala-kapaTa kiyA, vyabhicAra kiyA, nazA - patA kiyA; lekina apanA dharma nahIM chor3A / ' "kaise dharma nahIM chor3A ?" pUchane para bar3a e sahaja bhAva se javAba detA hai, "ina cAlIsa varSoM meM maiMne kabhI kisI barmI ke hAtha kA huA pAnI taka nahIM piyA / " kaisI dayanIya dazA banA lI hai hamane becAre dharma kI ! kabhI yaha bhI hotA hai ki ina bAhyAcAra aura bAhyADamvara rUpI sthUla chilakoM ko to hama dharma nahIM mAnate haiM, parantu inakI jagaha aise sUkSma-sUkSma chilakoM ko Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA dharma mAnane lagate haiM jo adhika bhrAmaka aura adhika kaThina bA~dhane vAle hote haiN| jaba hama kisI andha mAnyatA, andha bhAvAveza, athavA bauddhika tarkajAla ko dharma mAnane lagate haiM to usameM adhika burI taraha ulajha jAte haiN| hama jisa parivAra meM janme haiM, jisa pariveza meM pale haiM, usa vaMza-paramparA kI kisI mAnyatA ke bAre meM bAra-bAra sunate rahe haiM / ata: usa mAnyatA kI lakIra bAra-bAra mana para par3ate-par3ate itanI gaharI bana gaI hai ki use chor3akara aura koI mAnyatA sahI ho sakatI hai, ise svIkAra karane taka ko taiyAra nahIM hote / hama jisa dArzanika paramparA ko mAna rahe haiM, usake sAtha hamArA eka bhAvanAtmaka sambandha jur3a jAtA hai / phalasvarUpa usake viparIta anya kisI dRSTikoNa ko kabhI svIkAra hI nahIM kara sakate / athavA yaha bhI hotA hai ki apanI tarkabuddhi se hamane kisI mAnyatA ko apanA liyA hai to apane hI buddhibala ko atyadhika mahattA dene ke svabhAvavaza anya kisI mAnyatA ko sahI mAnane ko prastuta hI nahIM hote / paramparAgata mAnyatA, hRdayagata bhAvukatA athavA bauddhika tarkajAla ke kAraNa jaba hama kisI bhI mAnyatA ke gulAma ho jAte haiM to usake prati itanI gaharI Asakti paidA kara lete haiM ki hamezA ke lie usI ke raMga kA cazmA pahana lete haiM / ataH usa raMga ke atirikta anya koI raMga hameM dIkhatA hI nhiiN| isa prakAra saccAI se, zuddha dharma se dUra ho jAte haiN| kyoMki hara bAta ko apane hI cazme ke raMga se dekhane ke AdI ho jAte haiM / ___ mAna lo, andhavizvAsa, bhAvAveza athavA bauddhika UhApoha ke AdhAra para hamane koI sahI siddhAnta hI svIkAra kara rakhA ho, parantu usake prati huI Asakti ke kAraNa usa siddhAnta ko svIkArane mAtra ko hI sArA mahattva dene lagate haiM, usake vyAvahArika pakSa ko sarvathA bhulA dete haiN| kisI siddhAnta ko svIkArane mAtra se kyA banatA hai ? mukhya bAta to usa siddhAnta ko, yadi vaha sahI hai to, jIvana meM utAranA cAhie / jo jIvana meM utare vahI sahI dharma hai anyathA nissAra bhAvakutA hai, thothA buddhi-vilAsa hai / saiddhAntika stara para hama AtmavAdI haiM yA anAtmavAdI, IzvaravAdI haiM yA nirIzvaravAdI, dvaitavAdI haiM yA advaitavAdI, itane prakAra ke tattvoM kI saMkhyA ginane vAle haiM yA utane prakAra ke tattvoM kI, ina-ina tattvoM kI aisI-aisI vyAkhyA karane vAle haiM yA vaisI-vaisI, isase kyA antara par3atA hai ? mukhya bAta to yaha hai Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA sAra 17 ki vyAvahArika jagata meM hama zuddha citta kA jIvana jI rahe haiM yA nhiiN| apane Apako IzvaravAdI kahane vAlA vyakti kala kI cintA meM kitanA vyAkula ho rahA hai ? apane Apako anAtmavAdI kahane vAlA vyakti apane ahaM meM kisa kadara DUbA huA hai ? aisI avasthA meM korA saiddhAntika pakSa kisa kAma kA? mukhya bAta to vyAvahArika pakSa kI hai, AcaraNa kI hai| zuddha citta para AdhArita AcaraNa hI dharma hai / koI vizeSa veSabhUSA pahaneM yA na pahaneM, koI vizeSa karmakANDa sampanna kareM yA na kareM, koI vizeSa dArzanika mAnyatA mAne yA na mAne; parantu yadi hamArA mana-mAnasa dvaSa-daurmanasyatA se bharA rahatA hai to hama sarvathA dharmahIna haiM aura yadi vaha sneha-saumanasyatA se bharA rahatA hai to hama dhArmika hI haiN| koI veSabhUSA, koI karmakANDa, koI dArzanika mAnyatA hamAre citta kI vizuddhi meM sahAyaka siddha hotI ho to grAhya hai aura yadi hamArI cittazuddhi se usakA koI sambandha nahIM ho to nirarthaka, nissAra hai / agara yahI hameM dhArmika hone kI mithyA bhrAnti paidA karane vAlI ho jAya to jaharIle sAMpa kI taraha khataranAka hai / ataH sarvathA tyAjya hai| jaba hama dharma ke satyasAra ko nahIM samajhate to aise hI khataranAka jaharIle sAMpa-bicchU apane bhItara pAlate haiN| bhA~ti-bhA~ti ke gande kUr3e-karakaTa baTorakara unheM apanI chAtI se lagAkara kahate haiM--yahI hamArA dharma, yahI anamola ratna, yahI maNi hai| jaba taka dharma kI vAstavika maNi nahIM prApta hotI, taba taka hama kaMgAla haiM / hamArA jIvana nissAra dikhAve, nirarthaka karmakANDa aura nikamme buddhikilola se bharA rahatA hai| parantu itanA hote hue bhI yadi hama isa saccAI ko samajhate hoM ki yaha saba sArahIna chilake haiM, dharma kA sAra to citta kI zuddhatA meM hai, rAga-dvaSa-moha ke bandhanoM se mukta hone meM hai, viSama sthitiyoM meM bhI citta kI samatA banAe rakhane meM hai, maitrI, karuNA, muditA meM hai aura sAthasAtha yaha bhI samajhate hoM ki yaha guNa hamameM nahIM haiM, to dera-sabera hama dharma ke sAra ko prApta kara hI lete haiM / lekina jaba hama ina nissAra chilakoM ko hI dharma mAnane lageM to zuddha dharma prApta kara sakane kI sArI sambhAvanAe~ samApta ho jAtI haiM / hama ina bAhya chilakoM meM rame hue kabhI bhItara kI ora nihArate hI nahIM, Atma-nirIkSaNa karate hI nahIM / hama yaha jA~ca kabhI karate hI nahIM ki jise dharma mAne jA rahe haiM, usakI vajaha se hamAre mana mAnasa meM kyA sudhAra ho rahA hai ? hamAre jIvana-vyavahAra meM kyA sudhAra ho rahA hai ? janma Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 dharma : jIvana jIne kI kalA maraNa se mukti pAne kI hajAra carcAe~ kareMge, hajAra AzAe~ bA~dhege, parantu yahA~ isI jIvana meM mana ko vikAroM se mukta karane kA jarA bhI prayatna nahIM kareMge / dharma kA sAra chUTa jAne se jitanI bar3I hAni hotI hai, usase kaI gunA bar3I hAni nissAra ko sAra samajhakara usase cipaka jAne se hotI hai| isase to roga asAdhya ho uThatA hai| dharma kI zuddhatA ko jAnanA, samajhanA, jA~canA, parakhanA, roga-mukti kA pahalA Avazyaka kadama hai / zuddha dharma sadA spaSTa aura subodha hotA hai| usameM rahasyamayI gutthiyA~ nahIM hotiiN| pahelI bujhaubala nahIM hotA / dimAgI kasarata nahIM hotii| pratIkoM aura atizayoktiyoM se bharA huA pANDitya-pradarzana nahIM hotA / jo kucha hotA hai vaha sahaja hI hotA hai / dharma kI zuddhatA isI meM hai ki usameM aTakala paccU, kapola kalpanAe~ nahIM hotIM / jo kucha hotA hai yathArtha hI hotA hai| dharma korA-morA siddhAnta nirUpaNa nahIM hotA / svayaM sAkSAtkAra, svayaM anubhava karane ke lie hotA hai| dharma rAjamArga kI taraha Rju hotA hai| usameM andhI galiyoM jaisA bhUla-bhulaiyA nahIM hotA / dharma yahIM isI jIvana meM lAbha dene vAlA hotA hai / jitanA-jitanA pAlana kiyA jAya, utanA-utanA lAbha detA hI hai / dharma Adi, madhya, anta hara avasthA meM kalyANakArI hI hotA hai / dharma sarvasAdhAraNa ke lie samAna rUpa se grahaNa karane yogya hotA hai| aisA ho to hI dharma yathArtha hai, zukla hai, zuddha hai / anyathA dharma ke nAma para koI dhokhA ho sakatA hai| ___zuddha dharma kyA hai ? vANI ke karma, zarIra ke karma, AjIvikA, mAnasika svasthatA kA abhyAsa, jAgarUkatA kA abhyAsa, ekAgratA kA abhyAsa zuddha ho, mAnasika cintana aura jIvana jagata ke prati dRSTikoNa bhI zuddha ho / yahI zuddha dharma hai| moTe-moTe taura para kaha sakate haiM(1) dAna-ahaMkAra vihIna aparigraha hetu diyA gayA dAna zuddha dharma hai| (2) zIla-sadAcAra kA pAlana karanA, hiMsA, corI, vyabhicAra, mithyA bhASaNa aura naze ke sevana se virata rahanA zuddha dharma hai| (3) samAdhi-mana ko vaza meM karanA, use ekAgra kara vartamAna ke prati sajaga rahane kA abhyAsa zuddha dharma hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA sAra (4) prajJA-"maiM" "mere" athavA priya-apriya mUlaka rAga-dveSa se rahita hokara hara vyakti vastu aura sthiti ko jaisI hai, vaisI yathAbhUta prajJApUrvaka dekhane kA abhyAsa, citta kI samatA kA abhyAsa, zuddha dharma hai| dAna, zIla, samAdhi aura prajJA ke ye cAroM abhyAsa sArvajanIna haiM, sAmpradAyikatA-vihIna haiM, sarvajanahitakArI haiM, sarvagrAhya haiM / isIlie chilakoM se pare zuddha dharma hai / parantu aise zuddha dharma kA abhyAsa na kara, cAheM ki hama dhArmika hoM aura usase bhI adhika yaha cAheM ki loga hameM dhArmika mAneM, to dharma ke nAma para vijJApanabAjI hI karate haiM / nAnA prakAra ke bAhyAcAra karate haiN| nAnA prakAra ke dArzanika vAda-vivAda karate haiM, vANI-vilAsa aura buddhi-vilAsa karate haiM, aura isa prakAra Atma-pravaMcanA jaga-pravaMcanA ke jaMjAla meM burI taraha jakar3ate jAte haiM / na Atmahita sadhatA hai, na parahita / ___ Atmahita aura parahita ke lie zuddha dharma kA jIvana jInA anivArya hai| zuddha dharma kA jIvana jIne ke lie dharma kI zuddhatA ko jAnanA anivArya hai| dhAna ko bhUse se, sAra ko chilake se alaga karanA anivArya hai| sAra ko mahattva denA sIkheMge to hI sAra grahaNa kiyA jA skegaa| ___zuddha dharma kA sAra nahIM grahaNa kareMge to dveSa, droha, daurmanasya, durAgraha, abhiniveza, haThadharmI, pakSapAta saMkIrNatA, kaTTaratA, bhaya, AzaMkA, avizvAsa, Alasa, pramAda, kaThamullepana se bharA huA jIvana, nisteja, niSprANa, nirutsAhI hI hogA; kutsita, kaluSita, kuTila hI hogA; vyAkula, vyathita, vyagra hI hogaa| zuddha dharma kA sAra grahaNa kara leMge to pyAra aura karuNA, sneha aura sadbhAva, tyAga aura balidAna, sahayoga aura sahakAra, zraddhA aura vizvAsa, abhyudaya aura vikAsa se bharA huA jIvana ojasvI, tejasvI, varcasvI hI hogA; udAtta, abhaya, acintya hI hogA; sahaja, sarala, svaccha hI hogA; maMgala, kalyANa, svasti se bharapUra hI hogaa| zuddha dharma kA yahI pratyakSa lAbha hai / pratyakSa lAbha hI zuddha dharma ke sAra kI sahI kasauTI hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma na mithyA rUr3hiyAM, dharma na mithyAcAra / dharma na mithyA mAnyatA, dharma satya kA sAra / jaTA-jUTa mAlA tilaka, hue zISa ke bhAra / bheSa badala kara kyA milA ? apanA citta sudhAra / / karmakAMDa na dharma hai, dharma na bAhyAcAra / dharma citta kI zuddhatA, sevA, karuNA, pyAra / guNa to dhAraNa na kiyA, rahe navAte maath| bahA dharma rasa, raha gayA phUTA bartana hAtha / / antara sadguNa meM jAge dharama, durguNa se, sadbhAva se, rahe hoveM duur| hRdaya bharapUra // bhItara bAhara svaccha hoM, kareM svaccha vyavahAra / satya, prema, karuNA jage, yahI dharma kA sAra / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. dharma dhAraNa kareM dharma dhAraNa karane meM hI saccA kalyANa hai| dharmacarcA karanI kabhI lAbhaprada ho sakatI hai, kabhI lAbhaprada nahIM ho sakatI aura kabhI hAniprada bhI ho sakatI hai| dharmacintana karanA kabhI lAbhaprada ho sakatA hai, kabhI lAbhaprada nahIM ho sakatA aura kabhI hAniprada bhI ho sakatA hai| parantu dharma dhAraNa karanA to sadaiva lAbhaprada hotA hai| dharmacarcA karake dharma ke bAre meM zrata-jJAna prApta kiyA jAtA hai| yaha hameM preraNA aura mArgadarzana de aura phalataH hama dharma dhAraNa kara leM to dharmacarcA hamAre lAbha kA kAraNa banatI hai| parantu jaba isase hama kevala buddhivilAsa karake hI raha jAya~ to dharmacarcA hamAre lie lAbhaprada nahIM hotii| jaba yahI zruta-jJAna hamameM jJAnI hone kA mithyA dambha paidA kara de to dharmacarcA hamArI hAni kA kAraNa bana jAtI hai| yahI bAta dharma ciMtana kI hai| dharma kA ciMtana-manana bauddhika jJAna paidA karake nirarthaka buddhivilAsa kA kAraNa banatA hai / athavA thothA dambha paidA karake hAni kA kAraNa banatA hai| parantu jaba yahI cintana-jJAna dharma dhAraNa karane kI preraNA paidA kare, mArga-darzana de aura phalataH hama dharma dhAraNa kara leM to kalyANa kA kAraNa bana jAtA hai| vAstavika kalyANa to dharma dhAraNa karane meM hI hai| mithyA buddhivilAsa meM nahIM / mithyA dambha meM nhiiN| ___ataH sAdhako, Ao ! dharma dhAraNa kareM ! dharma dhAraNa kara svayaM zIlavAna baneM ! samAdhivAna baneM ! prajJAvAna baneM ! yahI maMgala mUla hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana meM dhAraNa kie, dharma hoya phalavanta / bina auSadhi sevana kie, kahA~ roga kA aMta ? jAne samajhe vRthA bojha dharma ko, para na kare vyavahAra / DhotA phire, kaisA mUr3ha gaMvAra !! dhAraNa karanA dharma hai, varanA korI bAta / sUraja uge prabhAta hai, varanA kAlI rAta // dharma dhAra nirmala bane, rAjA ho yA raMka / roga, zoka, ciMtA miTe, nirbhaya hoya nizaMka // zuddha mile dharma dhAraNa kareM, kareM dUra abhimAna / amita saMtoSa sukha, dharma sukhoM kI khAna / / dhAraNa yoga-kSema kara le bAvare, bina dhAre nahiM trANa / dAtAra hai, dharma bar3A balavAna // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. buddhi-vilAsa dharma nahIM hai cintana-manana dvArA dharma kI saiddhAntika jAnakArI kara lene mAtra se hamArA vAstavika lAbha nahIM hotA / yaha jAna aura samajha lene mAtra se ki rasagullA mIThA hai, hamArA muMha mIThA nahIM ho sktaa| usake lie to hameM rasagullA jIbha para dharanA hI hotA hai| kevala yaha jAna aura samajha lene se ki dUdha puSTikAraka hai, hamArI deha puSTa nahIM ho jAtI / usake lie to hameM dUdha pInA hI hotA hai / jAnanA aura samajha lenA hamAre kalyANa kI pahalI sIr3hiyA~ haiM / parantu kevala jAna aura samajhakara hI ruka jAya~ aura jAnI samajhI bAta ko jIvana meM na utAreM to aisA jAnanA samajhanA vyartha gyaa| korA buddhi-vilAsa, korI dimAgI kasarata huI / aura yahI to hama karate haiN| dhArmika aura dArzanika siddhAntoM ke UhApoha, vAda-vivAda, carcA-paricarcA, bahasa-mubAhasa, khaMDana-maMDana, tarka-vitarka, vyaMjanA-vizleSaNa, samajhane-samajhAne, sunane-sunAne, par3hane par3hAne, likhane-likhAne aura bolane-batalAne meM hI hama apanA sArA jIvana bitA dete haiM aura durbhAgya yaha hai ki isI meM apane jIvana kI saphalatA mAnate haiN| __ ajIba santoSa hotA hai hameM apanI dharma-jijJAsA pUrI kara lene meM tathA bauddhika stara para jAne hue usa dharma-jJAna ko lacchedAra bhASA meM vyakta karane kI kSamatA prApta kara lene meN| isa Atma-saMtuSTi ko hI hamane jIvana kA antima lakSya mAna liyA hai / sacamuca, kaisA AkarSaka hai yaha mRgajAla, jisameM ki hama itanI AsAnI se phaMsa jAte haiM aura phira isa bandhana ko hI AbhUSaNa mAnakara garva anubhava karate haiM / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mata kara, mata kara, bAvalA, mata kara vAda vivAda / khAla bAla kI baiMca mata, cAkha dharma kA svAda / / kitane dina yUM hI gae, karate buddhi - vilAsa / dharma svAda cAkhA nahIM, bujhI na mana kI pyAsa // carcA hI carcA kare, dhAraNa kare na koya / dharma bicArA kyA kare ? dhAre hI sukha hoya // yahI dharma kA niyama hai, yahI dharma kI rIta / dhAre hI nirmala bane, pAvana bane punIta / jIvana sArA kho diyA, grantha par3hanta par3hanta / tote mainA kI taraha, nAma raTanta raTanta / / mAnava jIvana ratana sA, kiyA vyartha barabAda / carcA kara lI dharma kI, cAkha na pAyA svAda / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. dharma kA sahI mUlyAMkana dharma kA sahI mUlyAMkana karanA siikheN| yadi sahI mUlyAMkana karate raheMge to dRSTi samyak rahegI, nIra-kSIra vibhAjana-viveka kAyama rahegA, dharma-patha para apanA saMtulana banAe rakha sakeMge / anyathA dharma kA koI eka aMga AvazyakatA se adhika mahattva pAkara dharma-zarIra kI sarvAMgINa unnati meM vAdhaka bana jaayegaa| samyak dRSTi yahI hai ki jisakA jitanA mUlya hai usako utanA hI mahattva deN| na adhika, na kama / kaMkar3a-patthara, kA~ca, hIrA, motI, nIlama, maNi saba kA apanA-apanA mahattva hai| miTTI, lohA, tA~bA, pItala, cA~dI, sonA, sabakA alaga-alaga mUlya hai| jisakA jitanA mahattva hai usakA utanA hI mUlya hai| lokIya kSetra meM kA~ca aura hIre kA, miTTI aura sone kA eka jaisA mUlyAMkana nahIM kiyA jAtA / isI prakAra dharma ke kSetra meM saba dhAna pA~ca paserI nahIM tole jAne caahie| Take sera bhAjI, Take sera khAjA kA avivekI mUlyAMkana nahIM honA cAhie / anyathA yA to kisI nissAra chilake ko hI dharma mAna baiTheMge athavA dharma ke kisI nanheM se prAthamika kadama ko hI saba kucha mAnakara zuddha dharma kI uccatama avasthAe~ kabhI prApta nahIM kara skeNge| __ masalana, dAna denA acchA hai| dharma kA eka aMga hai| parantu dharma kI kasauTI para dAna kA bhI alaga-alaga mUlyAMkana honA caahie| vittIya nahIM, naitika / dAna adhika hai yA kama isakA koI mahattva nahIM hotaa| parantu dete samaya citta kI cetanA kaisI hai, yahI dhyAna dene kI bAta hai| yadi usa samaya citta meM krodha, yA cir3acir3AhaTa yA ghRNA yA dveSa yA bhaya yA AtaMka yA badale meM kucha prApta karane kI tIvra lAlasA hai yA yaza kI prabala kAmanA hai athavA pratispardhA kA utkaTa bhAva hai to aisA dAna zuddha, niSkAma, nirahaMkAra citta se Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA die gae dAna kI apekSA bahuta halkA hai| bhale mAtrA meM adhika kyoM na ho| zuddha citta se die gae dAna kA adhika mahattva hai| isase aparigraha aura tyAga dharma puSTa hotA hai| para isake mahattva kI bhI atiranjanA kara ise hI saba kucha mAna baiThe to dharma ke anya aMgoM kI avahelanA hogI aura ve kamajora raha jaaeNge| ___ isI prakAra upavAsa bhI dharma kA eka aMga hai| hama upavAsa dvArA zarIra ko svastha rakhate haiM / svastha zarIra se hI dharma kA sugamatApUrvaka pAlana kiyA jA sakatA hai| zArIrika svAsthya ke atirikta mAnasika saMyama ke lie bhI upavAsa upayogI hai / upavAsa kareM aura mana bhinna-bhinna pakavAnoM meM ramatA rahe to aisA upavAsa hIna koTi kA hogaa| upavAsa kareM aura kevala zarIra ko hI nahIM, balki mana ko bhI saMyamita kareM to upavAsa ucca koTi kA hogA / hIna koTi kI to bAta hI kyA, ucca koTi ke upavAsa kA bhI atiraMjita mUlyAMkana kara use hI saba kucha mAna baiTheMge to ahaMbhAva ke zikAra ho jAeMge aura dharma ke usase bhI adhika mahattvapUrNa aMga achUte yA kamajora raha jaaeNge| unakA abhyAsa karanA to dUra kI bAta rahI, unheM puSTa karane kI bAta bhI hama kabhI nahIM soceNge| upavAsa karane vAlA zIla-sadAcAra ke kSetra meM durbala ho to upavAsa karane vAle zIlavAna vyakti se hIna hai / isI prakAra sAmiSa bhojana se nirAmiSa bhojana, caTapaTe mirca-masAle vAle rAjasI bhojana se sAdA sAtvika bhojana karane vAlA vyakti zreSTha hai, uttama hai / parantu sAtvika nirAmiSa bhojana karane vAlA vyakti isI eka guNa ke kAraNa apane Apako anya sabhI se zreSTha mAnane lage to mithyA ahaM ke kAraNa zuddha dharma ke unnatipatha se bhaTaka jaayegaa| bhojana meM mAtrajJa aura guNajJa honA, yAnI utanA hI aura vaisA hI bhojana karanA jitanA aura jaisA ki hamAre zarIra ke lie upayogI aura Avazyaka hai-dharma kA eka acchA aMga hai| parantu dharma ke usase bhI acche aura U~ce aMga haiM, aisA nahIM jAneMge to unase vaMcita raha jAe~ge / ____ apanA adhikAMza samaya Alasya, pramAda, tandrA meM ga~vAne vAle vyakti kI apekSA yathAvazyaka kama se kama samaya sokara, adhika se adhika samaya jAgarUka rahane vAlA vyakti nizcitarUpa se adhika acchA hai| parantu aise vyakti ko bhI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA sahI mUlyAMkana dharma-patha kI Age kI bahuta sI maMjileM prApta karanI hotI haiM, ise vaha na bhUla jaay| TahalanA, daur3anA, tairanA, vyAyAma karanA aura isI taraha Asana, prANAyAma karanA, zarIra ko svastha aura phuratIlA banAe rakhane ke lie Avazyaka hai, lAbhadAyaka hai / isI prakAra roja nahAnA, zarIra ko svaccha rakhanA, sApha-suthare kapar3e pahananA acchA hai| svAsthya ke kSetra meM inakA apanA mahattva hai, apanA mUlya hai / parantu kevala inhIM ko sampUrNa dharma mAna baiThe aura zarIra kI bAharIsaphAI meM hI lage raha kara bhItarI saphAI roka deM to apanI hAni hI hogii| koI vrata pAlana karatA hai to isalie ki mana saMyamita, nigrahita, sabala, sudRr3ha ho, dharma mArga para avicala ArUr3ha ho / parantu ina vratoM ko hI saba kucha mAna baiThe to yahI bandhana bana jaayeNge| koI mAlA pheratA hai aura mana hI mana kisI mantra kA jApa karatA hai to mana ko ekAgra karane ke lie hii| parantu mana kI ekAgratA kA jarA bhI abhyAsa kareM nahIM aura yantravat mAlA pherane aura mantra japane kI rUr3hi ko hI dharma mAna baiThanA bhaTakAva hai| koI mandira jAkara apane upAsyadeva kI mUrti ke darzana karatA hai / isase usake mana meM zraddhA jAgatI hai| zraddhA se mana meM saumanasyatA jAgatI hai / saumanasyatA citta ko ekAgra karane meM sahAyaka hotI hai| apane upAsyadeva kI mUrti khulI A~khoM se dekhatA hai aura phira A~kha mUMda kara bAra-bAra usakA dhyAna karatA hai| isa abhyAsa dvArA vaha AkRti banda A~khoM ke sAmane bhI Ane lagatI hai| isa prakAra citta ko ekAgra karane kA eka sAdhana prApta ho jAtA hai| AkRti kA dhyAna karate-karate apane upAsya deva ke guNoM kA dhyAna karane lagatA hai aura una guNoM ko apane jIvana meM utArane kA prayatna karane lagatA hai| yaha sacamuca kalyANakArI hai| parantu yaha saba to kare nahIM, kevala mandira jAne aura mUrti ke sAmane yantravat sira jhukAne ko hI sampUrNa dharma mAna le to vaha galata mUlyAMkana ke kAraNa rUr3hiyoM meM ulajhanA hai| isI prakAra bhajana kIrtana tallInatA ke lie haiN| citta ko ekAgra karane ke sAdhana haiM / parantu inheM isase adhika kucha aura mAnane lageM to phira bhulAve meM par3a jAte haiM / kisI guru yA saMta kA darzana, usako kiyA gayA namana, usake Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA prati zraddhA jagAne ke lie haiN| usake guNoM ko dekhakara mana meM preraNA jagAe~ aura ve guNa svayaM dhAraNa kareM, isI nimitta haiM / parantu isakA isase adhika mUlyAMkana karane lagate haiM to viveka kho baiThate haiM aura andhazraddhA ke kAraNa buddhi jar3a hone lagatI hai| kisI dharma grantha kA pATha karate haiM athavA zravaNa karate haiM to isalie ki usase hameM preraNA mile, mArgadarzana mile, jisase ki dharma jIvana meM utAra skeN| parantu ise bhulAkara kevala zravaNa, paThana ko hI saba kucha mAna lete haiM to gAr3I phira mithyAdRSTi ke daladala meM dhaMsa jAtI hai| ____ korA vANIvilAsa aura buddhivilAsa dharma nahIM hai| jIvana meM utarA huA zIla-sadAcAra hI dharma hai| zIla-sadAcAra kI bhI alaga-alaga zreNiyA~ haiM / ahiMsA, asteya, brahmacarya, satya aura apramAda- ina zIloM meM se koI eka, koI do, koI tIna, koI cAra athavA koI pA~coM kA pAlana karatA hai to eka se dUsarA kramazaH adhika dhArmika hai| inameM bhI koI vyakti kisI viziSTa zIla kA pAlana isalie kara pA rahA hai ki jisa paristhiti aura pariveza meM vaha janmA, palA aura rahatA hai vaha usa zIla pAlana ke anukUla hai| dUsarA vyakti nitAnta pratikUla paristhiti meM bhI usa zIla kA pAlana karatA hai, mana ko vaza meM rakhatA hai to yaha dUsarA vyakti pahale se adhika zreSTha hai / mana ko vaza meM karanA dharma kA mahattvapUrNa aMga hai / yahI samAdhi hai / parantu eka vyakti samAdhi hAsila karane ke lie jisa Alambana kA prayoga karatA hai, vaha rAga, dveSa yA moha bar3hAne vAlA ho to vaha vyakti dUSita citta se samAdhistha hotA hai| dUsarA vyakti aise Alambana apanAtA hai jo ki rAga, dveSa aura moha ko kSINa karane vAle haiM, to pahale kI apekSA yaha dUsarA vyakti adhika uttama hai| dUSita citta kI ekAgratA dvArA manobala prApta karake bhI aneka prakAra kI RddhiyA~-siddhiyA~ hAsila kI jA sakatI haiN| inake bala para sAmAnya logoM ko cakAcauMdha kara dene vAle camatkAra pradarzita kiye jA sakate haiN| parantu ise dharma mAna lenA khataranAka hai / yaha Avazyaka nahIM ki jisa vyakti ne siddhiyA~ prApta kara lIM, vaha dharmavAna ho| aneka duHzIla vyakti camatkAra pradarzita karate hue dekhe jAte haiM / ataH camatkAroM ke AdhAra para dharma kA mUlyAMkana nahIM kiyA jA sakatA / karate haiM to mUlyAMkana galata hotA hai / samAdhi ke sAtha zIla kI bhUmikA anivArya hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA sahI mUlyAMkana 26 zuddha samAdhi ke mArga para bhI vibhinna upalabdhiyA~ hotI haiN| kabhI hama lagAtAra tIna ghaNTe eka Asana para baiThe raha jAte haiM / parantu Asana-siddhi sAdhanA kA antima lakSya nahIM hai / isI prakAra ekAgratA ke abhyAsa ke daurAna kabhI-kabhI banda A~khoM ke sAmane hama prakAza, jyoti, rUpa, raMga, AkRtiyA~, dRzya Adi dekhane lagate haiN| kabhI-kabhI kAnoM se koI apUrva zabda sunate haiM, nAka se koI apUrva gandha sUMghate haiM, jIbha se koI apUrva rasa cakhate haiM, zarIra se kisI apUrva sparza kA anubhava karate haiM aura ina bhinna-bhinna atIndriya anubhUtiyoM ko divya jyoti, divya zabda, divya gandha, divya rasa aura divya sparza kaha kara inako AvazyakatA se adhika mahattva dene lagate haiM to bhaTaka hI jAte haiM / isI prakAra samAdhi kA abhyAsa karate hue kabhI sAMsa sUkSma hote-hote anAyAsa ruka jAtI hai| svataH kumbhaka hone lagatA hai / abhyAsa karate-karate vicAroM aura vitoM kA tAMtA manda par3ane lagatA hai aura kabhI nirvicAra, nirvikalpa avasthA A jAtI hai / ekAgratA bar3hatI hai to bhItara prIti-pramoda jAgatA hai / Ananda kI lahareM uThane lagatI haiM / mana aura zarIra romAMca pulaka se bhara jAtA hai| bahuta halkApana mahasUsa hotA hai| parantu ina bhinna-bhinna priya anubhUtiyoM ko hI saba kucha mAnakara inakI atizayoktipUrNa vyAkhyA karane lageM to bhI bhaTaka jAte haiN| ye anubhUtiyA~ isa lambe mArga para mIla ke pattharoM jaisI haiN| inameM se kisI ke sAtha cipaka jAya~ to vaha patthara gale kA bhAra bana jAtA hai| Age bar3hanA muzkila kara detA hai / ye anubhUtiyA~ dharmazAlAe~ jaisI haiN| inameM se kisI ko antima lakSya mAnakara usameM Tika jAe~ to Age ke rAste para calanA hI nahIM ho sakatA / yAtrA banda ho jAtI hai| pahale se lekara AThaveM dhyAna taka kI sabhI samAdhiyA~ eka se eka adhika unnata haiN| parantu AThoM dhyAnoM meM pAraMgata ho jAne para bhI AdhyAtmika kSetra meM sampUrNatA nahIM mAnI jAtI / AThoM samAdhi samApattiyoM kI sahaja anubhUti karane vAle sAdhaka ko bhI prajJAvAna honA nitAnta Avazyaka hai| prajJAvAna prajJAvAna meM bhI bheda hai / koI prajJAvAna aisA hai jisane zru tamayI prajJA hAsila kI hai| yAnI par3ha-sunakara prajJA kI jAnakArI prApta kI hai| dUsarA aisA hai jisane cintanamayI prajJA bhI hAsila kI hai yAnI jo par3hA-sunA use cintana-manana dvArA buddhi kI kasauTI para kasakara yuktisaMgata mAnakara hI svIkAra Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA kiyA hai / pahale se dUsarA prajJAvAna nizcita rUpa se uttama hai / parantu pahale aura dUsare se vaha tIsarA prajJAvAna kahIM adhika uttama hai jo ki bhAvanAmayI prajJA hAsila karatA hai; yAnI pratyakSa anubhUtiyoM ke bala para svayaM apanI prajJA jagAtA hai / 30 hamane apanI bhAvanAmayI prajJA jAgrata kI hai athavA parAyI prajJA ke bala para kevala buddhiraMjana kiyA hai, isakI svayaM jA~ca karate rahanA cAhie / prajJA ke nAma para yadi kevala buddhiraMjana huA hogA to jIvana kI viSama paristhitiyoM meM mana uttejita, udvelita hue binA nahIM rahegA / bhAvanAmayI prajJA kA jitanA abhAva hogA, mAnasika asamatA utanI hI adhika hogI / bhAvanAmayI prajJA ke bala para jo vyakti, vastu, sthiti, jaisI hai usako jaba hama vaise hI, usake sahI svarUpa meM aura usake sahI guNa-dharma-svabhAva meM dekhate haiM to apane mana kA santulana bigar3ane nahIM dete / antarmana meM samAI huI daurmanasya kI vibhinna granthiyA~ svataH khulane lagatI haiM / citta ke dUSaNa dUra hote haiM / usameM nirmalatA AtI hai / nirmalatA AtI hai tabhI saMkIrNatA ke sthAna para udAratA, durbhAvanA ke sthAna para sadbhAvanA, dveSa ke sthAna para pyAra, IrSyA ke sthAna para moda aura vaira ke sthAna para maitrI jAgatI hai / ye sAre sadguNa jIvana meM A rahe haiM yA nahIM ? hamAre rojamarrA ke vyavahAra meM prakaTa ho rahe haiM yA nahIM ? isI mApadaNDa se dharma ke kSetra meM hama apanI unnati ko mApeM / jaise-jaise prajJA meM sthita hote jAe~ge vaise-vaise svabhAva se zIla puSTa aura samAdhi sudRr3ha hotI jAyegI / mana vaza meM rahane lagegA / sadAcAra jIvana kA sahaja svabhAva bana jAyegA / usake lie koI vizeSa prayatna nahIM karanA par3egA / apane andhe svArtha ke lie auroM kI hAni karane kI saMkIrNa buddhi dUra hogI / apane sukha-sAdhana auroM ko bA~Takara bhAgIdAra banAne kI dAnavRtti sahajabhAva se jIvana kA aMga bana jAegI / isa prakAra jaise-jaise dharma kI sarvAMgINa puSTi hone lagegI, vaise-vaise aneka rUr3hiyA~ jo kabhI dharma-sAdhana ke rUpa meM prApta huI thIM aura jinheM ki nAsamajhI ke kAraNa hamane siddhi mAnakara chAtI se cipakA liyA thA, vaha sA~pa kI keMculI 1 kI taraha binA kisI kaSTa aura prayAsa ke apane aura jo naI tvacA AyegI vaha niSprANa nahIM hokara AegI / Apa chUTatI calI jAyeMgI / balki sajIva dharma se urmila Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA sahI mUlyAMkana tvacA kA apanA mahattva hai / parantu niSprANa ho jAya to bhI use cipakAe rakhanA nAsamajhI hai| chilakoM kA apanA mahattva hai| parantu unakI upayogitA samApta ho jAya to bhI mohavaza unheM cipakAe rakhanA nAsamajhI hai| zuddha prajJA puSTa hotI hai to hara vastu kA ucita hI mUlyAMkana hotA hai| lubhAvane tarkajAla se prabhAvita hokara kisI upayogI vastu ko naSTa nahIM kara dete aura na hI paramparAoM ke prati bhAvAvezamayI AsaktiyoM ke kAraNa kisI nikammI vastu ko gale se lagAe rakhate haiM / puSTa huI prajJA se aisA vizuddha viveka jAgatA hai jisameM na thothA tarkajAla Tika sakatA hai aura na aMdha bhAvAveza / dharma ke pratyeka aMga kA sahI-sahI mUlyAMkana hone ke kAraNa dharma kA sarvAMgINa aura samucita vikAsa hone lagatA hai| ____sarvAMgINa aura samucita vikAsa na ho to hama apanA svAsthya kho baiThate haiN| zarIra kA koI eka hI aMga jarUrata se jyAdA vikasita ho jAya aura bAkI sArA zarIra avikasita raha jAya to sAre zarIra ke sAtha-sAtha vaha vikasita aMga bhI rogI hI mAnA jAtA hai| isI prakAra dharma zarIra kA bhI koI eka aMga itanA adhika vikasita ho jAya ki anya sabhI aMgoM ke vikAsa meM rukAvaTa paidAkara de to sampUrNa dharma-zarIra to rogI ho hI jAtA hai vaha aMga-vizeSa bhI rugNa hI mAnA jAtA hai| ataH samagra dharma - zarIra ko svastha sabala rakhane ke ke lie Avazyaka hai ki dharma ke sabhI aMgoM kA samucita vikAsa ho| isa nimitta sabhI aMgoM kA viveka pUrvaka samucita mUlyAMkana hote rahanA Avazyaka hai / _____ mAlA tilaka jaise bAhyADambara, nadI snAna, tIrthATana jaise bAhya karmakAMDa athavA AtmavAda anAtmavAda jaisI buddhiranjanIya dArzanika mAnyatAe~ Adi kI to bAta hI kyA, yadi hama eka acche vrata kA pAlana karate hue athavA kisI zIla kA pAlana karate hue usakI bhI atiranjanA karane lage tathA zuddha dharma ke anya aMgoM kI avahelanA karate hue usI se parAmarza yAni cipakAva karane lageM to yahI zIla-vrata parAmarza hamAre lie bhayaMkara roga sAbita ho jAya / isase bacane ke lie aura zuddha dharma ke sarvAMgINa aura samucita vikAsa ke lie hara bAta kA sahI-sahI ucita-ucita mUlyAMkana hote rahanA mAvasyA dharmamaya maMgala-jIvana kI yahI kalyANa kunjI hai| ISA kAla) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma na tarka-vitarka hai, dharma na vAda-vivAda / viraja vimala caitanya kA, dharma punIta prasAda // zuddha dharma pAlana kareM, prajJA jage vizuddha / nIra kSIra ke bheda kA, rahe viveka prabuddha / zuddha dharma kA hoya jaba, sarvAMgINa vikAsa / to sadguNa sadbhAva kA, ujalA hoya ujAsa // dharma na maMdira meM mile, dharma na hATa bikAya / dharma na granthoM meM mile, jo dhAre so pAya / maMdira maMdira Dolate, vRddha ho gayA chaila / paga kI pagatariyA~ ghisI, ghisA na mana kA maila // maMdira masajida bhaTakate, kise milA bhagavAna ? sevA karuNA pyAra se, svayaM baneM bhagavAna / / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. sahI kuzala ! p sahI kuzala kisa bAta meM hai ? sahI kuzala apane mana ko svaccha, sApha rakhane meM hai / use maMgala maitrI se bhare rakhane meM hai / jaba hama dveSa - daurmanasya se bhara uThate haiM aura kar3ave, kaThora vacana bolate haiM, taba apane mana kI svacchatA kho baiThate haiM / aura jaba mana kI svacchatA kho baiThate haiM, taba sukha-zAnti kho baiThate haiM / jaba hama sneha saumanasya se bhara uThate haiM, aura madhura mIThe vacana bolate haiM, taba apane mana ke maila se mukta rahate haiM / aura jaba manake maila se mukta rahate haiM; taba sukha-zAnti prApta karate haiM / durmana mana auroM ko bhI dukhI banAtA hai / kisI-kisI avasthA meM oroM ko dukhI nahIM bhI banA pAe, parantu sabhI avasthAoM meM apane Apako to dukhI banAtA hI hai / jaba-jaba mana dveSa- durbhAvanAoM se durmana ho uThatA hai, taba taba anivArya rUpa se svayaM becaina ho hI uThatA hai / sumana mana auroM ko bhI sukhI banAtA hai / kisI kisI avasthA meM auroM ko sukhI nahIM bhI banA pAye, parantu sabhI avasthAoM meM apane Apako to sukhI banAtA hI hai / jaba-jaba mana sneha sadbhAvanAoM se sumana ho uThatA hai; tabataba anivArya rUpa se svayaM zAnti caina bhogatA hI hai / saumanasyatA se bharA huA mana svayaM sukhI rahatA hai / daurmanasyatA se bharA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 dharma : jIvana jIne kI kalA huA mana svayaM dukhI rahatA hai| yaha prakRti kA aTUTa niyama hai / yaha Rta hai| yaha dharma niyAmatA hai| ___sAdhako ! prakRti ke aTUTa niyama ke prati, isa Rta, isa dharma niyAmatA ke prati satat jAgarUka raheM aura apane mana ko saumanasyatA se bharane tathA daurmanasyatA se dUra rakhane kA prayAsa karate rheN| isI meM apanA sahI kuzala hai / isI meM apanA vAstavika maMgala hai / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dveSa aura sneha aura durbhAva se, Akula - vyAkula hoya / sadbhAva se, harSita pulakita hoya // nirdhana yA dhanavAna ho, anapar3ha yA vidvAna | jisane mana mailA kiyA, usake vyAkula prANa // mana hI durjana, mana sujana, mana bairI mana mIta / jIvana meM maMgala jage, jaba mana hoya punIta // mana baMdhana kA mUla hai, mana hI mukti upAya | vikRta mana jakar3A rahe, nirvikAra khula jAya || apanA sudharA citta hI, Ae apane kAma / jo sukha cAhe mAnavI mana para rAkha lagAma // citta hamArA karuNA maitrI , zuddha ho, sadguNa se bhara jAya / pyAra se, mana mAnasa laharAya || Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. samatA dharma samatA dharma hai| viSamatA adharma / samatA anAsakti hai| viSamatA Asakti / jahA~ Asakti hai vahA~ duHkha hai| jahA~ anAsakti hai vahIM saccA sukha, saccI zAnti hai| vipazyanA sAdhanA dvArA hama dekhate haiM ki zarIra para AdhArita isa cittadhArA meM vividha kAraNoM se samaya-samaya para sukhada aura dukhada donoM hI prakAra kI saMvedanAe~ prakaTa hotI rahatI haiN| sukhada saMvedanA hameM priya lagatI hai aura usake prati rAga paidA hotA hai| pariNAmataH use banAye rakhane ke lie Atura rahate haiM / vaha chUTa na jAya, isalie AzaMkita-AtaMkita ho uThate haiN| asurakSitatA kI becainI mahasUsa karane lagate haiN| parantu prakRti ke parivartanazIla niyamoM ke kAraNa yaha sukhada saMvedanA naSTa hotI hI hai / aura jaba dukhada saMvedanA prakaTa hotI hai to usake prati dveSa jAgatA hai| use dUra karane ke lie Atura ho uThate haiM / kyA yaha kabhI dUra nahIM hogI? isa bhaya-AzaMkA se AtaMkita ho uThate haiN| phira asurakSA kI becainI meM jakar3a jAte haiN| donoM hI avasthA meM azAMta, becaina rahate haiN| rAga aura dveSa se Asakti jAgatI hai| asurakSA kI bhAvanA jAgatI hai| mana apanA santulana kho baiThatA hai| yahI viSamatA hai| sukhada-dukhada sthitiyoM ke rahate bhI mana rAga-dveSa se vihIna rahe tabhI anAsakta rahatA hai| surakSitatA mahasUsa karatA hai| santulana nahIM khotaa| zAMta rahatA hai| sukhada-dukhada sthiti ke prati pUrNa saMvedanazIla aura jAgarUka rahakara bhI avicalita rahanA hI samatA hai| samatA caTTAnI jar3atA nahIM hai| maraghaTa kI zAnti nahIM hai / jahA~ citta ko uttejita karane vAle AlaMbana-uddIpana hI na hoM, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatA dharma vahA~ samatA sahI samatA hai yaha kaise kahA jA sakatA hai ? jahA~ uttejita karane vAle AlaMbana-uddIpana hoM to bhI, uttejita ho sakane vAlA citta hI susupta ho, vahA~ bhI samatA sahI samatA hai yaha kaise kahA jA sakatA hai ? samatA nakArAtmaka nahIM hai; mUr3hatA, mUrchA, kuNThA nahIM hai / koI hameM bhAjI kI taraha kATa jAya aura hameM patA hI na cale, aisI acetana avasthA nhiiN| yaha koI anasthesyA kI sUghanI yA morphina kA injekzana nahIM hai / pUrNa cetana raheM, phira bhI sama raheM to hI samatA hai anyathA gaharI nIMda meM sone vAlA athavA mUchita athavA mUr3ha vyakti samatA kA dambha bhara sakatA hai| sukhada se praphullita ho uThanA aura dukhada se murajhA jAnA hI vaiSamya hai| donoM ke rahate santulita-samarasa rahanA samatA hai| parantu samatA hameM azakta aura karmazUnya nahIM banAtI / saccI samatA AtI hai to pravRtti jAgatI hai / aisI pravRtti parama puruSArtha kA rUpa dhAraNa karatI hai / parama puruSArtha meM apaneparAe kA bheda nahIM rahatA hai| aisI puruSArtha-pradAyinI sanatA jitanI sabala hotI hai, jIvana meM utanA maMgala utaratA hai| Atma-maMgala bhI, jana-maMgala bhii| samatA jitanI durbala hotI hai utanA hI anartha hotA hai, apanA bhI auroM kA bhii| ___ samatA dharma jIvana-jagata se dUra bhAganA nahIM hai| palAyana nahIM hai / jIvana-vimukha honA nahIM hai / samatA dharma jIvana-abhimukha hokara jInA hai| jIvana se dUra bhAgakara Akhira kahA~ jAe~ge ? viSayoM se dUra bhAgakara kahA~ jAe~ge ? sArA saMsAra viSayoM se bharA par3A hai| viSaya hamArA kyA bigAr3ate haiM ? ve na hamAre zatru haiM, na mitra / na bhale haiM, na bure / bhalA-burA hai unake prati hamArA apanA dRSTikoNa / anAsakta athavA Asakta dRSTikoNa / sama athavA viSama dRSTikoNa / yadi hama viSayoM se dUra bhAgane ke bajAya unase utpanna hone vAle vikAroM ko samatA se yAnI anAsakti se dekhanA sIkha jAe~ to una viSayoM ke rahate hue bhI vikAroM ko nisteja kara leMge / samatA se dekhanA hI vizeSarUpa se dekhanA hai| prajJApUrvaka dekhanA hai / samyakdRSTi se dekhanA hai / yahI vidarzanA hai, yahI vipazyanA hai / samatAmayI vipazyanA kI dRSTi prApta hotI hai to "maiM-mere" kA aura "rAga-dveSa" kA koharA dUra hotA hai / jo jaisA hai, vaisA hI dIkhatA hai| aura taba hama andha pratikriyA. karanA chor3a dete haiM / samatA kI sudRr3ha bhUmi para sthira hokara hama jo kucha karate haiM, vaha Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA zuddha kriyA hotI hai| pratikriyA nhiiN| isalie kalyANakArI hotI hai| amaMgalakArI nhiiN| bhItara cittadhArA meM uThane vAlI sukhada-dukhada saMvedanAoM ke prati pUrNa samatA kA bhAva Ane lagatA hai to bAhya jIvana meM sahaja samatA prakaTa hone lagatI hai / bAhya jIvana-jagata kI sArI viSamatAe~ Antarika samatA ko bhaMga nahIM kara pAtIM / jIvana meM Ate rahane vAle utAra-car3hAva, jvAra-bhATe, basaMtapatajhar3a, dhUpa-chA~ha, varSA-Atapa, hAra-jIta, nindA-prazaMsA, mAna-apamAna, lAbhahAni Adi dvandoM se mana vicalita nahIM hotaa| sArI sthitiyoM meM samarasa banA rahatA hai| ___Antarika samatA kI puSTi se hI yoga-kSema puSTa hotA hai / isI ke bala para hajAra pratikUla paristhitiyoM ke bAvajUda bhI apanI surakSA kA mithyA bhaya dUra rahatA hai / jIvana meM vaizAradya AtA hai, nirbhayatA AtI hai| agale kSaNa kyA ho jAyegA ? isake lie cintita, vyathita, Akula-vyAkula nahIM hotaa| mere putra-kalatra, dhana-daulata, pada-pratiSThA, mAna-maryAdA, sattA zakti, svAsthyaAyu surakSita raheMge yA nahIM ? ina nirarthaka cintAoM se mukti milatI hai| pratikSaNa parivartanazIla prakRti ko aparivartanIya banAe rakhane kA pramatta prayAsa, jIvana-jagata kI satat pravAhamAna dhArA ko roka rakhane kA unmatta Agraha, pAnI ke budabudoM ko muTThI meM bhIMcakara 'merA' banAe rakhane kA nipaTa nirarthaka prayatna sahaja hI chUTa jAtA hai / jIvana se kuTilatA, viSamatA, khiMcAva-tanAva, svataH dUra hone lagate haiN| paristhitiyoM kI badalatI huI laharoM para sahajabhAva se tairanA A jAtA hai / nitAnta karmazIla rahate hue bhI pariNAmoM ke prati unmukta nizcitatA AtI hai aura sAtha-sAtha vyavahAra kauzalya meM praur3hatA AtI hai / yahI samatA dharma kA maMgala pariNAma hai| samatA AtI hai to mana, vANI aura zarIra ke karmoM meM zuddhatA AtI hai| unameM sAmaJjasya AtA hai| pariNAmataH jIvana meM svasthatA AtI hai| vAtapitta-kapha meM viSamatA Ane se zarIra rogI ho jAtA hai / isI prakAra mana, vANI aura zarIra ke karmoM meM viSamatA Ane se jIvana rogI ho jAtA hai| mana meM kucha ho, boleM kucha aura, kareM kucha aura; to asvastha hI ho jAe~ge / tAla-svara-laya kI samatA se jaise tanmayatA AtI hai, vaise hI mana-vANI-zarIra ke karmoM kI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatA dharma 36 samatA se bhI tanmayatA AtI hai / parama sukha prApta hotA hai / samatA kA sukha saMsAra ke sAre sukhoM se pare hai, zreSTha hai| samatA hI svasthatA hai / mana kI samatA naSTa hotI hai to nAnA prakAra ke roga utpanna hote haiM / mAnasika bhI aura pariNAmataH zArIrika bhI / samatApUrNa jIvana jIne vAlA kalAvanta vyakti hI svastha jIvana jItA hai| samatAmaya jIvana jIne vAle kA ahaMbhAva, AtmabhAva naSTa hotA hai| vaha ahaMtA-rahita anAtmabhAva kA maMgala jIvana jItA hai / 'maiM' aura 'tU' kA viSamatAbharA ekAMtIya ekapakSIya dRSTikoNa TUTatA hai| samatA-samanvaya kA anekAntIya-anekapakSIya dRSTikoNa panapatA hai / viSamatA Asakti kI ora jhukAtI hai / Asakti atiyoM kI ora jhukAtI hai / aura atiyoM kI ora jhuka jAne ke kAraNa hI bhinnabhinna prakAra ke dRSTikoNa utpanna hone lagate haiM / "kevala merI mukti ho jAya, bAkI samAja bhale jahannuma meM jAya~ / yaha putra, kalatra, bhAI, bandhu saba bandhana hai / mujhe inase kyA lenA denA ? maiM kaise apanI mukti sAdha lU ? inake bhalebure se mujhe koI lena-dena nhiiN|"-aisaa socanevAlA vyakti atiyoM ke eka anta meM ulajhA rahatA hai| dUsarI ora kevala "maiM" aura 'mere' parivAra kI sImita paridhi meM AkaMTha DUbA huA vyakti atiyoM ke dUsare anta meM ulajhA rahatA hai / samatA dharma madhyama mArga kA dharma hai / samatA dharma Atma maMgala aura paramaMgala ke samanvaya sAmaMjasya kA dharma hai| vyakti jaMgala ke per3a-paudhoM kI taraha sthAvara nahIM hai| jaMgama hai, calatA-phiratA hai aura anya aneka logoM se usakA samparka, sambandha banA rahatA hai Atma-zodhana ke lie kucha kAla ekAMta vAsa karanA aura antarmukhI honA Avazyaka va kalyANakArI hai / parantu isa prakAra zodhe hue mana kA bAhya jagata meM samyak prayoga hone para hI dharma puSTa hotA hai| "maiM" ke saMkucita bindu se cipake rahane ke kAraNa hI dRSTi dhUmila ho jAtI hai| karmasiddhAnta kI vaijJAnikatA spaSTa samajha meM nahIM AtI / Asaktijanya atiyoM kI ora jhuka jAtA hai aura yaha mAnane lagatA hai ki hara vyakti apane pUrva karmoM se hI prabhAvita hotA hai| auroM ke karmoM se use kucha bhI lenAdenA nahIM / jabaki saccAI yaha hai ki hara vyakti apane karmoM se to prabhAvita hotA hI hai, parantu sAre samAja ke karmoM se bhI kama prabhAvita nahIM hotaa| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 dharma : jIvana jIne kI kalA vyakti apane karmoM kA phalita putalA to hai hI, parantu samagra mAnava samAja kI aba taka kI pragati yA pratigati kI virAsata bhI lie hI hue hai| hamAre karma hameM to prabhAvita karate hI haiM, parantu kamobeza auroM ko bhI prabhAvita karate rahate haiN| hama apane karmoM kI virAsata apanI bhavadhArA ko to de hI rahe haiM, parantu sAtha-sAtha Ane vAlI pIr3hiyoM ko bhI kucha na kucha de rahe haiM / na vyaSTi samaSTi se achUtA raha sakatA hai aura na samaSTi vyaSTi se / na vyakti samAja se achUtA raha sakatA hai aura na samAja vyakti se| donoM anyonyAzrita haiN| eka-dUsare ke pUraka haiN| vyakti aura samudAya ke sambandhoM meM samatA, sAmaMjasya kI sthApanA hI zuddha dharma kA maMgala pariNAma hai / samatA kA zuddha dharma jitanAjitanA vikasita hotA hai, vyakti utanA-utanA 'maiM' ke saMkucita bindu se Age bar3hatA hai| yaha 'maiM' kA bindu hI hai jo apane irda-girda 'mere' ke vRtta paidA karatA rahatA hai / zanaiH-zanaiH isa mere ke vRtta kI saMkIrNatA bhI dUra hotI hai| 'mere' kA vRtta vikasita hote-hote sAmya kI pUrNatA prApta hone para asIma ho jAtA hai| jaba taka 'maiM' kI saMkIrNatA meM Abaddha rahatA hai taba taka isa 'maiM' ke lie kisI kI bhI hAni karane meM nahIM sakucAtA / dAyarA jarA-sA bar3hatA hai to jinheM 'merA' kahatA hai unakI hAni karane se rukatA hai| 'maiM' ke dAyare se nikalatA hai to 'mere' ke saMkucita dAyare taka sImita ho jAtA hai| 'merI patnI', 'merA putra' ke dAyare taka / usase aura Age bar3hatA hai to mere kula, mere gotra, mere varNa, merI jAti, mere sampradAya, mere rASTra kI paridhi meM aTaka kara raha jAtA hai / samatA dharma meM paripuSTa hotA hai to ye paridhiyA~ bhI TUTatI haiN| mAnava mAtra hI nahIM, prANimAtra ke hita-sukha meM apanA hita-sukha dekhatA hai| kisI bhI prANI ke hita-sukha kA hanana karake apane hita-sukha kI kuceSTA karanA to dUra, aisA cintana taka nahIM kara sktaa| jahA~ dAyare haiM vahA~ viSamatA hai| dAyarA jitanA saMkucita hai viSamatA utanI hI tIvra hai / sAmya kA utanA hI abhAva hai / sAmya ke abhAva ke kAraNa hI jo 'maiM' hU~, jo 'merA' hai, usake hita-sukha ke lie, usakI surakSA ke lie jo 'maiM' nahIM hU~, jo 'merA' nahIM hai usakI hAni kI jAtI hai| jaba taka aisA hai taba taka jIvana pApa se hI bharA rahatA hai / jo 'maiM-merA' hai unake lie eka Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatA dharma kaNa' bhI juTA sake to jo 'maiM-merA' nahIM hai unakA 'eka mana' bhI miTTI meM milAte hue nahIM hicakate / 'maiM-mere' ke lie kisI durbala ke muMha kA kaura chInate hue nahIM jhijhakate / "maiM-mere" ke andhepana meM jaghanya se jaghanya pApa karma bhI anucita nahIM lgtaa| viSamatA 'maiM-mere' kI, 'ahaM-mama' bhAva kI jananI hai / ahaM-mama bhAva viSamatA kA poSaka hai / ahaM-mama bhAva ke kAraNa hI hama tIvra lobha ke vazIbhUta hokara saMgraha-parigraha karate haiM aura anekoM ko abhAvagrasta kara sAmAjika samatA kI hatyA karate haiN| tIvra dambha ke vazIbhUta hokara U~ce kula, U~ce varNa, U~cI jAti kA nazA sira para car3hAte haiM aura samAja meM U~ca-nIca kA bheda-bhAva paidA kara sAmAjika samatA kI hatyA karate haiM / sattA ke mada meM madahoza hokara nirbala aura bhole logoM kA damana aura zoSaNa karate haiM aura sAmAjika samatA kI hatyA karate haiM / isa prakAra Arthika, sAmAjika, rAjanaitika Adi bhinnabhinna kSetroM meM apane ahaM kA poSaNa karate hue, vaiSamya paidA karate haiN| auroM ke samAna adhikAroM ko kucalate hue nirmama paizAcika vyavahAra karate haiM aura apane tathA anya saboM ke dukha kA kAraNa banate haiM / yaha saba samatA ke abhAva ke kAraNa hI hotA hai / apane-parAe kA bheda miTAkara sAmyabhAva Ae to aisI nRzaMsatA kara hI na skeN| yadi maiM milAvaTa kI auSadhi becane vAlA lobhI vyApArI hU~ to apane bImAra beTe ko vaisI auSadhi kabhI nahIM detA / apane aura parAe kA bheda dUra ho to kisI ko bhI milAvaTa kI auSadhi nahIM dUMgA / yadi maiM rizvatakhora zAsaka hU~ yA zAsanAdhikArI hU~ to apane beTe se rizvata kabhI nahIM letaa| apane aura parAe kA bheda dUra ho to kisI se bhI rizvata nahIM lU~gA / yadi ucca varNa ke mithyAdambha kA zikAra hU~ to apane putra ko achUta kahakara kabhI nahIM dutkAratA / apane aura parAe kA bheda dUra ho to kisI ko bhI achUta kahakara nahIM dutkaaruuNgaa| apane aura parAe kA bheda dUra honA hI vaiSamya kA dUra honA hai| sarvamaMgalakArI sAmyabhAva kA pratiSThApita honA hai| ___ jahA~ zuddha sAmyabhAva pratiSThApita hotA hai, vahA~ sva aura para kI sImA TUTatI hai / pariNAmataH zoSaNa miTatA hai, sahakAritA AtI hai| krUratA miTatI hai, mRdutA AtI hai| anyAya miTatA hai, nyAya AtA hai| saMkIrNatA miTatI hai, vizAlatA AtI hai / ahaMbhAva-hInabhAva miTatA hai, bhrAtRbhAva AtA hai| adharma miTatA hai, dharma AtA hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA eka ora apane mithyA svArthoM kI surakSA ke lie bhayabhIta aura AtaMkita hokara kisI durbala vyakti ko kohanI mArakara nIce girAne aura use pA~va tale rauMdane kI krUratA aura dUsarI ora yoga-kSema se paripUrNa hokara nirbhaya rahate hue saba ke hita-sukha meM hI apanA hita-sukha dekhane kI vizAla hRdayatA, ina donoM ke bIca kI sArI sthitiyA~ samatA dharma ke vikAsa kI hI sIr3hiyA~ haiN| samatA puSTa hotI hai to sAmaMjasya AtA hai, samanvaya AtA hai, snehasauhArdra AtA hai, sahiSNutA AtI hai / sahayoga, sadbhAva, sahakAritA sahajabhAva se hI A jAte haiM / inake lie prayatna nahIM karanA par3atA / ye saba nahIM A rahe haiM to avazya kucha kamI hai / abhI jIvana meM sahI vipazyanA, sahI samatA nahIM AyI hai| samatA kI sAdhanA ke nAma para koI chalanA, koI mAyA yA koI dhokhA AyA hogaa| dArzanika buddhivilAsa kA eka aura camakIlA lepa AyA hogA / avazya hI antarmana abhI viSamatA se bharA huA hai| apane Apako isI kasauTI se kasa kara jA~cate rahanA caahie| sacamuca samatA puSTa hogI to apanI hAni karake bhI auroM kA hita-sAdhana hI hogA aura yaha sahajabhAva se hogaa| die kI battI svayaM jalatI hai para badale meM logoM ko prakAza hI detI hai / dhUpabattI svayaM jalatI hai para badale meM sabako suvAsa hI detI hai / candana kI lakar3I svayaM kaTatI hai para badale meM sabake lie surabhi hI bikheratI hai / phalavAlA vRkSa patthara kI mAra svayaM sahatA hai para badale meM sabako phala hI detA hai| aura yaha saba kucha sahajabhAva se hotA hai| samatA sahaja ho jAya to sabake maMgala kA srota khula jAya / aise sarvamaMgalamaya samatA-dharma meM sthApita hone ke lie abhyAsa kareM ! Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukha-dukha donoM eka se, mAna aura apamAna / cita vicalita hove nahIM, to saccA kalyANa // jIvana meM Ate mana kI samatA na raheM, patajhar3a aura chuTe, to sukha-zAMti basaMta / anaMta // jyUM jyUM aMtarjagata meM, nirmala samatA chAya | vANI citta ke, karma sudharate jAya~ // kAyA tana sukha, mana sukha, mAna sukha, bhale dhyAna sukha hoya / para samatA sukha parama sukha, atula aparimita hoya // zuddha dharma jaga chAe samatA viSama jagata meM citta kI, samatA rahe aTUTa / to uttama maMgala jage, hoya dukhoM se chUTa // meM jage, hoya viSamatA dUra / sukhamayI, yoga-kSema bharapUra // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. sarala citta saralatA hI citta kI vizuddhi hai| kuTilatA malInatA hai| malInatA anarthakAriNI hai, vizuddhatA srvaarth-saadhinii| kuTilatA sarva-hita-nAzinI hai| saralatA sarva-hitakAriNI / na kevala apane balki sabake hita-sukha sAdhana ke lie saralatA apanAe~, kuTilatA tyaageN| naisargika svaccha mana svabhAva se hI sarala hotA hai / saralatA gayI to samajho svacchatA gyii| saralatA khone ke tIna pramukha kAraNa haiM jinase ki hameM sAvadhAna rahakara bacanA caahie| kaunase tIna ? tRSNA, ahamanyatA aura dArzanika dRSTiyA~ / taNhA-mAna-diTTi / ina tInoM meM se kisI eka ke prati mana meM jaba jitanI Asakti utpanna hotI hai, taba hama utanI hI saralatA kho baiThate haiM, utanI hI svacchatA ga~vA dete haiM, utane malIna ho jAte haiM, utane sukha-zAnti vihIna ho jAte haiM, utane duHkhI ho jAte haiN| ____ jaba kisI vastu, vyakti athavA sthiti ke prati tRSNA jAgatI hai aura Asakti bar3hatI hai, taba use prApta karane ke lie athavA prApta huI ho to adhikAra meM rakhane ke lie hama bure se burA tarIkA apanAne para utArU ho jAte haiN| corI, DakaitI, jhUTha-phareba, chala-chadma, prapaMca-pravaMcana, dhokhA-dhar3I Adi saba kucha apanAte haiM / apane pAgalapana meM mana kI sArI saralatA kho dete haiN| sAdhya hAsila karane kI AturatA meM sAdhanoM kI pavitratA kho dete haiM / priya ke prati anurodha hI apriya ke prati virodha utpanna karatA hai| isase hama itane pramatta ho uThate haiM ki tRSNA pUrti meM jo bhI bAdhaka lagatA hai, use dUra karane ke lie, naSTa karane ke lie asIma krodha, roSa, dveSa, droha, daurmanasya aura durbhAvanAoM kA prajanana karane lagate haiM aura pariNAmasvarUpa apanI sukha-zAnti bhaMga kara lete haiM / mana kI saralatA naSTa kara lete haiN| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarala citta 45 isI prakAra jaba 'maiM-mere' ke prati Asakti bar3hatI hai to usa mithyA kalpita 'maiM-mere' kI mithyA surakSA aura mithyA hita-sukha ke lie, jinheM 'maiM-merA' nahIM mAnate unakI bar3I se bar3I hAni karane para tula jAte haiN| aisA kara vastutaH apanI hI adhika hAni karate haiM / apane mana kI saralatA kI hatyA karate haiM, apanI Antarika svacchatA kho baiThate haiM, apanI sukha-zAnti ga~vA baiThate haiM / auroM ko Thagane ke upakrama meM svayaM hI Thage jAte haiM / isI prakAra jaba hameM kisI dArzanika dRSTi athavA sAmpradAyika mAnyatA ke prati Asakti ho jAtI hai to saMkIrNatA ke zikAra ho jAte haiM aura mana kI sahaja saralatA kho baiThate haiM / mana jaba pAnI kI taraha sahaja-sarala-tarala hotA hai to apane Apako saccAI ke pAtra ke anukUla DhAla letA hai aura apanI saralatA bhI nahIM gavAtA / rAste meM avarodha AtA hai to kala-kala karatA huA usake bagala se nikala jAtA hai / koI avarodha use kATatA hai, do Tukar3e karatA hai, to kaTakara bhI avarodha ke Age bar3hatA huA phira jur3a jAtA hai aura vaise kA vaisA ho jAtA hai / jaba koI avarodha dIvAra kI taraha sAmane Akara gati avaruddha kara detA hai to dhairyapUrvaka dhIre-dhIre U~cA uThatA huA usa dIvAra ko lA~ghakara sahajabhAva se Age baha nikalatA hai / parantu mana jaba patthara kI taraha kaThora ho jAtA hai to caTTAnoM se TakarAkara cinagAriyA~ paidA karatA hai, cUracUra hotA hai| jaba hamArI dRSTi dArzanika vizvAsoM, aMdhamAnyatAoM, karmakANDoM aura bAhya ADambaroM ke prati Asakta hokara rUr3ha ho jAtI hai taba patharA jAtI hai| patharAI huI dRSTi nirjIva ho jAtI hai, hameM aMdhA banAtI hai aura hamAre kalyANa kA rAstA banda karatI hai / sAmpradAyikatA kI dAsatA meM jakar3e rahane ke kAraNa hama satya ko apane cazme se hI dekhanA cAhate haiN| use tor3amaror3akara apanI mAnyatA ke anukUla banAnA cAhate haiM, usa para apanA raMgarogana lagAkara usakI sahaja svAbhAvikatA, sahaja saundarya naSTa karate haiN| isa duSprayAsa meM apane mana kI saralatA naSTa karate haiM / use kuTilatA se bharate haiM / kuTilatA kaThoratA hai, saralatA mRdutA / kuTilatA abhimAnatA hai, saralatA nirabhimAnatA / kuTilatA granthi-baMdhana hai, saralatA granthi-vimocana / granthi-baMdhana bar3A duHkhadAyI hai| saccA sukha to granthi-vimocana meM hI hai, vimukti meM hI hai| jaba-jaba saralatA khokara kuTilatA apanAte haiM, taba-taba Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 dharma : jIvana jIne kI kalA apanA mAnasika saMtulana kho baiThate haiN| bhItara hI bhItara tanAva-khiMcAva zurU ho jAtA hai| anajAne meM gA~The bA~dhane lagate haiM / antarmana gA~Tha-gaThIlA ho uThatA hai| usake sAtha-sAtha zarIra ke reze-reze mUja kI rassI kI taraha bala khA-khA kara akar3a jAte haiM / isase hama becaina, azAMta, vyAkula hI rahate haiN| hamArI yaha Antarika vyAkulatA jaba-taba cir3acir3AhaTa aura jhuMjhalAhaTa ke rUpa meM bAhara prakaTa hotI hai aura isa prakAra hama apanI becainI auroM para barasAte haiM / isake viparIta mana jaba sahaja-sarala rahatA hai to mRdu-madhura, saumya-svaccha, zItala-zAMta rahatA hai| zarIra bhI halkA-phulkA aura pulaka-romAMca se bharA rahatA hai| pariNAmataH hama prIti-pramoda aura sukha-sauhArdra se bhara uThate haiM / hamArA yaha Antarika prIti-sukha maitrI aura karuNA ke rUpa meM bAhara prakaTa hotA hai aura isa prakAra hama apanI sukha-zAMti auroM ko bA~Tate haiN| Asa-pAsa ke sAre vAyumaNDala ko prasannatA se bharate haiN| isIlie, Atmahita, parahita aura sarvahita ke lie, kuTilatA tyAgeM / saralatA apanAe~ ! kuTilatA meM mahA amaMgala samAyA huA hai, saralatA meM mahA maMgala / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo cAhe apanA kuzala, jo cAhe nirvANa / sarala, sarala ati sarala bana, chor3a kapaTa abhimAna / / jaba taka mana meM kuTilatA, mukta huA nA koya / jisane tyAgI kuTilatA, sahaja mukta hai soya // apane mana kI kuTilatA, apanA hI dukha bhaar| apane mana kI saralatA, apanA hI sukha sAra / / kapaTa rahe nA kuTilatA, rahe na mithyAcAra / zuddha dharma aisA jage, hoya svaccha vyavahAra / / sahaja sarala mRdu nIra sA, mana nirmala ho jaay| tyAge kUlisa kaThoratA, gAMTha na baMdhane pAya / / bAhara bhItara eka rasa, sarala svaccha vyavahAra / kathanI karanI eka sI, yahI dharma kA sAra // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. dharma kA sarvahitakArI svarUpa __manuSya eka sAmAjika prANI hai / samAja se alaga-thalaga rahanA usake lie na ucita hai aura na hI saMbhava / samAja meM rahate hue samAja ke lie adhika se adhika svastha sahAyaka banA raha sake, isI meM usake jIvana kI upAdeyatA hai, sArthakatA hai / svastha vyaktiyoM se hI svastha samAja kA nirmANa hotA hai / asvastha vyakti vahI hai jisakA mana vikAroM se vikRta rahatA hai| aisA vyakti svayaM to dukhI rahatA hI hai apane samparka meM Ane vAloM ko bhI uttApita karatA hai / ataH sukhI-svastha samAja kA nirmANa karane ke lie vyaktivyakti ko sukha-svAsthya se bharapUra karanA nitAnta Avazyaka hai / eka-eka vyakti svaccha-citta ho, zAntacitta ho, to hI samagra samAja kI zAnti banI raha sakatI hai| dharma isa vyaktigata zAnti ke lie eka anupama sAdhana hai aura isa kAraNa vizva-zAnti kA bhI ekamAtra sAdhana hai| dharma kA artha sampradAya nahIM hai / sampradAya to manuSya-manuSya aura varga-varga ke bIca dIvAreM khar3I karane, vibhAjana paidA karane kA kAma karatA hai| jabaki zuddha dharma dIvAroM ko tor3atA hai, vibhAjanoM ko dUra karatA hai| zuddha dharma manuSya ke bhItara samAe hue ahaMbhAva athavA hInabhAva ko jar3a se ukhAr3a pheMkatA hai| mAnava mana kI AzaMkAeM, utta janAeM, udvignatAeM dUra karatA hai aura use svacchatA aura nirmalatA ke usa dharAtala para pratiSThita karatA hai, jahA~ na ahaMkArajanya daMbha Tika sakatA hai aura na hI hInabhAva kI granthiyoM se grasta dainya panapa sakatA hai| jIvana meM samatvabhAva AtA hai aura hara vastu, vyakti aura sthiti ko usake yathArtha svarUpa meM dekha sakane kI nirmala prajJA jAgatI hai| atiraMjanA aura atizayoktiyoM meM DUbA huA bhakti-bhAvAveza Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA sarvahitakArI svarUpa .46 dUra hotA hai| jJAna, viveka, bodhi ke aMtarcakSu viraja-vimala bana jAte haiM / antardRSTi pAradarzI bana jAtI hai / usake sAmane se sArA kuharA, sArI dhuMdha dUra ho jAtI hai / yaha jo hamane sunI-sunAI aura par3hI-par3hAI bAtoM se apane mana ko vikRta kara liyA hai, yahI pUrvAgraha rUpI vikRtiyAM satya darzana meM bAdhA paidA karatI haiN| pUrva nizcita dhAraNAeM aura mAnyatAeM hamArI A~khoM para raMgIna cazmoM kI taraha car3hI rahatI haiM aura hameM vAstavika satya ko apane hI raMga meM dekhane ke lie bAdhya karatI haiN| dharma ke nAma para hamane ina ber3iyoM ko sundara AbhUSaNoM kI taraha pahana rakhA hai| saccI mukti ke lie ina ber3iyoM kA TUTanA nitAnta Avazyaka hai / __citta ko rAga, dveSa, moha, IrSyA, mAtsarya, durbhAvanA, daurmanasya, bhaya, AzaMkA, mithyA kAlpanika dRSTiyoM, mAnyatAoM aura rUr3hiyoM kI jakar3a se mukta karane ke lie Avazyaka hai ki sArI rUr3ha paramparAoM ko eka ora . rakhakara, bhAvukatA ko dUra haTAkara, hama yathArtha meM jInA sIkheM / yathArtha meM jInA vartamAna meM jInA hai, isa kSaNa meM jInA hai / kyoMki bItA huA kSaNa yathArtha nahIM, vaha to samApta ho cukA / aba to kevala usakI yAda raha sakatI hai, vaha kSaNa nahIM / isI taraha Ane vAlA kSaNa abhI upasthita nahIM hai, usakI kevala kalpanA aura kAmanA ho sakatI hai ; yathArtha darzana nhiiN| vartamAna meM jIne kA artha hai, isa kSaNa meM jo kucha anubhUta ho rahA hai, usI ke prati jAgarUka hokara jInA / bhUtakAla kI sukhada yA dukhada smRtiyA~ athavA bhaviSyakAla kI sukhada yA dukhada AzAeM AzaMkAeM hameM vartamAna se dUra le jAtI haiM aura isa prakAra sacce jIvana se vimukha rakhatI haiN| vartamAna se vimukha aisA thothA nissAra jIvana hI hamAre lie vibhinna klezoM kA kAraNa banatA hai| azAnti, asaMtoSa, atRpti, AkulatA, vyathA aura pIr3A ko janma detA hai| jaise hI hama 'isa kSaNa' kA yathAbhUta darzana karate hue jIne lagate haiM, vaise hI klezoM se svAbhAvika mukti milane lagatI hai| isa deza ke eka mahApuruSa bhagavAna tathAgata gautamabuddha ko yahI samyak sambodhi prApta huI / isa kSaNa meM jInA sIkhakara citta ko saMskAroM se vihIna kara, parama parizuddha kara, baMdhanamukta ho sakane kI kalA hAsila huii| unhoMne jIvana bhara logoM ko isI kalyANakAriNI kalA kA abhyAsa kraayaa| isI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA maMgalamayI vidhi kA nAma vipazyanA sAdhanA hai| sAdhaka isa kSaNa jo kucha anubhUta ho rahA hai usI ke prati jAgarUka rahane kA abhyAsa karatA hai / apanI kAyA ke prati jAgarUka rahate hue kAyAnupazyanA karatA hai / kAyA ke bhinnabhinna aMgoM meM anubhUta hone vAlI samasta sukhada va dukhada athavA asukhada-adukhada saMvedanAoM ke prati jAgarUka rahate hue vedanAnupazyanA karatA hai| apane citta ke prati jAgarUka rahakara cittAnupazyanA karatA hai| citta meM uThane vAlI vibhinna acchI-burI vRttiyoM ke prati, unake guNa, dharma, svabhAva ke prati jAgarUka rahatA huA aura aMtataH kAyA, saMvedanA, citta aura citta vRttiyoM kI parisImAoM se pare nirvANa dharma kA sAkSAtkAra karatA huA dharmAnupazyanA karatA hai / jAgarUkatA kA yaha abhyAsa usake citta para par3e hue sabhI bure vikAroM aura saMskAroM kA ucchedana karatA hai / citta dhIre-dhIre AsaktiyoM, AsravoM, vyasanoM, tRSNAoM aura tIvra lAlasAoM ke baMdhana se, atIta kI sukhada-dukhada yAdoM kI nirarthaka ulajhanoM se, bhAvI AzaMkAoM ke bhaya-bhItijanya mAnasika utpIr3ana se, bhaviSya ke sunahare svapnoM kI kAlpanika udher3abuna se vimukta hotA huA, apanI svAbhAvika naisargika svacchatA ko prApta hotA hai| __samasta aiMThana-akar3anabharI granthiyoM aura khiMcAva-tanAvabharI mAnasika pIr3AoM ko dUra karane kA yaha eka sahaja-sarala tarIkA hai, jo mAnavamAtra ke lie samAna rUpa se kalyANakArI hai| isakA abhyAsa karane ke lie yaha anivArya nahIM ki koI apane Apako bauddha sampradAya meM dIkSita kare / yaha bhI anivArya nahIM ki isa bidhi ke pravartaka bhagavAna buddha kI mUrti ko namana kare / use dhUpa, dIpa, naivedya, AratI se pUjita kre| yaha bhI nahIM ki sAdhaka usa Adi guru ke rUpa yA AkAra kA dhyAna kare athavA usake nAma yA maMtra kA japa kre| yaha bhI nahIM ki usakI zaraNa grahaNa karane ke nAma para aisA aMdha Atma-samarpaNa kara de ki binA svayaM kucha kiye, kevala usakI kRpA se hI tara jAne kI mithyA bhrAMti sira para car3ha jAya / isa vidhi se svayaM lAbhAnvita hone ke bAda athavA anya logoM ko lAbhAnvita hote dekhakara yadi koI sAdhaka usa mahAkAruNika, mahAprajJAvAna bhagavAna tathAgata ke prati kRtajJatAvibhora hokara unakI karuNA aura prajJA ke prati apanI zraddhA prakaTa kare to koI doSa nhiiN| guNoM ke prati prakaTa kI huI zraddhA una guNoM ko apane jIvana meM dhAraNa karane kI preraNA pradAna karatI hai| ataH kalyANakAriNI hotI hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA sarvahitakArI svarUpa 51 isI prakAra kRtajJatA bhI citta kI eka maMgalamayI sadvRtti hai| zraddhA aura kRtajJatA kI bhAvanA citta ko mRdula banAtI hai, joki vipazyanA sAdhanA ke isa citta-vizuddhIkaraNa ke prayAsa meM sahAyaka hotI hai / vipazyanA sAdhanA kAyA aura citta kI prakRti ke yathArtha svarUpa ke prati jAgarUka rahanA sikhAtI hai / prakRti ke yathArtha darzana kA yaha abhyAsa kisI bhI varga, sampradAya, jAti, deza, kAla va bolI-bhASA ke vyakti ke lie koI kaThinAI paidA nahIM karatA / mAnava apanI hI mAnavIya prakRti kA svayaM adhyayana karatA hai / Atma-darzana karatA hai| Atma-nirIkSaNa karatA hai / apane bhItara samAI huI gandagiyoM kA yathAbhUta darzana karatA hai / apane manovikAroM kA yathArtha avalokana karatA hai| isa prakAra dekhate-dekhate ve manovikAra dUra hote haiM aura sAdhaka eka bhalA, neka AdamI banakara sacce mAnavIya dharma meM saMsthApita hotA hai / aisA neka insAna kisI bhI jAti, varga yA sampradAya kA kyoM na ho, sAre mAnava samAja kA gaurava sAbita hotA hai / svayaM to sukhazAnti se rahatA hI hai, apane samparka meM Ane vAle anya sabhI logoM kI sukhazAnti bar3hAne meM bhI sahAyaka siddha hotA hai| __ saddharma kA yaha sArvajanIna, sArvadezika, sArvakAlika aura sarvahitakArI svarUpa adhika se adhika logoM ko upalabdha ho aura unake hita-sukha kA kAraNa bane, yahI maMgala kAmanA hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya na dharma hai, dharma na bane divAra / dharma sikhAe ekatA, dharma sikhAe pyAra // zuddha dharma jAge jahA~, hoya sabhI kA shrey| nija hita, para hita, sarva hita, yahI dharma kA dhyeya // dharmavAna apanA kI jindagI, sabake sukha hita hoya / bhI hoe bhalA, bhalA sabhI kA hoya / dharma - vihArI puruSa hoM, dharma - cAriNI naar| dharmavanta saMtAna ho, sukhI hoya saMsAra // bIte kSaNa meM jI rahe, yA jo AyA nAya / isa kSaNa meM jIe~ agara, to jInA A jAya // pala-pala-kSaNa-kSaNa sajaga raha, apane karma sudhAra / sUkha se jIne kI kalA, apanI ora nihAra / / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. dharma hI rakSaka hai apane bhaviSya kI surakSA ke lie cintita rahanA manuSya mana kA svabhAva bana gayA hai| Ane vAle kSaNa sukhada hoM, yoga-kSema se paripUrNa hoM isa nimitta mAnava bhA~ti-bhA~ti kI zaraNa khojatA hai, Azraya DhUMr3hatA hai, sahArA TaTolatA hai| parantu dharma ko chor3akara koI zaraNa, Azraya, sahArA hai hI nahIM, jo ki use bhaviSya ke prati nizaMka aura nirbhaya banA de, yoga-kSema se paripUrNa kara de / ataH dharma zaraNa hI ekamAtra zaraNa hai, dharma kA saMrakSaNa hI ekamAtra sahI saMrakSaNa hai / dharma vaha jo hamAre bhItara jAge, jise hama svayaM dhAraNa kreN| kisI dUsare ke bhItara jAgA huA, kisI dUsare dvArA dhAraNa kiyA huA dharma, hamAre kisa kAma kA ? vaha to adhika se adhika hameM preraNA aura vidhi pradAna kara sakatA hai / parantu hamArA vAstavika lAbha to svayaM dharma dhAraNa karane meM hai / ataH dharma zaraNa kA sahI abhiprAya Atma-zaraNa hai / isIlie kahA gayA-attasammA paNidhi ca etaM maMgalamuttamaM / yAnI hamArA uttama maMgala isI bAta meM hai ki hama samyak prakAra arthAt bhalI-bhA~ti Atma-praNidhAna kA abhyAsa kreN| kisI bhI bAhya-zakti ke praNidhAna kA abhyAsa hameM kAyara, parAvalambI aura asamartha hI bnaaegaa| yaha Atma-dvIpa aura Atma-zaraNa hI hai, jo ki sahI mAne meM dharma dvIpa aura dharma-zaraNa hai| hara saMkaTa meM hama apane bhItara kA dharma jgaaeN| svayaM dhAraNa kie hue dharma dvArA eka aisA surakSita dvIpa banAe~ jisameM ki hamAre jIvana kI DagamagAtI huI naiyA sahI saMrakSaNa pA sake, saMkaToM ke prati hamArI surakSA sthira ho sake / mukhya bAta yahI hai ki hama apane bhItara kI prajJA jagAe rakheM aura isake lie samAdhi dvArA apane citta kI ekAgratA puSTa rakheM tathA kAyika, vAcika Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA duSkarmoM se bacate hue apane zIla ko akhaMDita rkheN| zIla, samAdhi aura prajJA kA yaha vizuddha dharma hama jitanA surakSita rakheMge yAnI hama jitane-jitane dharmavihArI baneMge, utane-utane hI isa svayaM pAlana kie hue, svayaM dhAraNa kie hue, svayaM surakSita kie hue dharma dvArA apanA surakSaNa, saMrakSaNa paayeNge| sacamuca ___"dhammo have rakkhati dhammacAriM / " dharmacArI kI rakSA dharma svayaM hI karatA hai / to apanI sahI surakSA ke lie svayaM sacce dharmacArI, dharma-vihArI, dharma-pAlaka baneM / isI meM hamArA maMgala, bhalA, kalyANa nihita hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma sadRza nA kavaca hai, dharma sadRza nA DhAla / dharma - pAlakoM kI sadA, dharma kare pratipAla / pralayaMkArI bAr3ha meM, dharma sadRza nA dvIpa / kAla aMdherI rAta meM, dharma sadRza nA dIpa / / dharma sadRza rakSaka nahIM, sakhA, sahAyaka, mIta / caleM dharma ke paMtha para, rahe dharma se prIta // jIvana meM jhaMjhA uThe, uThe zaraNa grahaNa kara dharma kI, dharma teja tUphAna / bar3A balavAna / / bhale jagata pratikUla ho, koI mitra na hoya / dharma satata jAgrata rahe, to maMgala hI hoya / / dharma hamArA Iza hai, dharma hamArA nAtha / hamako bhaya kisa bAta kA ? dharma sadA hI sAtha / / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. kyA par3A hai 'nAma' meM ? purAnI bAta hai| kisI vyakti ke mA~-bApa ne usakA nAma pApaka (pApI) rakha diyA / bar3A huA to yaha nAma use bahuta burA lagane lgaa| usane apane AcArya se prArthanA kI ki bhante ! merA nAma badala deN| yaha nAma bar3A apriya hai kyoMki azubha, amAMgalika aura manahUsa hai| AcArya ne use samajhAyA ki nAma to kevala prajJapti ke lie, vyavahAra jagata meM pukArane bhara ke lie hotA hai / nAma badalane se koI matalaba siddha nahIM hogaa| koI pApaka nAma rakhakara bhI satkarmoM se dhArmika bana sakatA hai aura dhArmika nAma rahe to bhI duSkarmoM se pApI bana sakatA hai / mukhya bAta karma kI hai / nAma badalane se kyA hogA ? para vaha nahIM mAnA / Agraha karatA hI rhaa| taba AcArya ne kahA"artha siddhi to karma sudhArane se hogI, parantu yadi tU nAma bhI sudhAranA cAhatA hai to jA, gA~va-nagara ke logoM ko dekha aura jisakA nAma tujhe mAMgalika lage, vaha mujhe batA / terA nAma vaisA hI badala diyA jaayegaa|" pApaka sundara nAma vAloM kI khoja meM nikala par3A / ghara se bAhara nikalate hI use zava-yAtrA ke darzana hue| pUchA, kauna mara gayA ? logoM ne batAyAjIvaka / pApaka socane lagA, nAma jIvaka, para mRtyu kA zikAra ho gayA ? ___ Age bar3hA to dekhA kisI dIna-hIna dukhiyArI strI ko mAra-pITakara ghara se nikAlA jA rahA hai| nAma pUchA to batAyA gyaa-dhnpaalii| pApaka socane lagA nAma dhanapAlI aura paise-paise ko mohatAja / aura Age bar3hA to eka rAha bhUle vyakti ko logoM se rAha pUchate paayaa| nAma pUchA to batAyA gayA-paMthaka / pApaka phira soca meM par3a gyaa| are ! paMthaka bhI paMtha pUchate haiM ! paMtha bhUlate haiM ! Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA par3A hai 'nAma' meM 57 pApaka vApasa lauTa aayaa| aba nAma ke prati usakA AkarSaNa yA vikarSaNa dUra ho cukA thaa| bAta samajha meM A gii| kyA par3A hai nAma meM ? jIvaka bhI marate haiM aura ajIvaka bhI / dhanapAlI bhI daridra hotI hai aura adhanapAlI bhii| paMthaka bhI rAha bhUlate haiM aura apaMthaka bhii| sacamuca nAma kI thothI mahattA nirarthaka hI hai / janama kA andhA nAma nayanasukha ! janama kA dukhiyA nAma sadAsukha! rahe nAma pApaka, merA kyA bigar3atA hai ? maiM apanA karma sudhArUMgA / karma hI pramukha hai / karma hI pradhAna hai| __jo bAta vyakti ke nAma para lAgU hotI hai, vahI sampradAya ke nAma para bhI ? na bauddha sampradAya ke sabhI loga bodhisampanna hote haiM aura na jaina sampradAya ke sabhI Atmajit / na brAhmaNa sampradAya ke sabhI brahmavihArI hote haiM aura na islAma ke sabhI samarpita aura zA~ta / jaise hara vyakti meM acchAI-burAI donoM hotI hai, vaise hara sampradAya meM acche bure loga hote haiN| kisI bhI sampradAya ke na sabhI loga acche ho sakate haiM, na sabhI bure / parantu sAmpradAyika Asakti ke kAraNa hama apane sampradAya ke hara vyakti ko sajjana aura parAe ke hara vyakti ko durjana mAnane lagate haiM / bauddha, jaina, IsAI yA muslima kahalAne mAtra se koI vyakti na sajjana bana jAtA hai, na durjana / bauddha kahalAne vAlA vyakti parama puNyavAna bhI ho sakatA hai aura nitAnta pApI bhI / yaha bAta sabhI sampradAyoM para samAna rUpa se lAgU hotI hai| jaise vyakti kI pahacAna ke lie use koI nAma diyA jAtA hai, vaise hI kisI samudAya kI pahacAna ke lie bhii| ina nAmoM se guNoM kA koI sambandha nahIM / tela bhare pIpe para zuddha ghI kA lebala lagA dene para bhI tela, tela hI rahatA hai, zuddha ghI nahIM bana jAtA / kisI sundara vyakti kA nAma kurUpa rakha deM to vaha kurUpa aura kisI kurUpa ko sundara kahane lageM to vaha sundara nahIM bana jaataa| phUla ko kAMTA athavA kAMTe ko phUla kahane lageM to bhI phUla-phUla hI rahatA hai, kAMTA-kAMTA hii| ___ koI vyakti ho to raMka, para nAma ho rAjanya / aisA vyakti jaba taka isa tathya ko samajhatA hai ki yaha rAjanya nAma kevala sambodhana hita hai, vastutaH maiM raMka hU~, taba taka vaha hoza meM hai| parantu jisa dina vaha isa nAma kA dambha sira para car3hA kara, raMka hote hue bhI, apane Apako rAva rAjA mAnane aura anya sabhI ko heya dRSTi se dekhane lagatA hai to vaha pramatta vyakti, logoM ke upahAsa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA kA pAtra ho jAtA hai / lekina jahA~ rAjanya nAma ke hajAroM-lAkhoM raMka hoM aura sabake saba saMgaThita hokara apane Apako rAva rAjA mAnane lageM tathA anya sabhI logoM ko heya dRSTi se dekhane lageM to pAgaloM kA aisA giroha kevala upahAsAspada hI nahIM, balki sAre samAja ke lie khatare kA kAraNa bana jAtA hai / ThIka yahI dazA hamArI ho jAtI hai, jaba hama jAtIyatA, sAmpradAyikatA yA rASTrIyatA kI vAruNI car3hAkara pramatta ho uThate haiM aura apane Apa ko auroM se zreSTha mAnate hue unheM ghRNA kI dRSTi se dekhane lagate haiM / aisI avasthA meM hama bhI samAja ke lie khatare kA aura usakI azAnti kA kAraNa bana jAte / saca to yaha hai ki apane khatare aura apanI azAnti kA kAraNa bana jAte haiM / sukha-zAMti khokara sacce dharma se dUra par3a jAte haiM / dharma ko jAti, varNa, varga, samudAya, sampradAya, deza, rASTra kI sImAoM meM nahIM bA~dhA jA sakatA / mAnava samAja ke kisI bhI varga meM dharmavAna vyakti ho sakatA hai / dharma para kisI eka varga vizeSa kA ekAdhikAra nahIM huA karatA / dharma hameM neka AdamI bananA sikhAtA hai / neka AdamI neka AdamI hai / vaha apane sampradAya kI hI nahIM, pratyuta sAre mAnava samAja kI zobhA hai / jo AdamI hI nahIM hai, vaha neka hindU yA musalamAna, neka bauddha yA jaina, neka bhAratI yA barmI, neka brAhmaNa yA kSatriya kaise ho sakatA hai ? aura jo neka AdamI ho gayA vaha sahI mAne meM dharmavAna ho gayA / use koI kisI nAma se pukAre, kyA pharka par3atA hai ? gulAba gulAba hI rahegA, nAma badala dene se usakI mahaka meM koI antara nahIM AyegA / jisa bagiyA meM khilegA, na kevala use balki oNsa pAsa ke sAre vAyumaNDala ko apanI saurabha se surabhita karegA / ataH mukhya bAta hai dharmavAna banane kI / neka insAna banane kI / nAma cAhe so rahe / bagiyA cAhe jisa samudAya kI ho / usa para cAhe jisa nAma kA borDa lagA ho / phUla khilane cAhie / saurabha bikharanA cAhie / 58 sAmpradAyikatA aura jAtIyatA kA raMgIna cazmA utArakara dekheM to hI dharma kA zuddha rUpa samajha meM AtA hai / anyathA apane sampradAya kA raMga-rogana, nAmalebala hI sArI pramukhatA le letA hai / dharma kA sAra mahattvahIna ho jAtA hai / dharma kI kasauTI para kisI vyakti ko kasakara dekhanA ho to yaha nahIM dekheMge ki vaha kisa sampradAya meM dIkSita hai ? athavA kisa dArzanika mAnyatA ko mAnatA hai ? athavA kina rUr3hiyoM ko pAlatA hai ? varan yaha dekheMge ki usakA AcaraNa Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA par3A hai 'nAma' meM ? 56 kaisA hai ? jIvana-vyavahAra kaisA hai ? kuzalaM hai yA nahIM ? pAvana hai yA nahIM ? Atma-maMgalakArI aura loka-maMgalakArI hai yA nahIM ? yadi hai to dharmavAna hI hai| jitanA-jitanA hai, utanA-utanA dharmavAna hai| yadi nahIM hai to usa vyakti kA dharma se koI sambandha nahIM hai / bhale vaha apane Apako cAhe jisa nAma se pukAre, bhale vaha cAhe jisa saMpradAya kA, cAhe jaisA AkarSaka billA lagAe phire / dharma kA ina sAMpradAyika billoM se kyA sambandha ? kore nAma se, villoM se hameM kyA milane vAlA hai ? kisI ko bhI kyA milane vAlA hai ? zarAba bharI botala para dUdha kA levala lagA ho to use pIkara hama apanI hAni hI kreNge| yadi usameM pAnI bharA ho to use pIkara pyAsa bhale bujhA leM, parantu balavAna nahIM bana skeNge| balavAna bananA ho to nikhAlisa dUdha pInA hogA / botala kA raMga-rUpa yA usa para lagA lebala cAhe jo ho| ina nAma aura lebaloM meM kyA par3A hai ? sAMpradAyikatA, jAtIyatA aura rASTrIyatA kA bhUta sira para savAra hotA hai to kevala botala aura botala ke nAma aura lebala ko hI sArA mahattva dene lagate haiM / dUdha gauNa ho jAtA hai / dharma gauNa ho jAtA hai / Ao, ina nAma aura lebaloM se Upara uThakara apane AcaraNa sudhaareN| vANI ko saMyamita rakhate hue jhUTha, kaDuvApana, niMdA aura nirarthaka pralApa se bceN| zarIra ko saMyamita rakhate hue hiMsA, corI, vyabhicAra aura pramAdasevana se bceN| apanI AjIvikA ko zuddha kareM aura jana-ahitakArI vyavasAyoM se bceN| mana ko saMyamita rakhate hue use vaza meM rakhanA sIkheM / use satata sAvadhAna, jAgarUka bane rahane kA abhyAsa karAeM aura pratikSaNa ghaTanevAlI ghaTanA ko jaisI hai, vaisI, sAkSIbhAva se dekha sakane kA sAmarthya bar3hAkara antasa kI rAga dveSa aura moha kI granthiyAM dUra kreN| citta ko nitAMta nirmala banAeM / use anaMta maitrI aura karuNA se bhreN| binA nAma-lebala vAle dharma kA yahI maMgalavidhAna hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma badala kara kyA mile ? dukhI rahe dina rain| jaba taka mana para maila hai, nahIM zAMti sukha caina / nAma nAma badalane meM nahIM, kaur3I lagI chadAma / badalanA sarala hai, kaThina sudharanA kAma // nAma baira bhalA chor3a koI rahe, sudhara jAya vyavahAra / maitrI kareM, dveSa chor3a kara pyAra // hiMdU, maile muslima, pArasI, bauddha, isAI, jain| mana dukhiyA raheM, kahA~ nAma meM caina ? durguNa se hI dukha mile, sadguNa se sukhadhAma / jana vyavahArI nAma se, sadhe na koI kAma / lakSmIdhara vidyAdhara bhUkhoM anapar3ha mare, yazadhara haiM badanAma / rahe, nAma na Ae kAma / / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. satya dharma satya-dharma kA ujAlA phailane lagA hai / pApa kA aMdhakAra samApta hone kA samaya samIpa A rahA hai / isa maMgalamaya dharmabelA kA lAbha uThAeM aura apane antara ko dharma ke prakAza se jagamagAleM / apane bhItara bharA huA sArA aMdherA, sArA kalmaSa dUra kara leM / hamAre arntamana kI atala gaharAiyoM meM jo rAga, dveSa aura moha samAyA huA hai, use dUra kareM / rAga, dveSa aura moha hI pApa kA aMdhakAra hai| ise haTAnA dharma kA prakAza hai / hamArA bar3A puNya hai ki hameM aisI sahaja-sarala vidhi milI, jisase ki hama apane antarmana ko dhokara satya-dharma kI pavitratA dhAraNa kara sakeM / isa avasara kA pUrA-pUrA lAbha uThAeM / isa mArga para calane ke lie yaha kadApi anivArya nahIM hai ki koI apane Apako bauddha kahane lage / bauddha kaheM yA na kaheM, parantu yadi hama usa mahAkAruNika bhagavAna tathAgata ke batAe hue sahaja, sarala tarIke ko apanA kara apane bhItara kA rAga, dveSa aura moha kA kalmaSa dUra kara leM to nizcaya hI isameM hamArA lAbha hai / hamArA hita-sukha hai / phira hama apane Apako cAhe jisa nAma se pukAreM, hama kalyANakArI mArga ke sacce anuyAyI, dukhanirodhagAminI pratipadA ke sacce pathika aura sabhI dukhoM se cha uTakArA pAne ke sacce adhikArI haiM hI / sacce dharma ke abhAva meM hI hama U~ca-nIca kI dIvAreM banAkara manuSyamanuSya meM vibhAjana paidA kara lete haiM / saccA dharma ina dIvAroM ko chor3akara, hara prakAra ke vibhAjana ko miTAtA hai aura ekatA ke dharAtala para aise mAnavIya Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA samAja kA gaThana karatA hai, jahA~ koI janma-jAta U~ca-nIca kA bheda-bhAva nahIM hotA / hA~, yadi koI bheda-bhAva hotA hai to yahI ki kauna kitanA zIlavAna, samAdhivAna yA prajJAvAna hai ? parantu yaha vibheda bhI sthAyI, zAsvata nahIM hai, kisI bAhya zakti dvArA pUrva nizcita yA pUrva nirdhArita nahIM hai / hara manuSya isa bAta kI kSamatA rakhatA hai ki vaha apane sadprayatnoM dvArA adhika se adhika zIlavAna banakara kAyika aura vAcika duSkarmoM se bace, adhika se adhika samAdhivAna banakara apane mana ko vaza meM kare aura adhika se adhika prajJAvAna banakara rAga, dveSa aura moharUpI citta-maila se chuTakArA pAe / jo sama nahIM hai, use samatA prApta karane kA pUrA-pUrA adhikAra hai, pUrI-pUrI sahUliyata hai| zIla, samAdhi aura prajJA meM pUrNatayA pratiSThita ho jAne vAlA vyakti svabhAvataH maitrI aura karuNA ke brAhmI guNoM se pariplAvita ho uThatA hai / usake mana meM dveSa aura daurmanasya, ahaMkAra aura ghRNA, bhaya aura kAyaratA nahIM raha sktii| na vaha jAti, varNa, kula aura dhana ke kAraNa ahaM bhAvanA kA zikAra hotA hai aura na hI inake abhAva meM hIna bhAvanA kaa| koI vyakti kisI bhI jAti, kula, varNa yA sampradAya meM janmA ho, dhanavAna ho yA nirdhana, vidyavAna ho yA anapar3ha; yadi zIla, samAdhi aura prajJA meM pratiSThita hai to nizcaya hI pUrNa mAnava hai, ataH mahAna hai / mAnavatA ke isa sahI mApa daNDa se apane Apako mApate rahane kA abhyAsa bar3hAe~ aura jaba kabhI apanI zIla, samAdhi aura prajJA meM jarA bhI kamI dekheM taba usakI puSTi ke prayatna meM laga jAya~ aura isa prakAra apanA saccA kalyANa saadhe| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgo logo jagata ke, bItI kAlI raat| haA ujAlA dharma kA, maMgala huA prabhAta // Ao mAnava mAnavI, caleM dharma ke paMtha / dharma paMtha hI zAMti patha, dharma paMtha sukha paMtha / / prajJA, zIla, samAdhi kI, bahe triveNI dhaar| jana jana kA hove bhalA, jana jana kA upakAra / dveSa sneha aura durbhAva kA, rahe na nAma nishaan| aura sadbhAva se, bhara leM tana-mana-prANa // khaMDa-khaMDa ho jAti kA, saMpati kA abhimAna / zuddha sAmya phira se jage, ho jana jana kalyANa // ahaMkAra mamakAra kI, TUTe sabhI divAra / umar3e mana meM pyAra kI, dharma gaMga kI dhAra / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. vipazyanA kyA hai ? vipazyanA ko samajheM ! bhalI-bhA~ti samajheM binA sahI mAne meM vipazyI nahIM bana paaeNge| vipazyanA kyA hai ? vipazyanA koI jAdU nahIM, jo hamAre sira para car3hakara bolane lge| vipazyanA koI sammohinI vidyA nahIM jisase hama kisI anya ke dvArA sammohita hokara apanI sudha-budha kho baitthe| vipazyanA koI maMtravidyA nahIM jo hameM sA~pa-bicchU yA bhUta-preta kI taraha maMtrAe rakha ske| vipazyanA koI aMdha-bhakti yA aMdha bhAvAveza nahIM jisake bhAvonmAda meM hama unmatta bane raha skeN| vipazyanA koI bhajana, kIrtana, saMgIta yA nRtya nahIM jisameM bhAva-vibhora hokara hama Atma-vismRta bane raha skeN| vipazyanA koI Rddhi yA camatkAra nahIM jisakI alaukikatA se camatkRta hokara hama Azcarya-cakita bane raha skeN| vipazyanA zabdoM ke indrajAla kI koI mAyA nahIM jisase kisI ke vANIvilAsa se hama apanA buddhivilAsa karate raha skeN| vipazyanA koI dArzanika UhApoha nahIM, jisake sahAre hama dimAgI kasarata karate rahane meM apane Apako mazagUla rakha sakeM / vipazyanA tattvaciMtakoM kA koI akhAr3A nahIM jahA~ hama vAda-vivAdI, tarka-vitarkI banakara zabdoM ke bAla kI khAla ba~cate hue bauddhika khela khelane meM apane Apako bharamAe rakha skeN| vipazyanA koI viziSTa veSa-bhUSA nahIM, jise pahanakara hama dharmavAna bana jAne kA gumAna kara skeN| vipazyanA koI rUr3hi yA karmakANDa nahIM jise pUrA karake hama dharma ke nAma para Atma-chalanA karate raha skeN| vipazyanA koI grantha-pATha nahIM jisakA pArAyaNa karake hama vaitaraNI pAra Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipazyanA kyA hai ? hone kA svapna le skeN| vipazyanA koI prapatti nahIM jisake dvArA kisI dRSyaadRSya vyakti ke prati prapanna hokara hama nizcitta ho sakeM, akarmaNya bana skeN| vipazyanA kisI kAlpanika tAraka deva-brahma athavA kisI dambhI dharmAcArya kA mithyA AzvAsana nahIM jo hamAre lie DUbate ko tinake kA sahArA bana sake / to phira vipazyanA kyA hai ? vipazyanA satya kI upAsanA hai| satya meM jIne kA abhyAsa hai| satya yAne yathArtha / yathArtha isI kSaNa kA hotA hai| bhUtakAla kI yAdeM hotI haiN| bhaviSyakAla kI kAmanAeM-kalpanAeM / vAstavikatA isI kSaNa kI hotI hai| ataH vipazyanA isI kSaNa meM jIne kA abhyAsa hai| yaha kSaNa jisameM bhUta kI koI jalpanA athavA bhaviSya kI koI kalpanA nhiiN| yAdoM kI Akula Ahe athavA svapnoM kI vyAkula cAheM nhiiN| AvaraNa, mAyA, viparyAsa, bhrama-bhrAMtivihIna isa kSaNa kA jo satya hai, jaisA bhI hai use ThIka vaisA hI, usake sahI svabhAva meM dekhanA-samajhanA yahI vipazyanA hai| vipazyanA samyak darzana hai| vipazyanA samyak jJAna hai| ____ jo jaisA hai, use ThIka vaisA hI dekha-samajha kara jo AcaraNa hogA, vahI sahI, kalyANakArI samyak AcaraNa hogA / vipazyanA samyak AcaraNa hai| vipazyanA palAyana nahIM hai, jIvana-vimukhatA nahIM hai| pratyuta jIvana-abhimukha hokara jIne kI zailI hai| vipazyanA khulI havA meM Thosa dharatI para kadama rakhakara calane kI kalA hai / vipazyanA buddhi-kilola nahIM, pratyuta zuddha dharma-zIla ko jIvana meM utArane kI vidhi hai| vipazyanA Atma aura sarva maMgalamayI AcAra saMhitA hai| svayaM sukha se jIne tathA auroM ko sukha se jIne dene kI kalyANakAriNI jIvana paddhati hai| vipazyanA Atma-maMgala hai, sarva-maMgala hai| vipazyanA Atmodaya hai, sarvodaya hai / vipazyanA Atma-nirbharatA hai| binA baisAkhiyoM ke svayaM apane pAMva para khar3e hone kI maMgala vidhA hai / svAvalaMbana kI sarvotkRSTa sAdhanA hai / vipazyanA Atma-darzana, Atma-nirIkSaNa, Atma-parIkSaNa hai / apane andara kA kitanA maila utarA ? kitanA bAkI hai ? kitanI nirmalatA AyI ? kitanI bAkI hai ? kitane durguNa dUra hue ? kitane bAkI haiM ? kitane sadguNa Ae ? kitane bAkI haiM ? svayaM apanA lekhA-jokhA rakhate rahane kI jAgarUkatA, vipazyanA hai| svayaM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA taskara, svayaM rakSaka / svayaM rogI, svayaM cikitsaka / ajJAna se jJAna, maila se nirmalatA, roga se Arogya, duHkha se duHkha-vimukti kI ora bar3hate rahane kA svaprayAsa vipazyanA hai / vipazyanA sahI prayAsa hai, sahI prayatna hai / samyak abhyAsa, samyak vyAyAma hai| vipazyanA Atma-saMvara hai| apane mana para maila na car3hane dene kA saMvara / vipazyanA Atma nirjarA hai / apane mana ke purAne maila utAra pheMkane kI nirjraa| nayA maila koI dUsarA nahIM, hama svayaM moha-vimUr3hita hokara car3hAte rahate haiN| ataH svayaM hI prayatnapUrvaka satata jAgarUka rahakara nayA maila na car3hane denA vipazyanA hai| purAnA maila kisI anya ne nahIM, pramAdavaza svayaM hamane car3hAyA hai / ise dUra karane kI sArI jimmedArI hamArI apanI hai, kisI anya kI nahIM / ataH apanA purAnA maila svayaM utArate rahanA vipazyanA hai / dhIraja pUrvaka prayatna karate hue thor3A thor3A maila utArate raheMge to eka dina pUrNa nirmalatA prApta ho hI jaaegii| mana nirmala hogA to sadguNoM se bhara jAegA; dUSita mana para AdhArita sAre zArIrika roga, sAre duHkha svataH dUra ho jaaeNge| vipazyanA ArogyavardhinI saMjIvana auSadhi hai, cittazodhanI dharma-gaMgA hai, duHkha nirodhagAminI pratipadA hai, muktidAyinI dharmavIthI hai / vipazyanA zIla, samAdhi meM sthita hokara antarprajJA jAgrata karane kA pAvana abhyAsa hai| zanaiH-zanaiH prajJA puSTa karane kA satprayAsa hai| sthitaprajJa hone kA zubhAyAsa hai / prajJA yAne pratyeka pratyutpanna sthiti ko prakAra-prakAra se jAnanA / vimohinI ekAnta dRSTi tyAgakara satya-darzinI anekAMta dRSTi dvArA yathArtha kA sarvAMgINa nirIkSaNa karanA, taTastha hokara usake sahI svabhAva kA sAkSAtkAra krnaa| yahI vipazyanA hai| vipazyanA nisaMga darzana hai, nilipta nirIkSaNa hai, nitAMta anAsakti hai| ___anukUla-pratikUla paristhiti kA sAmanA hote hI use ThIka-ThIka dekhe-samajhe binA sahasA aMdha pratikriyA karanA duSprajJatA hai / yahI mAnasika kSobha hai, uttejanA hai, vikRti hai, asaMtulana hai, azAMti hai; ataH duHkha hai| parantu aisI hara avasthA ko viveka pUrvaka dekha-samajhakara apane mana kI samatA banAe rakhanA prajJA hai / Agata paristhiti kA saMtulita citta se sAmanA karanA dharmAcaraNa hai, maMgala AcaraNa hai| yahI vipazyanA hai / utpanna sthiti ko hathiyAne yA haTAne kI haThAt Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipazyanA kyA hai ? ceSTA karane se bacate hue apane Apako saMtulita rakhanA aura tadanantara jo kucha karaNIya hai, zAMtipUrvaka vahI karanA, yahI samyak jIvana-vyavahAra hai / yahI vipazyanA hai| para ko badalane ke prayatna ke pUrva sva ko badalanA hI zuddha citta kA vyavahAra kauzalya hai| yahI vipazyanA hai| vipazyanA Atma-saMyama hai, AtmasaMtulana hai, Atma-samatA hai, Atma-sAmAyika hai| vipazyanA Atma-zuddhi hai, Atma-vimukti hai / vikAra-vimukta zuddha citta meM maitrI aura karuNA kA ajasra jharanA anAyAsa jharatA rahatA hai| yahI mAnava jIvana kI carama upalabdhi hai / yahI vipazyanA sAdhanA kI carama pariNati hai / vipazyanA kI siddhi kaThina avazya hai, para asaMbhava nhiiN| kaSTa sAdhya avazya hai, para asAdhya nhiiN| vipazyanA sva-prayatna sAdhya hai| kevala eka yA ekAdhika vipazyanA ziviroM meM sammilita ho jAnA hI saba kucha nahIM hai| yaha to jIvana bhara kA abhyAsa hai| vipazyanA kA jIvana jIte rahanA hogA, satat sajaga, satat saceSTa, satat sayatna / ___ataH adamya utsAha ke sAtha vipazyanA ke isa maMgala-patha para Age bar3hate cleN| girate-par3ate aura phira khar3e hokara, ghuTanoM ko sahalAkara, kapar3oM ko jhAr3akara Age bar3hate cleN| hara phisalana agale kadama ke lie naI dRr3hatA aura hara Thokara lakSya taka pahuMcane ke lie naI umaMga aura nayA utsAha paidA karane vAlI ho / ataH rukeM nahIM, aTakeM nahIM, calate jAya~ / kadama-kadama Age bar3hate jAya~ / yahI maMgala vidhAna hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhabhakti nA dharma hai, nahIM aMdha vizvAsa / bina viveka zraddhA jage, kare dharma kA nAza // mAna moha mAyA miTe, sahaja sarala Rju hoy| krodha miTe kaTutA miTe, sahI vipazyI soya // pala pala jAgrata hI rahe, zuddha satya kA bodha / mana kI samatA sthira rahe, hove duHkha-nirodha / kSaNa kSaNa maMgala hI jage, kSaNa kSaNa sukha hI hoya / kSaNa kSaNa apane karma para, sAvadhAna yadi hoya / / para hI dekhe sarvadA, sva dekhe nA koya / samyak darzana svayaM kA, vipazyanA hai soya // jo nA dekhe svayaM ko, vahI bAMdhatA baMdha / jisane dekhA svayaM ko, kATa lie dukha dvanda // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. dharma cakra 00 hamAre bhItara jo pratikSaNa lokacakra cala rahA hai, isase chuTakArA pAne ke lie dharmacakra pravartita karanA hogA / lokacakra hamAre samasta duHkhoM kA mUla hai / dharmacakra sabhI duHkhoM kA nirodhaka hai / lokacakra kyA hai ? lokacakra moha, mUr3hatA hai / lokacakra ajJAna, aviveka, avidyA hai jisake kAraNa hama niraMtara rAga aura dveSa kI cakkI meM pisate rahate haiM / hamArI chaha indriyA~ - A~kha, nAka, kAna, jihvA, zarIra kI tvacA aura mana tathA ina indriyoM ke chaha viSaya - rUpa, gaMdha, zabda, rasa, sparzavya aura kalpanAe~; inakA paraspara saMsparza hotA rahatA hai| nAka kA gaMdha se, kAna kA zabda se, jihvA kA rasa se, kAyA kA kisI bhI sparzavya padArtha se, mana kA kalpanA se / saMsparza hote hI tatkSaNa hamAre citta meM koI saMvedanA jAgatI hai / yadi vaha saMvedanA hameM priya lagI to hama tatsambandhI viSaya se cipakAva yAne rAga paidA kara lete haiM / yadi apriya lagI to durAva yAne dveSa paidA kara lete haiM / cAhe rAga utpanna ho athavA dveSa, donoM hI hamAre mana meM tanAva-khiMcAva aura uttejanA paidA karate haiM / isase samatA naSTa hotI hai / viSamatA Arambha hotI hai| dukkha saMdhi hotI hai| dukkha Arambha hotA hai yahI lokacakra kA Arambha ho jAnA hai / / nAsamajhI se hama jo uttejanA paidA kara lete haiM vaha gaharI AsaktiyoM meM parivartita hokara dUSita bhava-cakra ke rUpa meM bar3hatI hai aura hameM vyAkula, vyathita banAtI aura hamArA dukha saMsAra bar3hAtI hai / isI bhavacakra ko kATane ke lie hamAre bhItara dharmacakra jAgate rahanA bahuta Avazyaka hai / yadi Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA dharmacakra jAgatA hai to viveka, vidyA, aura hoza jAgatA hai| jaise hI kisI indriya aura usake viSaya ke saMsparza se citta meM koI saMvedanA paidA ho, priya yA apriya, sukhada yA dukhada-vaise hI pAgaloM kI taraha usa viSaya ke prati rAga-raMjita aura dvaSa-dUSita hone ke bajAya usake nazvara-nissAra svabhAva ko samajhakara prajJA jAge, anAsaktibhAva jAge / isI se lokacakra kA pravartana rukatA hai / usakA vistAra nahIM ho paataa| yahI dharma-cakra pravartana hai / dharmacakra pravartana kA yaha pratyakSa lAbha hai / vipazyanA sAdhanA ke satat abhyAsa dvArA apane antamana meM anubhUta hone vAlI pratyeka saMvedanA ko jAne aura jAnakara usameM ulajheM nahIM / taTastha bane raheM / yoM dharmacakra pravartita rkheN| dharmacakra pravartita rakhane meM hamArA maMgala-kalyANa hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga sadRza nA roga hai, dveSa sadRza nA doSa / moha sadRza nA mUr3hatA, dharma sadRza nA hoza / / rAga dveSa kI moha kI, jaba taka mana meM khAna / taba taka sukha kA, zAMti kA, jarA na nAma nizAna / / tIna bAta baMdhana baMdhe, rAga dveSa abhimaan| tIna bAta baMdhana khule, zIla samAdhi, jJAna / / dharmacakra jisase cAlita sArI kareM, prajJA leyaM jagAya / gaMdagI, mana para kI haTa jAya // sukha dukha Ate hI raheM, jyoM AveM dina rain| tU kyUM khove bAvalA ! apane mana kI caina / bhoktA bana kara bhogate, baMdhana baMdhate jAyaM / draSTA bana kara dekhate, baMdhana khulate jAyaM / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. samyak dharma samyak mAne ThIka, sahI, yathArtha, satya / ataH samyak dharma mAne satya dharma, sat dharma, saddharma / aisA dharma jisameM mithyAtva ko kahIM sthAna nahIM, jisakA kalpanA se koI vAstA nahIM / yadi koI upadezaka kisI mithyA bAta ko, mithyA hI kyoM sahI bAta ko bhI aMdhazraddhA se mahaja kalpanA ke stara para mAna lene kA Agraha kare to samajho vaha samyak nahIM, mithyA dharma kA upadeza kara rhaa| samyak mAne zuddha, svaccha, nirmala nirdoSa, niSkaluSa / ataH samyak dharma mAne zuddha dharma, aisA jisameM pApa ke lie kiMcita bhI sthAna nahIM / jisakA jora jabaradastI se koI vAstA nhiiN| dharma nirmala hotA hai to sahaja svIkArya hotA hai, kyoMki nyAya saMgata hotA hai, yuktisaMgata hotA hai| koI upadezaka kahe ki merI bAta nanu-naca kie binA, tarka-vitarka kie binA, akla kI dakhala die binA AMkha mUMdakara isalie mAna lo ki na mAnane para koI adRzya sattA tumheM asahya nArakIya yaMtraNA kA daMDa degI aura mAna lene para prasanna hokara tumhAre sAre pApa bhulA degI aura svargIya sukha kA varadAna degI to samajho vaha samyak nahIM, mithyA dharma kI chalanA hai / samyak mAne akSata, akhaMDa, avikala, pUrNa / samyak dharma mAne paripUrNa paripakva dhrm| dharma kI paripUrNatA, paripakvatA use pUrI taraha dhAraNa kara lene meM hai| mahaja paThana-pAThana, carcA-paricarcA dharma kI avikalpa paripUrNatA nahIM hai| buddhi-krIr3A aura buddhi-raMjana dharma kI pUrNa paripakvatA nahIM hai| par3he-sune dharma kA ciMtana-manana karake use samyak rUpeNa dhAraNa kara lenA, jIvana kA aMga banA lenA, sahaja svabhAva banA lenA hI usakI paripUrNatA hai, paripakvatA hai / yahI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak dharma dharma kA samyaktva hai / koI upadezaka kahe ki merI vANI ko suna lene mAtra se athavA amuka dharma grantha ko par3ha lene mAtra se athavA amuka dArzanika siddhAnta ko svIkAra kara lene mAtra se tumhArI mukti ho jAyagI, dharma dhAraNa na bhI karo to bhI koI adRzya sattA isI bAta para tuma para rIjha kara tumhAre sAre pApa dho degI, to samajho phira dharma samyak nahIM, mithyA hai, mAyAvI hai / 73 satya, svaccha dharma jIvana meM utaranA hI cAhie - to hI samyak hai, kalyANaprada hai anyathA bhrAmaka hai, dukhadAyI hai / jisa kisI ko dharma ke samyak svarUpa kA jarA bhI bodha ho jAtA hai vaha sadaiva isa bhrAMti se bacane kA prayatna karatA hai / dharma ko rUr3hi pAlana aura buddhi kilola kA viSaya nahIM banane detA / sArA bala dhAraNa karane ke abhyAsa meM hI lagAtA hai / isa sambandha meM hamAre deza kI eka bahuta ujjvala purAtana kathA hai / kuru pradeza kA eka bAlaka, rAjakumAra yudhiSThira / anya rAjakumAroM ke sAtha use bhI guru se do choTe-choTe vAkyoM meM dharma ke upadeza mile / auroM ne una vAkyoM ko raTa kara guru mahArAja kI zAbAsI zIghra sahaja hAsila kara lii| para usa bAlaka ke lie to samyak dharma hI sahI dharma thA / vaha use dhAraNa karane ke abhyAsa meM dina bitAne lagA aura isa kAraNa nAsamajha guru ke kopa kA bhAjana huA / daNDa milA samyakamArgI subodha rAjakumAra ko, jabaki doSI thA durbodha AcArya / para becArA AcArya bhI kyA karatA ? rUr3hiyoM kA, paramparAoM kA zikAra thA / chilakoM ko dharma mAnane kA AdI thA / usake lie to dharma ke ye chilake hI adhika mUlyavAna the / ina rAjakumAroM ko dharma ke kucha bola sikhA dUMgA / ve raTa kara yAda kara leMge / ghara para mAtA-pitA pUcheMge - pAThazAlA meM kyA par3hA ? to vidyArthI raTe hue una dharma-vAkyoM ko tote kI taraha sunA deNge| mAM bApa khuzI meM phUla uTheMge / AcArya kA zrama saphala mAnA jaaegaa| vaha puraskRta hogA / AjIvikA sugamatApUrvaka calatI rhegii| dharma par3hane-par3hAne kA yahI mUlya thA usakI najaroM meM / dharma kA yaha ochA aura chichalA mUlyAMkana na jAne kaba se calA A rahA hai / Aja bhI kAyama hai aura lagatA hai bhaviSya meM bhI calatA hI rhegaa| par3hanA, sunanA va yAda kara lene kA kAma sarala hai, para jIvana meM utArane kA kAma kaThina hai / atyanta kaThina hai / isa kaThina ko koI nahIM karanA caahtaa| yahI kAraNa hai ki hama dharma ke nAma para adhikatara Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 dharma : jIvana jIne kI kalA mithyAdharma ke hI zikAra bane rahate haiN| samyak dharma hamase kosoM dUra rahatA hai| samIpa Ae bhI to kaise ? jaba mithyA ko hI samyak mAna baiThate haiM to mithyA pramukha ho jAtA hai, samyak gauNa / ataH samyak ko samIpa lAne kA koI prayatna bhI to nahIM karate / kAyA, vANI aura citta ke sabhI karmoM meM dharma samA jAya to hI samyak ho| yadi isI ko jIvana kA carama lakSya mAna kara abhyAsa meM juTa jAe~ to jitanIjitanI saphalatA mile, utanA-utanA lAbha ho| pUrI saphalatA mila jAya to nissaMdeha pUrA lAbha ho| sarvAMgINa, samyak dharma ko jIvana meM utArane kA abhyAsa karate rahane meM hamArA sahI maMgala samAyA huA hai| binA kisI jAti yA sampradAya ke bhedabhAva ke, saba kA sahI maMgala isI meM samAyA huA hai / dekheM, dharma kA sarvAMgINa samyak svarUpa kyA hai ? hamArI vANI samyak ho| vANI samyak taba hotI hai jabaki hama jhUThakapaTa, gAlI-galauja, kaTu-kaThora, cugalI-nindA aura Ula-jalUla bakavAsa bhare vacanoM se vastutaH chaTakArA pA lete haiN| ____ hamAre zArIrika karma samyak hoN| zArIrika karma samyak taba hote haiM jabaki hama hiMsA-hatyA, corI-jArI, naze-pate Adi ke duSkarmoM se yathArthataH muMha mor3a lete haiN| hamArI AjIvikA samyak ho| AjIvikA taba samyak hotI hai jabaki hama apane jIvanayApana ke sAdhanoM ko vAstavikatA ke stara para zuddha karate hue chala-chadma, jAlasAjI, taskarI-corI ko sarvathA tyAgate haiM aura aisA koI vyavasAya nahIM karate jisase ki dhana-saMcaya kI tIvra lAlasA ke vazIbhUta hokara anya anekoM ko hAni phuNcaaeN| hamAre prayatna samyak hoN| prayatna taba samyak hote haiM, jabaki hara prayatna sacamuca eka aisA vyAyAma bana jAtA hai jisase ki hamArA mana durguNa-vipanna aura sadguNa saMpanna ho| hamArI jAgarUkatA samyak ho / jAgarUkatA taba samyak hotI hai jabaki hama apane kAyika, vAcika, mAnasika karmoM ke prati sajaga saceta rahane ke vAstavika abhyAsa meM juTa jAte haiN| hamArI samAdhi samyak ho / samAdhi taba samyak hotI hai jabaki satata Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak dharma 75 abhyAsa dvArA hama apane citta ko kisI satya AlaMbana ke sahAre dera taka sajaga, samAhita rakha sakane meM sacamuca saphala hote haiM / hamAre saMkalpa samyak hoN| saMkalpa taba samyak hote haiM jabaki hama apanI cittadhArA para se hiMsA, krodha, dveSa, daurmanasya kI durvRttiyAM vAstava meM dUra kara dete haiN| hamArA darzana samyak ho / darzana taba samyak hotA hai jabaki hama buddhikilola se chuTakArA pAkara parama satya kA yathArthataH darzana kara lete haiM / darzana mAne philAsphI nahIM smjheN| anyathA kisI mata-matAntara kI philAsphI ke siddhAntoM kA ciMtana-manana hI hamAre lie samyak darzana bana baiThegA aura isa prakAra mithyA darzana meM ulajhe raha jaayeNge| darzana mAne sAkSAtkAra / parantu sAkSAtkAra kA bhI artha yaha nahIM ki bAra-bAra ke nididhyAsa dvArA yathArtha se sarvathA dUra kisI kalpanA prasUta raMga-rozanI rUpa-AkRti ko banda AMkhoM se dekha kara isa mithyAdarzana ko hI samyak darzana mAnane lgeN| darzana mAne satya kI svAnubhUti / apane hI bhItara sthUla satya se Arambha karake sUkSma se sUkSmatara satyoM kI svAnubhUti karate hue jaba parama satya kI svAnubhUti hotI hai to hI darzana samyak hotA hai| samyak darzana ke isa anubhUti janya dharAtala para jo jJAna hotA hai vahI jJAna samyak hai / anyathA buddhi kilola janya mithyA jJAna hai / samyakdarzana aura samyakjJAna eka hI sikke ke do pahalU haiN| donoM kI upalabdhi sAtha-sAtha hotI hai| samyak darzana ho jAya to samyakjJAna, samyakbodha ho hI jAtA hai jo ki abhyAsa janya dharma kA caramotkarSa hai / satat abhyAsa karate-karate sarvAMgINa dharma ko jaba hama samyak banAte haiM, parama parizuddha karate haiM, to jIvana-vyavahAra meM svabhAvataH sarvatomukhI unnati hotI hai| kAyika, vAcika aura mAnasika karmoM meM se azuddhiyAM dUra hotI haiM / jIvana kRtakRtya hotA hai, dhanya hotA hai| trividha AcaraNa svataH sudharate jAte haiM / cAritrya samyak hotA jAtA hai| yadi aisA na ho aura kevala kisI sampradAya vizeSa kI rUr3hi paramparAoM kA pAlana karate hue apane Apako samyak cAritryavAn kaheM to dhokhe meM par3ate haiN| citta vikAroM se mukta ho nahIM, vyavahAra meM saumyatA Ae nahIM, pArasparika bartAva meM zuddhi Ae nahIM, phira bhI samyak cAritrya kaheM to mithyA ko hI samyak mAna lene kI bhrAMti hogii| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA dharma kI tIna maMjileM haiM-pariyatti, paTipatti, paTivedha / pariyatti mAne dharma ke zAstrIya jJAna kI nipunntaa| paTipatti mAne dharmapaMtha kA svayaM pratipAdana / paTivedha mAne mArga kA anuzIlana karate hue, sArI vighna-bAdhAoM kA bhedana kara dharma ke aMtima lakSya ko prApta kara lenaa| dharma kA pariyatti aMga nirarthaka nahIM haiM / parantu vaha sArthaka bhI tabhI hotA hai jabaki usase Age pratipatti aura prativedhana kA prayoga kara liyA jAya / dharma mahaja zAstrIya jJAna meM nahIM, AcaraNa meM hai| dharma saiddhAntika mAnyatA meM nahIM, siddhAntoM kA jIvana jIne meM hai| dharma AcaraNa meM utare to hI paripUrNa hotA hai / samyak hotA hai| anyathA mithyA hI mithyA rahatA hai / cAhe use bauddha kaheM yA jaina, IsAI kaheM yA hindU, muslima kaheM yA yahUdI, pArasI kaheM yA sikkha yA aura kucha / kisI bhI sampradAya ke dharma guru se pUcha dekheN| vaha yahI kahegA ki dharma kI uparokta bAteM yAne kAyA, vANI aura citta ke karmoM ko zuddha karane kI bAteM hamAre dharma kI hI haiM / koI nahIM kahegA ki ye hamAre dharma ke bAhara kI bAteM haiM / to yaha bAta saba ke dharma kI huI / sArvajanIna huii| saMpradAya-vizeSa kI nhiiN| parantu sAtha-sAtha hama yaha bhI dekhate haiM ki sabhI saMpradAyoM meM aise logoM kI saMkhyA hI adhika hai jo ki apane Apako dharmavAna to samajhate haiM parantu dharma ke sAra ko dhAraNa nahIM karate / dharma ko jIvana meM nahIM utArate / ataH yaha roga sArvajanIna hai, vizvavyApI hai / kisI eka saMpradAyavizeSa kA nhiiN| hama dharma kA jIvana nahIM jI rahe haiM yaha jitanA burA hai usase hajAroM gunA burA yaha bhrama hai ki vastutaH hama dharma kA hI jIvana jI rahe haiN| vicitra viDambanA hai / rogI hote hue bhI apane Apa ko niroga mAna rahe haiN| ajIba nazA chAyA hai hama para / saba saMpradAya vAloM para ekasA nazA / sabhI kuoM meM bhAMga par3I hai| kisI bhI saMpradAya ke hoM, apane-apane saMpradAya kI kisI viziSTa veza-bhUSA ko dhAraNa kara leM athavA apanI paramparA kA koI rUDha karmakAMDa pUrA kara leM athavA apane saMpradAya ke zAstroM dvArA udghoSita kisI dArzanika siddhAnta kI mAnyatA apane mana meM kaTTaratA se bhara leM aura mahaja isI se samajha baiThe ki hama dharma kA jIvana jI rahe haiM; bhale hamAre dainika jIvana meM dharma kA nAmonizAna na ho| dharma ke nAma para kitanA gaharA nazA hai yaha / pazcima Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak dharma 77 ke kisI samajhadAra AdamI ne kahA hai dharma aphIma kA nazA hai| jo dharma nahIM hai use dharma mAnakara jIne meM aphIma kA hI nahIM, balki usase bhI bar3A nazA hai / aphIma kA nazA to samaya pAkara utara jAtA hai, parantu isa mithyA dharma ke naze meM DUbA huA vyakti sArA jIvana behozI meM bitA detA hai| nazA utarane kA nAma nahIM letaa| roja ba roja teja hue jAtA hai / ___apanA tathA sabakA sahI maMgala cAhane vAle vyakti ko isa nazIle khatare se bacanA cAhie aura yaha bhalIbhAMti samajha lenA cAhie ki dharma kI carama pariNati, usakA antima lakSya, usakA ekamAtra uddezya use jIvana meM utArane meM hai| jo dharma par3hA-sunA gayA, socA-samajhA gayA; para dhAraNa nahIM kiyA gayA vaha samyaka nahIM hai, paripUrNa nahIM hai, abhI kaccA hai| kacce ghar3e ke sahAre nadI pAra karanI khataranAka hai| use pkaaeN| hajAra kaThinAiyoM ke bAvajUda bhI use dhAraNa karane ke abhyAsa ko hI mahattva deN| kahIM aisA na ho jAya ki abhyAsa ke rAste koI mIla kA patthara hameM roka le, koI mRga-marIcikA hameM bhrAMta kara de aura hamArI pragati ruka jAya / jisa dharma ko hama dharma mAna rahe haiM vaha samyak hai athavA mithyA, isa hakIkata ko bAra-bAra parakhate raheM aura parakhane kA ekamAtra tarIkA yahI hai ki dharma jIvana meM utara rahA hai yA nhiiN| hamAre dainika vyavahAra meM A rahA hai yA nahIM ? hamArA bhalA isI meM hai ki jaba hama dekheM hamAre jIvana meM dharma nahIM utara rahA hai to bhale hI hama aisI veza-bhUSA dhAraNa karate haiM yA vaisI, aise kriyAkAMDa karate haiM yA vaise, isa saMpradAya meM dIkSita haiM yA usameM, aisI dArzanika mAnyatA mAnate haiM yA vaisI, AtmavAdI haiM yA anAtmavAdI, IzvaravAdI haiM yA anIzvaravAdI, dvaitavAdI haiM yA advaitavAdI; hama isa bAta ko svIkArate hue jIeM ki hama dharmavAna nahIM haiM, kadApi nahIM haiN| jIvana meM utare to hI dharma hai, varanA dhokhA hai| hama mahaja tarka, zraddhA, rUr3hipAlana, aura dArzanika mAnyatA ke stara para hI dharma ko svIkAra karake na raha jAya~, balki vAstavikatA ke stara para use jIvana meM utAreM to hI dharma samyak hai, to hI kalyANakArI hai, to hI maMgalakArI hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana meM utare binA, dharma na samyak hoy| kAyA, vANI, citta ke, karma na nirmala hoya // bole garva gumAna se, merA sampradAya ko samajhatA, dharma dharma mhaan| mUr3ha nAdAna / rUr3hi aura pAkhaMDa ke, mithyA sAre karma / binA karma samyak hue, samyak hoya na dharma // bhinna matoM kI mAnyatA, darzana ke siddhAnta / dharma chuTA, ulajhana bar3hI, sabhI ho gae bhrAnta // tattvoM ke vyAkhyAna* meM, gaI jindagI bIta / kore buddhi kilola se, huA na citta punIta // samyak darzana ke binA, samyak jJAna na hoya / bina darzana bina jJAna ke, samyak carita na hoya // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 satya hI dharma hai 00 satya ke atirikta dharma kI aura kyA vyAkhyA ho sakatI hai ? satya hI dharma hai, asatya adharma / yahA~ satya kA artha kevala vANI kI saccAI hI nahIM, balki dharma zabda kI bhA~ti isakA bhI vahI vyApaka artha hai--yAne svabhAva, guNa, niyama, vidhAna / prakRti ke apane guNa-svabhAva haiM, niyama-vidhAna haiM / una niyama-vidhAnoM kI, una dharmoM kI saccAI se sArA sajIva, nirjIva carAcara vizva baMdhA huA hai / isa vyApaka artha meM satya aura dharma paryAyavAcI zabda haiM / prakRti ke svabhAva kI saccAI hama jitanI-jitanI samajheM aura svIkAreM utane-utane dharma ko hI svIkArate haiN| saccAI tIna prakAra se svIkArI jAtI hai| svIkArane kA pahalA kadama zraddhA kI bhUmikA se Arambha hotA hai| kisI buddha ne, jJAnI ne apane bodhi-jJAna dvArA milI isa saccAI ko zabdoM meM vyakta kiyaa| hamAre mana meM usa mahApuruSa ke prati zraddhA jAgI aura hamane usake zabdoM ko svIkAra kiyaa| yaha zabda-satya ko svIkAranA huaa| parantu zabda satya meM saccAI kI paripUrNatA nahIM huA krtii| jaba kisI anubhUtijanya jJAna ko zabdoM para utArA jAtA hai, yAne jaba koI satyadraSTA, RtadraSTA RSi zabda sraSTA banatA hai to satya kA kucha aMza naSTa ho hI jAtA hai| isalie zabdasatya AMzika satya hI hotA hai| kyoki zabda aura bhASA kI apanI sImAe~ haiM / unnata se unnata bhASA bhI Antarika anubhUtiyoM ko spaSTatayA vyakta kara sakane meM asamartha rahatI hai aura phira satya zodhakoM kI kucha anubhUtiyA~ aisI haiM jo varNanAtIta hotI haiN| zabdoM dvArA unakA varNana nahIM kiyA jA sktaa| unake bAre meM neti neti hI kahA jAtA hai| kahane vAlA kevala itanA hI kahakara raha jAtA hai ki aisA to nahIM hai, aisA to nahIM hI hai| tIna Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA AyAmoM ko dekhane-samajhane vAle logoM ko cauthe AyAma kI jAnakArI kina zabdoM meM karAI jAya ? indriyAtIta avasthA kI anubhUti indriyoM ke mAdhyama se kaise samajhAI jAya ? samajhAne kI koziza kareM to koI samajhe bhI kaise ? ataH hara samajhadAra AdamI ke lie ina anubhavoM kI carcA karate hue nakArane ke sivAya koI cArA nahIM rhtaa| aisA parama satya kabhI zabda-satya bana hI nahIM sktaa| ___ indriyAtIta anubhUti ke lie to zabda asamartha haiM hI, parantu aindriya anubhUtiyoM ko bhI zabdoM meM ThIka-ThIka nahIM DhAlA jA sakatA / sUkSmatara Antarika anubhUtiyA~ adhikatara gUge kA gur3a hI banI raha jAtI haiM / vyakta karane ke sabhI prayatna adhUre rahate haiN| bhASA kI sImAoM ke atirikta bolane va likhane vAle kI aura usase bhI adhika sunane va par3hane vAle kI apanI-apanI sImAe~ haiM jo ki zabda-satya ke pUrNa satya banane meM bAdhaka hotI haiN| kahane vAlA jo kahanA cAhatA hai use ThIka-ThIka kaha na sake aura jo kahe vaha jisa artha meM kahA gayA hai, sunane vAlA usa artha meM samajha na sake, yahI zabda satya kI apUrNatA hai| parantu phira bhI anubhUtijanya satya ko zabdoM meM utArane ke prayatna hote hI haiM / kucha aMzoM meM unakA lAbha huA hai aura kucha aMzoM meM hAni bhI / jahA~ unheM khule dimAga se apanAyA gayA, vahA~ lAbha huaa| parantu jahA~ unheM pUrNa satya mAnane kI haThadharmI huI vahA~ sAmpradAyika aMdhavizvAsa aura aMdha-mAnyatAoM ko bar3hAvA milA / logoM ke dimAga para tAle lage / satya anusaMdhAna ke kSetra meM mAnava kI pragati skii| parantu Akhira mAnava to manu putra hai na ? mana se upajA hai| manana-ciMtana karake hI kisI satya ko svIkAranA usakA janmajAta sahaja svabhAva hai| sAmpradAyika netAoM dvArA usake ciMtana-manana kI pratibhA ko kuMThita kara use jar3a bharata banAe rakhane ke hajAra prayatnoM ke bAvajUda bhI mAnava samAja kA eka prabuddha varga zabda satya ko jA~cane-parakhane, buddhi ke tarAjU para tolane, tarka kI kasauTI para kasane aura, yuktiyoM ke hathaur3oM kI coTa lagAne kA kAma karatA hI rahA hai| isI se satya kA eka dUsarA svarUpa ujAgara huA jise anumAna satya yA bauddhika satya kahA gyaa| hara saccAI ko buddhi kI bhaTThI meM tapAyA jAnA cAhie / usakI jA~ca meM dimAga lagAyA jAnA cAhie / yuktiyukta aura Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkasaMgata lage to hI svIkAranA caahie| isI nIti ke kAraNa satya ke anusaMdhAna ke kSetra meM mAnava kI pragati Arambha huii| aMdhavizvAsoM, aMdhamAnyatAoM aura dakiyAnUsI sAmpradAyika kaThamullepana ko gaharI coTeM lgiiN| mAnavIya vikAsa kA rAstA khulA / aMdhazraddhA aura bhaktibhAvAveza ke ghuTana bhare mAhaula se aura zabdasatya ko sampUrNa satya mAnane ke durAgraha bhare ghane kuhare se bAhara nikalane meM saphalatA milii| kisI bAta ko A~kha mUMdakara mAna lene kI Adata chaTI / aisA kyoM ? yaha jAnane kI utsukatA bddh'ii| parantu jisa prakAra zabdasatya kI mAnyatA adhikataH aMdhavizvAsoM se dUSita ho uThI, usI prakAra anumAna yAne bauddhika satya kI mAnyatA bhI bahudhA zuSka tarka-vitarka ke ghane jaMgala meM hI bhaTaka kara raha gaI / vaise bhI ina donoM se yAne zabda aura anumAna se satya kA AbhAsa hI ho sakatA hai, anubhUti nahIM / satyAbhAsa yAne dharmAbhAsa / aura jahA~ dharmAbhAsa hotA hai vahA~ dharma ke nAma para bhrAMti phailane kI hI AzaMkA rahatI hai| satya kI anubhUti hI dharma kI sahI anubhUti hai / ataH ina donoM ke Age kI kalyANakArI maMjila pratyakSa satya kI maMjila hai| pratyakSa satya yAne svAnubhUtiyoM ke stara para pragaTa huA satya / AdhyAtmika satya ke sUkSma AbhyAntarika anusaMdhAna kI yahI sahI yAtrA hai / yahI dharma kI gaharI khoja hai| ina pratyakSa anubhUtiyoM dvArA jitanA-jitanA satyAMza prakaTa hotA hai mAnava utanA-utanA dharma-patha para Age bar3hatA hai| parantu anubhUtiyoM ke stara para satya dharma kA svayaM anveSaNa kara use svIkAranA kaThina kAma hai| jabaki aMdhavizvAsa ke stara para kisI parAe kathana ko svIkAra kara lenA sarala hai| isIlie mAnava jAti ke lambe itihAsa meM adhikatara zabdasatya ke AdhAra para aMdhavizvAsI sampradAya hI panape / kucha thor3e se logoM ne aMdhavizvAsa ko ThukarAkara buddhi kA prayoga kiyA / parantu ve bhI bahudhA anubhUti ke kSetra meM zUnya raha jAne ke kAraNa bauddhika mata-matAntaroM vAle sampradAyoM ke praNetA athavA anuyAyI hI hokara raha gae / jahA~ Antarika anubhUti hotI hai vahA~ sAmpradAyika bheda-bhAva ke lie gujAiza kama rahatI hai / anyathA zabdoM aura bauddhika tarka-vitarkoM kI bhinnatA vibhinna sampradAyoM kA poSaNa karatI hai / Antarika anubhUtiyA~ bhI niSpakSa satya zodhana hetu hoM to hI zuddha dharma ko bala detI haiM anyathA pUrvAgraha pUrNa hoM to ye bhI mata-matAMtaroM ko bar3hAvA deNgii| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 dharma : jIvana jIne kI kalA vastutaH satya to eka hI hai| bhinna-bhinna kaise hogA ? samagra prakRti kA vidhAna eka hI hai alaga-alaga kaise hogA ? parantu kisI kI pratyakSa anubhUti para utarA huA yaha vidhAna jaba vANI kA colA pahanatA hai to ye cole avazya bhinna-bhinna hote haiN| bhASA, zabda, vaktA bhinna-bhinna hone ke kAraNa satya bhI bhinna-bhinna lagane lagate haiN| jaba koI bhakta kisI mahApuruSa dvArA anubhUta satya ko svayaM apanI anubhUti para to utAratA nahIM, parantu aMdhazraddhAjanya bhAvAveza ke stara para usakI vANI ko svIkRti dekara hI apane Apako dhanya mAna baiThatA hai to usa vANI aura una zabdoM ke sAtha usakA gaharA.cipakAva ho jAnA svAbhAvika hai| use ve sabda hI satya najara Ate haiM, bAkI saba mithyaa| yahIM se sampradAya kI buniyAda par3anI zurU hotI hai / satya kA sAkSAtkAra karane vAlA kisI sampradAya se kaise ba~dhegA? parantu zabdoM meM loTa-paloTa lagAne vAlA sampradAya kA poSaNa karatA hai / pahale ke lie bhASA mahaja mAdhyama hai, ataH gauNa hai / parantu dUsare ke lie bhASA aura zabda hI pramukha haiN| __yadi maiM hindU sampradAya meM haiM to "yama-niyama" zabda kA prayoga huA dekhakara prasanna ho uThatA hU~; bauddha hU~ to "paMcazIla", jaina hU~ to "aNuvrata' aura IsAI hU~ to "Tena kamAMDameMTsa" ke zabdoM ko sunakara garva se chAtI phulA letA huuN| lekina dharma kI vAstavika saccAI jIvana meM utarI yA nahIM, zIla-sadAcAra jIvana kA aMga banA yA nahIM, apanI saMkIrNa sAmpradAyika vRtti ke kAraNa maiM ise kataI mahattva nahIM detaa| kevala zabdoM ko hI 'merA dharma' 'terA dharma' kaha kara acche-bure kI saMjJA detA rahatA huuN| ___ "samyakjJAna, samyakdarzana, samyakcAritrya" ina zabdoM kA prayoga kisI bhI jaina ko karNapriya lagatA hai| isI prakAra "zIla, samAdhi, prajJA" kisI bauddha ko, "sthitaprajJa, anAsakta" kisI gItA bhakta ko aura "holI inaDiphareMsa" kA prayoga kisI IsAI ko| vaise hI kisI ko dharma zabda sunate hI lagatA hai mAno kAnoM meM cA~dI kI ghaMTiyA~ baja rahI hoM aura usI vyakti ko 'dhamma' zabda sunate hI lagatA hai mAno chAtI para mUsaloM ke dhamAdhamma dhamAke laga rahe hoN| isake ThIka viparIta kisI dUsare vyakti ko "dhamma" zabda meM deva-dundubhI jaisA zruti-madhura maMgala-ghoSa suna par3atA hai aura 'dharma' zabda use kA~Te kI taraha cubhatA hai / kaisI Asakti paidA kara lI hai hamane zabdoM ke saath| isI kAraNa Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya hI dharma hai inake arthoM kI ora dhyAna nahIM jAtA aura dhyAna calA bhI jAya to vaha bhI utanA hI bemAne hai jabaki artha jIvana meM utarate nahIM / sampradAya aura dharma meM yahI maulika bheda hai| sampradAya zabdoM ko mahattva detA hai aura dharma arthoM ko tathA unheM dhAraNa karane ko| hama apane Apako hajAra sampradAya-vihIna kaheM, parantu saccAI yahI hai ki hamAre lie sampradAya pramukha ho gae haiN| isIlie zabda pramukha ho uThe haiM, artha gauNa / pratyakSa anubhUti to luptaprAya ho gayI hai / jise dekho zabda satya ke pIche pAgala hai| bahuta thor3e haiM jo anumAna satya kI ora bar3hate haiN| pratyakSa satya taka jAne kI kisI ko phursata hI nahIM aura koI usakI AvazyakatA bhI mahasUsa nahIM karatA / hama hinduoM kI bA~che khila jAtI haiM jabaki koI gaira hindU gItA kA koI zloka apane bhASaNa meM uddhRta karatA hai| isI prakAra hama bauddhoM kI va jainiyoM kI hRdayatantrI ke tAra bajane lagate haiM jabaki koI abauddha yA ajainI dhammapada yA mahAvIra vANI ko apane bhASaNoM meM uddhRta karatA hai / kaisA cipakAva paidA kara liyA hai hamane apane-apane sampradAya kI vANiyoM se| jisa paramparA aura pariveza meM hama janme aura pale haiM usake dharma-granthoM ke prati zraddhA, Adara aura jhukAva hone meM koI doSa nahIM, kyoMki unhIM se hama preraNA aura mArga-darzana pAte haiN| parantu doSa Asakti se hai, cipakAva se hai| yaha hamAre cipakAva kA hI pariNAma hai ki yadi vahI saccAI koI anya sampradAya vAlA apanI bhASA meM bole aura apane mahApuruSa dvArA kahI haI batAe to hamArA mana kitanA cir3acir3A uThatA hai ? saccAI parAI-sI lagatI hai| isa cipakAva kA mukhya kAraNa yahI hai ki hamArI zraddhA bAMjha raha gyii| usakA koI phala nahIM huaa| hamane apane dharma granthoM kI saccAI ko mahaja zraddhA taka hI sImita rakhA / svAnubhUtiyoM se usakA svAda cakhA nhiiN| ataH hamAre lie to sadA zabda hI satya rahe haiN| aura jina zabdoM meM yaha saccAI kahI gaI hai vaha hamArI paramparA ke haiM nahIM, isIlie hamAre lie zabdoM ke sAtha-sAtha saccAI bhI parAyI ho gayI hai| parantu jaba hama usI saccAI kA svayaM sAkSAtkAra kara lete haiM to usameM parAyApana nahIM raha jaataa| satya to satya hai, alaga-alaga kaise hogA ? saMskRta, pAlI, prAkRta, hibra , arabI Adi vibhinna bhASAoM ke zabda, zabda-satya mAnane vAloM ko alaga-alaga lageMge / parantu isase jarA Age bar3heM aura thor3A-sA bhI buddhi kA prayoga kareM to yaha bauddhika anumAna-satya kaI eka gutthiyoM ko Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 dharma : jIvana jIne kI kalA kholane meM sahAyaka hogaa| satya se, sambandha rakhane vAlI aneka vibhinnatAe~ dUra kregaa| parantu jaba svayaM anubhUtiyoM para utArane lageMge to saccAI kI sArI vibhinnatAe~ zanaiH-zanaiH dUra hoMgI hii| saccAiyoM meM bheda najara nahIM AyegA, bazarte ki anubhUti kA prayoga pUrvAgraha-vihIna ho aura satya zodhana ke lie hI ho| satya na apanA hotA hai na praayaa| na purAnA hotA hai na nyaa| na bUr3hA hotA hai na javAna / na barmI hotA hai na bhAratIya / na hindU hotA hai na musalamAna / satya satya hai-sadA ekasA, sarvatra eksaa| parantu kisI mAnyatA ko jaba korI kapola kalpanAoM para Azrita kara satya mAnane lagate haiM to vibhinnatA AtI hI hai / niSpakSa anubhUtijanya satya meM bheda nahIM huA krtaa| zabdasatya aura anumAna satya kI sImAoM ko lAMghakara jaba hama pratyakSa satya ko mahattva dene lagate haiM to mithyA kalpanAoM kI jar3eM hilane lagatI haiN| zuddha dharma pratiSThApita hone lagatA hai| jo anubhUtiyoM para utare vahI satya, aisA mAnakara calanA dharma ke rAste para calanA hai| satya ke, jJAna ke, mukti ke rAste para calanA hai| aise mAhaula meM aMdhavizvAsa Tika nahIM sktaa| anRta, jhUTha panapa nahIM sakatA / satya dharma anusaMdhAna kA viSaya hai, aMdhAnukaraNa kA nhiiN| parantu jahA~ sampradAya panapatA hai vahA~ sAmpradAyika netA satya ko samIpa nahIM Ane dete| saccAI ko tarka kI kasauTI para bhI kasane nahIM dete / anubhUtiyoM para utAranA to bahuta dUra kI bAta hai| kahate haiM dharma meM akla ko dakhala nhiiN| kaisA dharma hai yaha jisameM akla ko sthAna na ho ? binA akla, binA bodhi kA dharma, dharma kaise huA ? hAM, yaha ThIka hai ki sampradAya meM akla kI dakhala nahIM hotI, kyoMki akla Ate hI sampradAya ke Tukar3e-Tukar3e ho jAte haiN| vahA~ to aMdhavizvAsa hI panapatA hai, anRta ke dharAtala para adharma hI panapatA hai| dharma nahIM panapa sktaa| jaba AdamI apane dimAga ko kaida kara letA hai to saccAI kA anusaMdhAna svataH banda ho jAtA hai| dharma ke pAMva kaTa jAte haiM, usakI A~kheM phUTa jAtI haiM aura vaha laMgar3A aura aMdhA hokara sampradAya bana jAtA hai| AdamI ne taba-taba satya kI zodha karanI chor3I jaba-jabaki "bAbA vacana pramANa" vAlA guruDama usake sAmane dIvAra bana kara khar3A ho gayA / kisI bhI saMkIrNa buddhi vAle sAmpradAyika netA ko yahI bhaya banA rahatA hai ki mere bAr3e kI eka bhI bher3a yaha bAr3A tur3Akara kisI dUsare meM na jA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya hI dharma hai mile / mere sabhI anuyAyiyoM kA bher3a-bakariyoM aura gAya-bailoM kA sA aMdhAnukaraNa vAlA svabhAva banA rahe / isIlie vaha una para apanI sAmpradAyika mAnyatAoM kI gaharI vAruNI car3hAe rakhatA hai| aneka betukI va asaMgata bAtoM ko mAnane ke lie majabUra karate rahatA hai / na mAne to nArakIya yaMtraNAoM kA AtaMka aura mAne to mukti-mokSa kA pralobhana detA rahatA hai| usakI najaroM meM dharma bhale chUTe para sampradAya banA rahe / kyA dazA ho gaI hai hama manu putroM kI ? manana-ciMtana kA svabhAva kyA kho baiThe aMdhasampradAya kA bhUta sira para savAra kara liyaa| hama apane-apane dharma-granthoM ko binA soce-samajhe satya mAneM aura dUsare dharma-granthoM ko binA par3he hI asatya mAneM, aisA bhAvAveza hamAre bhItara kUTa-kUTa kara bharA gayA hai| hameM dharma se koI lenA-denA nhiiN| hamAre lie sampradAya hI pramukha hai / bure se burA adhArmika durAcArI vyakti bhI yadi hamAre sampradAya meM hai to bhalA, anyathA acche se acchA dhArmika sadAcArI vyakti bhI parAe sampradAya meM hai to hameM A~khoM nahIM suhAtA / hama apane mA~-bApa se virAsata meM jaise apanI zakla-sUrata pAte haiM, bolIbhASA pAte haiM, vaise hI aMdhavizvAsa va aMdha mAnyatAe~ pAte haiN| aMdha bhakti kA bhAvAveza pAte haiN| sAmpradAyikatA kA vaha AtaMka pralobhana bhI pAte haiM jo hamArI aMdhamAnyatAoM kI jakar3a ko majabUta banAtA hai| parantu sAtha-sAtha mAnavIya bauddhika sampadA ke bIja bhI pAte haiN| hama apane mAM-bApa se prApta huI zakla-sUrateM nahIM badala sakate, para ina mAnyatAoM ko apanI buddhi ke prayoga se aura apanI anubhUtiyoM ke bala para avazya badala sakate haiN| jitanI kAma kI hoM unheM rakha sakate haiM, jo nikammI hoM ukhAr3a pheMka sakate haiM / akla kA bilkula istemAla na kareM, svAnubhUtiyoM kA jarA bhI abhyAsa na kareM to binA samajhe hI una aMdha mAnyatAoM ko apanI zakla va sUrata kI taraha vaisI hI banAe rakhane kI hara canda koziza karate haiN| satya dharma ke anusaMdhAna meM aMdha mAnyatAoM ke sAtha koI samajhautA nahIM ho sakatA / jahA~-jahA~ bhI aMdhamAnyatAoM kA Agraha hai, vahA~ dharma nahIM sampradAya hai, aura samajhanA cAhie ki koI hameM svArthavaza yA ajJAnavaza apane bAr3e meM bA~dhe rakhanA cAhatA hai| satya aura dharma ke lie vicAra, vimarza aura vANI kA svAtantrya nitAnta Avazyaka hai / pratyakSa anubhUtiyoM kA abhyAsa usase bhI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA adhika Avazyaka hai / ina para ber3iyA~ lagI hoM to samajho hama satya aura dharma se dUra bhaTaka rahe haiN| anumAna aura pratyakSa satya kA gaThabaMdhana bar3A kalyANakArI hotA hai| jo anubhava kareM use bauddhika stara para samajheM aura jise bauddhika stara para samajheM use anubhUtiyoM ke stara para jAneM, yahI satya-zodha hai| isa satyazodha meM zabdasatya bhUmikA aura mArga-nirdezana kA kArya karatA hai, bazarte ki hama usakA upayoga khule dimAga se kreN| lekina jaba satya kA zodhaka kisI pUrva mAnyatA kA pakSadhara ho jAtA hai to satya kA anusaMdhAna chUTa jAtA hai| phira to jIvana bhara yena-kena-prakAreNa apanI mAnyatA ko satya siddha karane meM hI sArA parizrama lagA detA hai| kisI mahApuruSa kI anubhUti-siddha vANI ho, usa para hamArI buddhi kI kasauTI kI parakha ho aura usake AdhAra para hamArA pratyakSAnubhUti kA abhyAsa ho to satyadharma kA ratha ThIka dizA meM Age bar3hatA hai aura gaMtavya taka pahuMcAtA hai| satya ke ina tInoM mahattvapUrNa aMgoM kA ThIka-ThIka upayoga karate hue hama asatya se satya kI ora, ajJAna se jJAna kI ora, baMdhana se mukti kI ora, bar3hate caleM / isI meM hama sabakA kalyANa, maMgala, bhalA samAyA huA hai| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya na dUjA ho sake, satya sanAtana eka / binH darzana bina jJAna ke, kalpita hue aneka // zuddha satya hI dharma hai, anRta dharma na hoya / jahA~ panapatI kalpanA, dharma tirohita hoya // manana kare ciMtana kare, yahI manuja kA dharma / A~kha mUMda pIche cale, yaha pazuoM kA karma / zabda bicArA kyA kare ? artha na samajhe koy| artha bicArA kyA kare ? dhAraNa kare na koya // apane-apane graMtha se, huA amita anuraag| graMthi bana gae graMtha hI, manuja bar3A hatabhAga // gItA ho yA bAibala, Agama tipiTaka hoya / bodhi vacana hove jahA~, buddha vacana hI hoya // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. dharma-darzana dharma-darzana mAne satyadarzana / yahA~ darzana kA artha na philAsaphI hai, na tattvavivecana hai, na kisI rUpa-AkRti ko dekhanA hii| yahA~ darzana kA artha hai pratyakSa satya kI svAnubhUti / jIvana-jagata kI saccAiyoM ko, prakRti ke sarvavyApI vidhAna ko pratyakSAnubhUti dvArA jAnanA hI dharmadarzana hai, satyadarzana hai| dharma dukhoM se chuTakArA pAne ke lie hai aura darzana hai isakA vaijJAnika abhyAsa / prakRti ke ve niyama jo hama para hara kSaNa lAgU hote haiM, jinakA hamase sIdhA sambandha hai unako jAnanA, samajhanA, svIkAranA aura apane Apako unake anukUla DhAlanA, yahI dharmadarzana kA uddezya hai| darzana ke abhyAsa dvArA hama isameM jitane-jitane pakate haiM, utane-utane dharma meM pratiSThita hote haiM, sukhazAMti ke sacce adhikArI hote haiN| dharmadarzana kA abhyAsa hamAre AdhyAtmika utthAna kA sopAna-patha hai| prakRti ke ve niyama jinakA hamAre duHkhoM se aura dukha-vimocana se, hamAre baMdhanoM se aura baMdhana-vimukti se sIdhA sambandha hai, unheM jAnanA aura jAnakara unakA apane bhale ke lie upayoga karanA hI dharma hai| jo dukhoM kA kAraNa hai usakA nivAraNa karanA aura jo duHkha-vimukti kA upAya hai usako dhAraNa karanA yahI sarvavyApI vidhAna se samarasa karAne vAlA Atmahita va sarvahitakArI dharma hai| prakRti kA kAraNa-kArya vAlA vidhAna saba para lAgU hotA hai| yaha vidhAna na kisI para kopa karatA hai. na kRpaa| kudarata kisI kA lihAja nahIM krtii| jo kAnUna tor3atA hai vaha daMDita hotA hai, jo pAlatA hai vaha puraskRta / agni kA dharma jalAnA hai, yaha prakRti kA vidhAna hai| hama apanI nAsamajhI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-darzana se agni kA durupayoga karate haiM to apanI tathA auroM ko hAni karate haiM aura sadupayoga karate haiM to usakA bharapUra lAbha uThAte haiN| hamAre duHkha va duHkhanirodha, hamArI nAsamajhI aura samajhadArI para nirbhara karate haiN| nirguNa, nirAkara, vyaktitva-vihIna, sarvavyApI, anaMta vizva-vidhAna yAne vizva-dharma meM kisI ke prati koI pakSapAta kA bhAva hai hI nhiiN| yaha vidhAna saba para samAnarUpa se lAgU hotA hai| jo isameM samarasa huA, vahI duHkha-mukta huaa| jitanA-jitanA samarasa huA, utanA-utanA duHkha-mukta huaa| jaba taka hama isa saccAI ko ThIka-ThIka samajhate nahIM taba taka bhaTakate haiM aura apanI hAni karate haiN| ThIka-ThIka samajha leM to bhaTakanA chUTa jAya / vidhAna yAne dharma pAlane ke prayAsa meM laga jaayN| tAki ajJAnavaza vidhAna-viruddha karmoM ke AcaraNa se jo kaSTa uThA rahe haiM unase chuTakArA pA leN| ___ moTe-moTe taura para khAna-pAna, rahana-sahana se sambandha rakhane vAle kudarata ke jo kAnUna kAyade haiM, unheM samajhakara aura unake anusAra calakara hama zarIra se svastha rahate haiN| ThIka vaise hI sUkSmatara staroM para jo kAnUna haiM unheM jAnasamajhakara aura unakA pAlana karake hama AMtarika sukha-zAMti hAsila kara sakate haiN| roga kA kAraNa nahIM jAneMge to usakA nivAraNa nahIM kara paaeNge| kahIM aura hI jA ulajheMge jinakA roga se dUra-pare kA bhI sambandha nhiiN| yahI ajJAna hai jo ki hameM roga-mukta nahIM hone detaa| roga kA sahI kAraNa mAlUma ho jAya aura usa kAraNa ke nivAraNa meM laga jAya to roga-mukta hone meM kyA saMzaya rahe ? ___ jaba mAnavIya jJAna aura pratibhA apanI zaizava avasthA meM thIM to vismayavibhora mAnava, prakRti ke hara svarUpa ko rahasya gumphita hI dekhatA thaa| usake saumya svarUpa se mugdha ho uThatA thA aura pracaMDa svarUpa se bhayabhIta / sahI kAraNoM ko na jAnane kI usa avasthA meM bhayabhIta mAnava ne kalpanA ke sahAre kisI adRzya deva ke prakopa ko prakRti kI vinAzalIlA kA kAraNa samajhA aura apanI surakSA hetu usakI prasannatA kA yAcaka banA, usakI prazaMsA meM gIta gAe, usakA pUjana-arcana kiyA, use anna-bali hI nahIM, balki nirIha-niraparAdha pazuoM aura manuSyoM taka kI bali car3hAkara dharatI ko rakta-raMjita kiyaa| lekina Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA jaba sahI kAraNa hI nahIM samajhA to roga kA ilAja kaise hotA ? jina thor3e se manuSyoM ne ina aMdha vizvAsoM kI avahelanA kI aura saccAI kI. khoja kI, unheM apane zrama kA ucita phala milA / unhoMne prakRti kI saccAiyoM ke bahuta se rahasya khoja nikAle / plega, haijA, cecaka jaisI mahAmAriyoM ke sahI kAraNa mAlUma kie| medhAvI mAnava ne ina rogoM ke unmUlana meM apanI sArI zakti lagA dI / akAla aura bAr3ha dekhakara asahAya ho hAtha jor3ane ke bajAya usane apanI buddhi lagAyI aura puruSArtha jgaayaa| nadiyoM para bA~dha bA~dhe gae / satya kI khoja karane vAle ina mAnava manISiyoM ne isI prakAra vibhinna kSetroM meM aMdhavizvAsa kI jar3eM khodIM aura mAnava jAti ko sukha-sAdhana-samRddha karane meM lage rahe / stutya hai mAnava kA yaha satyazodhaka abhiyAna jo ki aba antarikSa mApane ke lie apanA vAmana kadama bar3hA rahA hai / 60 parantu isa bAhya anveSaNa se kahIM adhika Avazyaka aura mahatvapUrNa rahA apane AMtarika aMtarikSa kA anveSaNa, apane Apa se sambandha rakhane vAlI niHmarga kI saccAiyoM kI khoja / ve saccAiyAM jinakI vajaha se hama duHkha - saMtapta ho jAte haiM aura ve jinakI vajaha se hama duHkha - mukta ho sakate haiM / inako na jAnane kI vajaha se apane dainika jIvana kI kaThinAiyoM kA kAraNa ina devI-devatAoM aura jagadIzvaroM kI ruSTi para, aura nivAraNa unakI tuSTi para Aropita karane lage / aura isIlie jaba-jaba choTA yA bar3A duHkha AyA to apanI abodha aura bhayabhIta manosthiti meM hama unakI manautI manAne lage, unheM bheMTa car3hAne lage, unake sthAnoM kI yAtrA para jAne lage, unakI atizayoktipUrNa prazaMsAoM ke stavana pATha karane lage / ina manokalpita vidhAtAoM ko prasanna karane ke lie anaginata karmakAMDoM kA sRjana aura pAlana karane lage / parantu mAnava-jAti kA prabuddha varga isa AMtarika satya kI khoja meM lagA rahA / aneka yugoM meM aise aneka RSi, muni, saMta, jJAnI, buddha, jina hue jinhoMne aMtara ke aMtarikSa kI khoja kara karake yaha siddha kiyA ki hamAre duHkhoM kA mUla kAraNa aura usake unmUlana kA upAya hamAre bhItara hI hai, kahIM bAhara nahIM / unhoMne dekhA ki isa cittadhArA para jaba krodha, IrSyA, bhaya, vAsanA, mAtsarya Adi vikAroM kI vikRti AtI hai to hama duHkha -saMtapta ho uThate haiM aura yadi vikAra dUra ho jAya~ to dukha se vimukta ho jAte haiM / unhoMne khojA ki Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-darzana Akhira ye vikAra bhI kyoM paidA hote haiM ? aura pAyA ki samasta vikAroM kI jananI tRSNA hai| priya ko prApta karane kI tRSNA, apriya ko dUra haTAne kI tRSNA / bhItara hI bhItara koI priya-sukhada saMvedanA jAgrata huI ki rAga-rUpI aura koI apriya dukhada saMvedanA huI ki dvaSarUpI tRSNA jaagii| khoja jArI rahI aura unhoMne jAnanA cAhA ki ye priya-apriya, sukhada-dukhada saMvedanAeM Akhira kyoM jAgatI haiM ? to unhoMne dekhA ki jaba-jaba A~kha, kAna, nAka, jIbha, tvacA aura mana ina chaha indriyoM kA apane viSayoM-rUpa, zabda, gaMdha, rasa, sparzavya aura ciMtana se saMsparza-saMghAta hotA hai, taba-taba bhItara hI bhItara zarIra aura citta-skaMdha para vibhinna prakAra kI anaginita sUkSma taraMgeM paidA hotI haiM aura apane pUrva saMskAroM va anubhUtiyoM ke AdhAra para hama unheM priya yA apriya kI saMjJA dete haiN| unhoMne yaha bhI dekhA ki jaba AMkha, kAna, nAka, jIbha para kisI viSaya kA koI sparza nahIM ho rahA ho aura pariNAmataH saMsparzajanya saMvedanA nahIM ho rahI ho to bhI zarIra aura cetanA ke stara para to jaba taka jIvita haiM, taba taka pratikSaNa yaha sparza.saMvedanAeM hotI hI rahatI haiM aura inheM priya-apriya mAnakara hama rAga athavA dveSa kI pratikriyA karate hI rahate haiM / aura unhoMne yaha bhI dekhA ki yaha sArA kA sArA prapaMca antarmana ke usa stara para calatA rahatA hai jisa stara para ki hameM hoza hI nahIM rhtaa| yAne hameM patA hI nahIM calatA ki kaba sparza huA ? usake pariNAmasvarUpa kaba saMvedanA jAgI aura usakI pratikriyA karate hue kaba hama rAga-dveSa ke srota meM par3a gae ? kaba tanAva-khicAva kI gAMTheM bAMdhane lage aura kaba duHkhoM kA Dhera lagAne lage? unhoMne dekhA ki Upara-Upara tathAkathita hoza bane rahane para bhI bhItara hI bhItara behozI, ajJAna, avidyA, moha ke mAhaula meM hama isa cittadhArA meM pratikSaNa anajAne hI rAga-dveSa kA maila pravAhita karate rahate haiN| vaise hI jaise nAsUra meM se pIpa kA Asrava satata bahatA rahatA hai / isI kAraNa dukha-nimagna hue rahate haiM / zodha jArI rhii| unhoMne dekhA ki jisa.jisa kSaNa antarmana kI una gaharAiyoM taka jAgarUka rahate haiM, apramatta rahate haiM, ajJAna, avidyA aura moha se mukta rahate haiM, isa anitya pravAha ko nirlipta anAsakta bhAva se dekhate rahate haiM usa-usa kSaNa cittadhArA para nayA rAga nahIM jAgatA, nayA dveSa nahIM jAgatA / pariNAmasvarUpa purAne Asrava kSINa hote haiM, pUrva saMcita maila chaMTatA hai| unhoMne dekhA ki bAra-bAra kI samatAmayI jAgarUkatA ke abhyAsa se Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA cittadhArA nirmala huI jAtI hai aura jitanI-jitanI nirmala hotI hai utanI-utanI sadguNoM se svataH saMpanna hotI jAtI hai| jaba nitAMta nirmala ho jAtI hai to sarvathA sadguNa sampanna ho jAtI hai / isa prakAra svAnubhUtiyoM ke bala para una satyazodhakoM ne dekhA ki roga kA mUlabhUta kAraNa aura usake nivAraNa kA upAya kyA hai ? nisarga ne apane sAre rAja, rahasya unake sAmane kholakara rakha die| unhoMne dekhA ki satyazodhana ke isa prakrama meM unakI apanI cittadhArA AsravoM se, maila se mukta ho gaI hai| unhoMne pAyA ki jo-jo vyakti isa antanirIkSaNa aura Atmadarzana ke prakrama ko apanAtA hai, vaha-vaha nirmala-citta hokara duHkha-vimukta ho jAtA hai| satya-zodhana kA yaha pratyakSa lAbha mAnava jAti kI bahuta bar3I upalabdhi rhii| kabhI-kabhI yaha prazna uThatA hai ki jaise bAhya bhautika jagata ke vaijJAnikoM kI khoja kA lAbha uThAte hue hama unake dvArA kie zodha prayogoM meM se svayaM nahIM gujarate, hameM unakI upalabdhiyoM kA sIdhe lAbha milane lagatA hai, vaise hI isa AMtarika caitasika jagata kI khoja kA lAbha hameM svataH kyoM na mile ? hama unake dvArA khojI gaI saccAI ko mAna leN| usameM zraddhA jagA leN| basa, kAma pUrA huaa| hamameM se pratyeka vyakti usa zodha ke prakrama meM se svayaM kyoM gujare ? dharma-darzana kA abhyAsa svayaM kyoM kare ? uttara yahI hai ki yaha zodha prakrama hI to unakI khoja thii| yahI to hamAre roga kA ilAja hai| jaba taka koI svayaM AtmanirIkSaNa na kare, taba taka dukha-vimukta nahIM ho sktaa| apane citta ke vikAroM kA svayaM sAkSAtkAra karake hI unakA unmUlana kiyA jA sakatA hai| yahI to auSadhi hai jisakA sevana karanA hI hotA hai| jaise kisI cikitsA jagata ke vaijJAnika ne khoja nikAlA ki maleriyA ke roga kA amuka kAraNa hai aura usa kAraNa kA ilAja kunaina kI davA hai| aba kunaina kI davA cAhe jitanI guNakArI ho, use rogI svayaM sevana karegA to hI maleriyA se mukta hogaa| isI prakAra vibhinna prakAra kI vidhiyoM meM se bhaTakate hue ina zreyArthI sAdhakoM ne dharmadarzana kI davA khoja nikAlI jo ki hajAra rAma-vANa auSadhi ho to bhI isakA sevana to anivArya hai hii| una zuddha-buddha-mukta mahApuruSoM kI to itanI hI kRpA hai ki unhoMne rAstA DhUDha diyaa| usa para calanA to hameM hogA hii| koI apane kaMdhe para car3hAkara maMjila taka pahu~cAne nahIM aaegaa| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-darzana 'apanI mukti apane hAtha' kI saccAI ko mAnane kA artha ahaMkArI bananA nahIM, balki vinItabhAva se apanI jimmedArI ko svIkAra karanA hai| sAdhako ! maiM apane tathA apane paricita hajAroM sAdhakoM ke anubhava ke AdhAra para kahatA hU~ ki isa prakriyA ke abhyAsa mArga meM kahIM koI alaukika camatkAra nahIM hai| jo upalabdhi hotI hai vaha svayaM apane kaThina parizrama se hI hotI hai| mere pAsa merA mailA mAnasika AMcala hai| saubhAgya se yaha vidhi sAbuna svarUpa prApta huii| maiMne isa sAbuna kA jitanA prayoga kiyA, utanA hI maila dhulA, adhika nhiiN| jitanI mAtrA meM maila bace haiM utanI mAtrA meM dukha haiM hI / kAma kucha na karU~ athavA jarA-sA hI karUM aura maila sAre dhula jAya~ aisA koI karizmA nahIM hotaa| vastutaH yaha to jIvana bhara kA kAma hai / sAre jIvana apane Apake prati sajaga saceta rahanA hI hogaa| apramatta rahanA hI hogaa| sacamuca kAma kaThina hai / para dUsarA koI rAstA bhI to nahIM / lekina hamArA bholApana hai ki hama koI karizme kA rAstA DhUr3hate haiN| aisA karizmA jisakI vajaha se hameM koI kaThina zrama na karanA par3e aura saphalatA bhI mila jAya / aisI avasthA meM hama phira kalpanA loka kI ur3AneM bharane lagate haiN| itane manISiyoM dvArA parama satya kI khoja ho jAne ke bAda yaha to svIkAra karanA hI par3atA hai ki hamAre duHkhoM kA kAraNa koI deva yA jagadIzvara nahIM, hamAre apane saMcita karma-saMskAra hI haiN| parantu phira AzA bA~dhane lagate haiM ki hamAre dvArA hajAra dUSita karma karane ke bAvajUda bhI koI aisA sarvazaktimAn aura karuNA-sAgara hai jise kisI prakAra prasanna kara leM to vaha hamAre sAre dukhoM ko dUra kara degaa| isa AzA meM phira khuzAmadeM, bheTa, car3hAve, kA krama cala par3atA hai| hama nahIM jAnate hama kara kyA rahe haiM ? aMdhabhakti ke bhAvAveza meM hamane jisa bhagavAna kA nirmANa kiyA usa becAre kI hI kaisI maTTIpalIta kara rahe haiM ? kaisA hai yaha bhagavAna jo apane mAna-sammAna se prasanna hotA hai ? atizayoktipUrNa prazaMsA prazastiyoM se phUlakara kuppA ho jAtA hai| jI hajUrI karane vAle khuzAmadI logoM para kRpAdRSTi rakhatA hai| bheMTa car3hAne vAloM para apanI mahara barasAtA hai| apane prazaMsaka para prasanna hokara usake kAle ko bhI sapheda kara detA hai| pravaMcaka aparAdhI ko niraparAdhI ke samakakSa baiThA detA hai| aham kA putalA aisA ki koI bhUle-cUke bhI usakA nAma le le to use jhaTa Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA tAra dene para tatpara ho jAtA hai / aisI Asakti hai use apane nAma se| aura aisI hI Asakti hai use apane saMpradAya se ! jisa-jisa saMpradAya kA bhagavAna hai, usa-usa saMpradAya ke vyakti kA pakSa letA hai aura alaga-alaga saMpradAyoM ke hamane alaga-alaga pakSapAtI bhagavAna khar3e kara lie| are, koI sImA hai hamAre bholepana kI bhI? kyA sacamuca isa vizAla vizva kI vyavasthA aise kisI zAsaka yA zAsakoM ke hAtha meM hai jo pakSapAtI haiM, daMbhI haiM, niraMkuza haiM, kAnUnakAyadoM ko, dharma-vidhAna ko ThukarAkara manamAnI karane vAle haiM ? durguNa hI durguNa ke bhaNDAra haiN| yadi mAnyatA hI karanI thI to aise durguNI kI jagaha kisI sadguNa saMpanna devatA kI karate tAki usake guNoM kA ciMtana kara, usase preraNA pAkara svayaM sarva-guNa sampanna hone meM to lgte| kalyANa to sadhatA / parantu apane bholepana meM hama apanA hI amaMgala sAdhane lge| citta vizuddhi se hI dukha-vimukti hai, isa vidhAna ko svIkArate hue bhI citta vizuddha ho, na ho, isa vidhAna ke pare kisI niraMkuza vidhAyaka ko prazaMsAoM se prasanna karane ke bholepana meM juTa ge| dharma-darzana kA abhyAsa hameM aisI bhUloM se bAhara nikAlatA hai| dukha kA kAraNa citta ke dUSaNa haiM aura citta ke ina dUSaNoM se vimukta ho jAnA hI dukhavimukti hai| niHsarga kA yaha aTala niyama vidhAna jitanA spaSTa hotA calA jAya, utanA citta-vizuddhi ko hI ekamAtra lakSya mAnakara hama dharmapatha para ArUr3ha ho jaayN| phira to vidhAna pAlana hI hamAre lie pramukha ho jaay| aura saba gauNa / vidhAna hI vidhAyaka ho jAya, niyama hI niyAmaka ho jAya, satya hI nArAyaNa ho jAya, dharma hI Izvara ho jaay| vidhAna, niyama, satya, dharma ko ThukarAkara inase alaga kisI nArAyaNa ko prasanna karane kI bAta mana meM Ae hI nahIM / dharma chUTane meM amaMgala hI amaMgala sUjhe aura dharma-dhAraNa meM maMgala hI maMgala / ____satya ko hI Izvara mAnakara usake prati saviveka zraddhA rakhate hue jaba hama dharma-darzana kA abhyAsa karate haiM to sacamuca jitanA-jitanA dharmadarzana yAne satyadarzana hotA hai, utane-utane duHkhavimukta ho jAte haiN| usa avasthA meM anaMta prakRti kI sUkSmatara saccAiyoM ke sAtha samarasa hone lagate haiM aura prakRti kI yaha saccAI apane hI niyamoM se baMdhI hone ke kAraNa svataH hamArI rakSA karane lagatI hai| dhAraNa kareM to dharma svataH hamArI rakSA karatA hai| isake lie usakI athavA kisI kI bhI khuzAmada nahIM karanI pdd'tii| yaha dharma niyAmatA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-darzana hai / jaba hamArA mana durguNoM meM ulajhatA hai aura dUSita vRttiyoM kI taraMgeM paidA karatA hai to samasta vizva meM vyApta vaisI dUSita taraMgoM ke sAtha samarasa hokara hamAre durguNoM ko aura phalataH dukhoM ko bar3hAtA hai / ThIka isI prakAra jaba hamArA mana durguNoM se mukta hokara nirmala hotA hai, sadguNoM se bharatA hai, sadvRttiyoM kI taraMgeM prajanana karane lagatA hai to anaMta vizva meM samAyI huI dRzya-adRzya prANiyoM kI, jo bhI sAtvika deva-brahma haiM unakI zuddha dharmamayI sAtvika taraMgeM hamase A milatI haiM, hameM bala pradAna karatI haiM aura hamArA sukha-saMvardhana karatI haiM, saMrakSaNa karatI haiM / yahI niyama hai, vidhAna hai, jo pratyakSa anubhUta kiyA jA sakatA hai / kisI bhI deza kA rAjyavidhAna usa deza kA dharma hotA hai-- vaise hI yaha sArvadezika, sArvajanIna, sArvakAlika vizva - vidhAna, vizva dharma hai / jaba usa deza kA nAgarika usa rAjyavidhAna ke anusAra jIvana-yApana karatA hai, vidhAna ko tor3atA nahIM, to use vidhAyaka ke kupita hone kA koI bhaya nahIM hotA ! dUsarI ora binA prArthanA - pukAra ke usakI surakSA kI sArI jimmedArI rAjya kI hI hotI hai / parantu jo vidhAna ko, rAjya ke kAnUna ko kadama-kadama par tor3atA hai aura vidhAyaka yA zAsaka ko khuza rakhane ke lie usakI khuzAmadeM karatA hai, use phUla-pattiyAM car3hAtA hai to aisA vyakti na kevala apanI balki samasta deza aura samAja kI sukha-zAMti ke lie, vyavasthA ke lie khataranAka sAbita hotA hai / jisa deza ke loga rAjya ke kAnUna kA sajaga hokara pAlana kareM, usa deza meM, samAja meM sukha-zAMti virAjegI hI / isI prakAra isa vizAla vizva rAjya meM bhI vizva-vidhAnarUpI dharma - pAlana ke atirikta sukha-zAMti hAsila karane kA aura kyA sAdhana ho sakatA hai ? isIlie na kevala apanI sukha-zAMti ke lie, balki saba kI sukha-zAMti ke lie dharma dhAraNa kareM / vizvavidhAna ke anukUla jIvana jieM aura 'aTUTa niSThA ke sAtha dharmadarzana ke abhyAsa dvArA citta ko vikAra - vihIna karane meM lageM / isa abhyAsa meM jo bhI bAdhAeM AeM, ve kitanI hI priya lagane vAlI kyoM na hoM, ve hamAre mata-matAMtaroM kI rUr3ha mAnyatAoM ke kitanI hI anukUla kyoM na hoM, unheM nirmamatApUrvaka dUra karake "ekai sAdhe saba sadhe " vAle ananyabhAva se cittavizuddhi kA anathaka prayatna karate hI raheM, karate hI raheM / anaMta ke kaNa-kaNa meM samAe hue maMgalamaya parama satya kA yahI vidhAna hai / 65 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kudarata kA kAnUna hai, kRpA kare nA vikRta mana hove dukhI, hoya kisako pUjUM havi karU ? kauna maiM to pUjUM satya ko, satya kyA Izvara pUjana kareM ? kyA Izvara pUjana kareM ? krodha / sukhI citazodha // banA Rta chUTA anRta rahA, raciyA Rta-raciyA ke phera meM, Rta bhUlA dharma dharma zIla pAlanA kaThina hai, Iza zIla chor3a Izvara bhajeM, kitane devatA Iza ? dharma jagadIza // rahe nA rahe yadi bhajana dharma pAlane meM jahA~, jo jo cAhe jitane priya lageM, tyAgeM jana pradhAna / nAdAna // pAsa / pAsa // AsAna / nAdAna || bAdhaka hoMya / nirmama hoya // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. vipazyanA kyoM ? ... mana meM maitrI karuNa rasa, vANI amRta ghola / ___ jana jana ke hita ke lie, dharma vacana hI bola // zAMti va caina kise nahIM cAhie jabaki sAre saMsAra meM azAMti aura becainI chAyI huI najara AtI hai ? zAMtipUrvaka jInA A jAya to jIne kI kalA hAtha A jAya / saccA dharma sacamuca jIne kI kalA hI hai, jisase ki hama svayaM bhI sukha aura zAMtipUrvaka jIe~ tathA auroM ko bhI sukha-zAMti se jIne deN| zuddha dharma yahI sikhAtA hai, isalie sArvajanIna, sArvakAlika aura sArvabhaumika hotA hai / saMpradAya dharma nahIM hai / sampradAya ko dharma mAnanA pravaMcanA hai / samajheM ! dharma kaise zAMti detA hai ? ___ pahale yaha jAna leM ki hama azAMta aura vecaina kyoM ho jAte haiM ? gaharAI se socane para sApha mAlUma hogA ki jaba hamArA mana vikAroM se vikRta ho uThatA hai taba vaha azAMta ho jAtA hai| cAhe krodha ho, loma ho, bhaya ho, IrSyA ho yA aura kucha / usa samaya vikSubdha hokara hama saMtulana kho baiThate haiN| kyA ilAja hai jisase hamameM krodha, IrSyA, bhaya ityAdi AeM hI nahIM aura Ae~ bhI to inase hama azAMta na ho utthe| Akhira ye vikAra kyoM Ate haiM ? adhikAMzataH kisI apriya ghaTanA kI pratikriyAsvarUpa Ate haiN| to kyA yaha saMbhava hai ki duniyA meM rahate hue koI apriya ghaTanA ghaTe hI nahIM ? koI pratikUla paristhiti paidA hI na ho ? nahIM, yaha kisI ke lie bhI saMbhava nhiiN| jIvana meM priya-apriya donoM prakAra kI paristhitiyAM AtI hI rahatI haiN| prayAsa yahI karanA hai ki viSama paristhiti paidA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : jIvana jIne kI kalA hone ke bAvajUda bhI hama apane mana ko zAMta va saMtulita rakha skeN| rAste meM kAMTe-kaMkara raheMge hii| upAya yahI ho sakatA hai ki hama jUte pahana kara cleN| teja varSA-dhUpa AyegI hI, bacAva isI meM hai ki hama chAtA tAnakara caleM / yAnI pratikUla paristhitiyoM ke bAvajUda bhI hama apanI surakSA svayaM karanA siikheN| surakSA isI meM hai ki koI gAlI de, apamAna kare to bhI maiM kSubdha na hokara nirvikAra banA rhuuN| yahAM eka bAta yaha vicAraNIya hai ki kisI vyakti dvArA ayogya vyavahAra karane para yAni usake doSa ke kAraNa kSobha yA vikAra mujhe kyoM hotA hai ? isakA kAraNa mujhameM yAni mere acetana mana meM saMcita ahaMkAra, Asakti, rAga, dveSa, moha Adi kI gAMTheM haiM jina para ukta ghaTanA ke AghAta lagane para krodha, dvaSa Adi vikAra cetana mana para ubharate haiN| isalie jisa vyakti kA antarmana parama zuddha hai use aisI ghaTanAoM se koI vikAra yA azAMti nahIM ho paatii| parantu prazna yaha hai ki jaba taka antarmana parama zuddha nahIM ho jAtA taba taka kyA kiyA jAya ? mana meM pUrva saMcita saMskAroM kI gaMdagiyAM to haiM hI aura inhIM ke kAraNa kisI bhI apriya ghaTanA kA saMparka hote hI nae vikAroM kA ubhAra AtA hI hai / aisI avasthA meM kyA kareM ? eka upAya to yaha hai ki jaba mana meM koI vikAra jAge to use dUsarI ora lagA deN| kisI anya ciMtana meM athavA anya kAma meM / yAnI vastusthiti se palAyana kareM / parantu yaha sahI upAya nahIM hai| jise hamane dUsarI ora lagAyA vaha to Upara-Upara kA cetana mana hai| andara kA acetana, arddha cetana mana to usI prakAra kSubdha hokara bhItara hI bhItara mUja kI rassI kI taraha akar3atA aura gAMThe bAMdhatA jAtA hai| bhaviSya meM jaba kabhI ye gAMTheM ubharakara cetana mana para AeMgI taba aura adhika azAMti aura becainI paidA kreNgii| ataH palAyana karanA samasyA kA sahI samAdhAna nahIM hai| roga kA sahI ilAja nahIM hai| isI samasyA ke samAdhAna kI khoja Aja se lagabhaga 2500 varSa pUrva isI deza meM bhagavAna gautama buddha ne kI aura logoM ke kalyANa ke lie ise sarva sulabha bnaayaa| unhoMne apanI anubhUtiyoM ke bala para jAnA ki aise avasara para palAyana na karake vastusthiti kA sAmanA karanA caahie| kisI bhI ghaTanA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipazyanA kyoM ? 66 ke kAraNa jo bhI vikAra jAge use yathAvat dekhanA caahie| krodha AyA to krodha jaisA hai use vaisA hI dekheN| dekhate rheN| isase krodha zAMta hone lgegaa| isI prakAra jo vikAra jAge, use yathAbhUta dekhane lageM to usakI zakti kSINa ho jaaegii| parantu kaThinAI yaha hai ki jisa samaya vikAra jAgatA hai usa samaya hameM hoza nahIM rahatA / krodha Ane para yaha nahIM jAnate haiM ki krodha AyA hai| krodha nikala jAne ke bAda hoza AtA hai| taba socate haiM ki bar3I bhUla huI jo krodha meM Akara kisI ko gAlI dI yA mAra-pITa para utArU ho gye| isa bAta ko lekara pazcAtApa karate haiN| parantu dUsarI bAra vaisI paristhiti Ane para phira vaisA hI karate haiN| vastutaH krodha Ane para to hameM hoza raha nahIM paataa| bAda meM hoza Ane para pazcAtApa karane se lAbha nahIM hotaa| cora Ae taba to soe raheM, parantu usake dvArA ghara kA mAla curA le jAne ke bAda jaldI-jaldI tAle lagAeM to isase kyA lAbha ? nikala bhAgane ke bAda usa sAMpa kI lakIra pITate rahe to kyA lAbha ? vikAra jAgane para hoza kauna dilAe ? kyA hara AdamI apane sAtha sacetaka ke rUpa meM koI sahAyaka rakhe ? yaha saMbhava nahIM hai| aura mAna lIjie ki saMbhava huA bhI, kisI ne apane lie koI sahAyaka niyukta kara bhI liyA aura aina mauke para usa sahAyaka ne saceta bhI kara diyA ki Apako krodha A rahA hai, Apa krodha ko dekhie| to dUsarI kaThinAI yaha hai ki amUrta krodha ko koI kaise dekhe ? jaba krodha ko dekhane kA prayAsa karate haiM taba jisake kAraNa krodha AyA hai vahI AlaMbana bAra-bAra mana meM ubharatA hai aura Aga meM ghI kA kAma karatA hai| vahI to uddIpana hai| usI ke ciMtana se vikAra se chuTakArA kaise hogA ? balki use bar3hAvA milegaa| to eka aura bar3I samasyA yaha hai ki AlaMbana se chuTakArA pAkara amUrta vikAra ko sAkSIbhAva se kaise dekhA jAya ? ___ataH hamAre samAne do samasyAeM haiM / eka to yaha ki vikAra ke jAgate hI hama saceta kaise hoM ? aura dUsarI yaha ki saceta ho jAyaM to amUrta vikAra kA sAkSIbhAva se nirIkSaNa kaise kara sakeM ? usa mahApuruSa ne prakRti kI saccAiyoM kI gaharAI taka khoja karake yaha dekhA ki kisI meM kAraNa se jaba kabhI mana meM koI vikAra jAgatA hai taba eka to sAMsa kI gati meM asvAbhAvikatA A jAtI aura dUsare zarIra ke aMga-pratyaMga meM sUkSma stara para kisI na kisI prakAra kI jIva-rasAyanika kriyA hone lagatI hai| yadi ina donoM ko dekhane kA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dharma : jIvana jIne kI kalA abhyAsa kiyA jAya to parokSa rUpa se apane mana ke vikAra ko dekhane kA kAma hI hone lagatA hai aura vikAra svataH kSINa hote-hote nirmUla hone lagatA hai| sAMsa ko dekhane kA abhyAsa AnA-pAna sati kahalAtA hai aura zarIra meM hone vAlI jIva-rasAyanika pratikriyAoM ko sAkSIbhAva se dekhane kA abhyAsa vipazyanA kahalAtA hai| donoM eka-dUsare se gahare saMbaMdhita haiN| ina donoM kA bahuta acchA abhyAsa ho jAya to kisI bhI kAraNa jaba mana meM vikAra uThe to pahalA kAma yaha hogA ki sAMsa kI badalI huI gati aura zarIra meM utpanna huI kisI bhI prakAra kI jIva-rasAyanika pratikriyA hameM saceta karegI ki cittadhArA meM koI vikAra jAga rahA hai| sAMsa aura isa sUkSma saMvedanA ko dekhane lage to svabhAvataH usa samaya ke uThe hue vikAra kA upazamana, unmUlana hone lgegaa| jisa samaya hama apane sAMsa ke lene aura chor3ane ko sAkSIbhAva se dekhate haiM athavA zarIra kI jIva-rasAyanika yA vidyuta-cuMbakIya pratikriyA ko sAkSIbhAva se dekhate haiM, usa samaya vikAra utpanna karane vAle AlaMbana se sahaja hI saMparka TUTa jAtA hai / aimA honA vastusthiti se palAyana nahIM hai| kyoMki antarmana taka usa vikAra ne jo halacala paidA karadI usa saccAI ko abhimukha hokara dekha rahe haiN| satat abhyAsa dvArA apane Apako dekhane kI yaha kalA jitanI puSTa hotI hai utanI hI svabhAva kA aMga banatI hai aura dhIre-dhIre aisI sthiti AtI hai ki vikAra jAgate hI nahIM athavA jAgate haiM to bahuta dIrgha samaya taka cala nahIM pAte yA calate mI haiM to papthara kI lakIra kI taraha ke saMskAra gahare aMkita nahIM ho pAte / valki pAnI yA bAlU para par3I lakIra jaisA halkA sA saMskAra banatA hai jisase zIghra chuTakArA mila jAtA hai| saMskAra jitanA gaharA hotA hai, utanA hI adhika dukhadAyI aura baMdhanakAraka hotA hai / jitanI zakti se aura jitanI dera taka kisI vikAra kI prakriyA calatI hai, antarmana para usakI utanI hI gaharI lakIra par3atI hai / ataH kAma kI bAta yaha hai ki vikAra jAgate hI usako sAkSIbhAva se dekhakara usakI zakti kSINa kara dI jAya tAki vaha adhika laMbe arse taka calakara gaharAI meM na utara ske| Aga lagate hI usa para pAnI chidd'keN| kahIM aisA na ho ki peTrola chir3aka kara usa Aga ko bar3hAvA de deN| jage hue vikAra ko saceta hokara tatkSaNa dekhane laga jAnA usa vikAra kI Aga para pAnI chir3akanA hai aura jisa AlaMbana ko lekara vikAra jAgA, bAra-bAra usakA ciMtana karanA, usa para peTrola chir3akanA hai| apane apamAna kI apriya ghaTanA ko yAda karate Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipazyanA kyoM ? 101 raheM to dveSa kI lakIra ko yAda karake adhika gaharI banA lete haiN| usase bAhara nikalanA dUbhara ho jAtA hai / prakRti ke kAnUna ko Rta kahate haiM / hama use hI dharma kahate haiN| yaha prakRti kA niyama hai ki jaba hamAre mana meM koI vikAra jAgatA hai, taba hama azAMta ho jAte haiM aura vikAra se chuTakArA pAte hI azAMti se chuTakArA pA lete haiM / sukha-zAnti bhogane lagate haiM / prakRti ke isa niyama ko jAnakara vikAroM se chuTakArA pAne kA koI tarIkA koI mahApuruSa dharma ke rUpa meM dukhiyAre logoM ko detA hai| parantu apane pAgalapana se una tarIkoM ko apanAne ke bajAya yAni dharma ko dhAraNa karane ke bajAya hama use bAda-vivAda kA viSaya banAkara siddhAntoM kI lar3AI meM par3a jAte haiM aura kore dArzanika buddhivilAsa se pArasparika vidroha bar3hAkara apanI hAni karate haiN| vipazyanA dArzanika siddhAntoM kA saMgharSa nahIM hai| hara vyakti jJAna-cakSu dvArA apane Apako dekhe, sva kA nirIkSaNa kre| apane bhItara jaba vikAroM kI Aga lage taba use svayaM dekhakara bujhAe / yahI samyakdarzana hai / yahI 'sva' kA nirIkSaNa hai| jJAna cakSu se nirIkSaNa hai / anubhUtiyoM ke stara para satya nirIkSaNa hai / jAgarUka rahakara yathAvat satya ko dekhane kA abhyAsa vipazyanA hai| isako buddhivilAsa kA viSaya banAne se koI lAbha nahIM / par3hane-sunane yA carcA paricarcA se bauddhikastara para viSaya samajha liyA jA sakatA hai| usase kucha preraNA bhI mila sakatI hai| parantu vAstavika lAbha abhyAsa karane meM hai / apane mana ko vikAroM se vikRta na hone deM, sadA saceta rahakara sva kA nirIkSaNa karate raheM, yaha kAma binA abhyAsa ke saMbhava nahIM hai / janma-janmAntaroM se mana para saMskAroM, vikAroM kI jo parateM par3I aura nae-nae vikAra banAte rahane kA jo svabhAva bana gayA, usase chuTakArA pAne ke lie sAdhanA kA abhyAsa nitAMta Avazyaka hai| use kevala saiddhAntika stara para jAna lenA paryApta nahIM hai aura na kevala dasa dinoM kA eka zivira hI kAphI hai / satata abhyAsa kI AvazyakatA hai| ____ mAtra dasa dina ke abhyAsa se koI vyakti pAraMgata nahIM ho sktaa| dasa dina meM to maviSya meM abhyAsa karane kI eka vidhi hAtha lagatI hai / abhyAsa pUre jIvana taka kA hai| jitanA abhyAsa bar3hatA hai, utanA dharma jIvana meM utaratA hai| jIvana jIne kI kalA puSTa hotI hai| Atma-sajagatA bar3hatI hai to AcaraNa sudharate haiM, citta nirmala, nirvikAra hotA hai| nirmala-nirvikAra citta maitrI, Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dharma : jIvana jIne kI kalA karuNA, muditA aura samatA ke sadguNoM se svabhAvataH bharatA hai / sAdhaka svayaM to kRtakRtya hotA hI hai, samAja ke lie bhI sukha-zAMti kA kAraNa banatA hai| saubhAgya se yaha Atma-nirIkSaNa yAnI sva-nirIkSaNa kA abhyAsa, vipazyanA kI sAdhanA-vidhi brahmadeza meM do hajAra paccIsa sau varSa se Aja taka apane zuddha rUpa meM jIvita hai| mujhe saubhAgya se isa vidhi ko sIkhane kA kalyANakArI avasara prApta huaa| zArIrika roga ke sAtha-sAtha mAnasika vikAroM evaM Asakti bhare tanAvoM se chuTakArA pAne kA rAstA milaa| sacamuca eka nayA jIvana hI milaa| dharma kA marma jIvana meM utara sakane kI eka maMgala vidhA prApta huii| aba vigata pAMca varSoM se bhArata meM AyA huuN| yaha vidhi to isI deza kI purAtana nidhi hai / pavitra sampadA hai| kisI bhI kAraNa se yahAM vilupta ho gaI / maiM to bhAgIratha kI taraha isa khoI huI dharma-gaMgA ko brahmadeza se yahA~ isa deza meM punaH le AyA hU~ aura jise apanA bar3A saubhAgya mAnatA huuN| ___ yAda karatA hU~ ki vikAroM se vikRta hokara maiM kitanA dukhI rahA karatA thA aura ina vikAroM se chuTakArA pAkara kitanA duHkha-mukta huA, sukhalAbhI huaa| isalie jI cAhatA hai ki adhika se adhika loga jo apane vikAroM se vikRta haiM aura isalie dukhI haiM ve isa kalyANakArI vidhi dvArA vikAroM se ichuTakArA pAnA sIkheM aura dukha-mukta hokara sukhalAbhI hoN| yAda karatA hU~ ki jaba maiM vikAroM se vikRta hokara dukhI hotA thA to apanA dukha apane taka sImita na rakhakara auroM ko bAMTatA thaa| auroM ko bhI dukhI banAtA thA / usa samaya mere pAsa bAMTane ke lie dukha hI thA / aba jI cAhatA hai ki isa kalyANakArI vidhi dvArA jitanA-jitanA vikAroM se unmukta huA aura phalataH jo bhI yatkiMcita sukha-zAMti milI, use logoM meM bAMTU / ise bA~Tane para sukha-saMvardhana hotA hai / mana prasanna hotA hai| isa dasa dina ke ziviroM meM loga aksara murajhAe hue cehare lekara Ate haiM aura zivira samApti para khile hue ceharoM se ghara lauTate haiM to sacamuca mana sukha-saMtoSa se bhara uThatA hai / adhika se adhika loga isa maMgalakArI vidhi kA lAbha uThAkara sukhalAbhI hoM, adhika se adhika logoM kA bhalA ho, kalyANa ho, maMgala ho ! yahI dharmakAmanA hai| bhavatu sabba maMgalaM ! ("sUcanA kendra, ajamera meM di0 30 sitambara, 75 ko die gae sArvajanika pravacana kA sArAMza-saMgrAhaka : zrI rAmezvara dAsa garga") Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na pApa hoya jhaTa roka le, kare dharmavAna jAgrata rahe, apanI bArambAra / bhUla sudhAra // dekheM dekhata mana kI gaMdagI, dekheM mana ke doSa / dekhata dekhate, hoe mana nirdoSa // mana meM uThe vikAra jaba, abhimukha hokara dekha / anAsakta ho dekhate, rahe na dukha kI rekha // jaba jaba uThe vikAra mana, sAMsa viSama ho jAya / halacala hoya zarIra meM, dekha dekha miTa jAya // vyAkula hI hotA rahA, dekha parAe doSa / lagA dekhane doSa nija, taba se AyA hoza // pyAsA nirdhana pAe dharma rasa, amRta kI sI cuuNtt| pAe dharma dhana, jAya dukhoM se chUTa / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 aAyo sukha bAMTeM jIvana bhara hamane logoM ko kitanA dukha bA~TA hai ! apanI mUrkhatA se jaba-jaba mana meM vikAra paidA kiyA taba-taba use daurmanasya se bharA; aura kevala mana se hI nahIM, balki vANI aura kAyA se bhI aise duSkarma kara die jinase loga dukhI, saMtrasta, saMtApita hue ! kitanoM ke dukhoM kA kAraNa bane hama ! kitanoM kI vyAkulatA kA ! duHkha hI duHkha to bAMTA logoM ko hamane ! ___ aba apanA koI purAnA puNya jAgA jisakI vajaha se yaha sArvajanIna, sampradAya-vihIna anamola aura maMgalakArI dharma ratna prApta huaa| isa dharma sampatti ne kitanA sampanna banA diyA hameM ! kitanI vipannatA dhulI ! kitane vikAroM se mukti milI ! kitane dukhoM se chuTakArA milA ! apriya paristhiti meM bhI muskarAnA A gayA ! mana meM maitrI aura karuNA kI urmiyA~ laharAne lagI ! jIvana dhanya ho uThA / are, yahI to sukha hai ! yahI to saccA sukha hai ! Ao, bAMTeM aisA sukha sabako ! aisA sukha sabako mile / aisA dharma sabako mile / jagata meM koI dukhiyArA na rhe| saba apane vikAroM se mukta ho jAyaM, mana kI gAMTheM khula jAyaM, malInatA dUra ho jAya / sabhI nirbara hoM ! nirbhaya hoM ! nirAmaya hoM ! nirvikAra hoM ! niSpApa hoM ! nirvANalAbhI hoM ! isIlie Ao, saddharma ke prati asIma kRtajJatA aura ananya niSThA kA bhAva rakhate hue, prANiyoM ke prati asIma maMgala maitrI rakhate hue, Ao ! janajana ke bhale ke lie aura apane bhale ke lie bhI, hama sabhI milakara apanI sammilita zakti lagAe~ aura aisA jIvana jIe~ jisase adhika se adhika loga Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ao sukha bA~TeM 105 saddharma kI ora AkarSita hoM ! adhika se adhika dukhiyAre loga saddharma-rasa kA pAna kara sakeM aura duHkha-mukta ho sakeM ! isa nimitta unakI jitanI sevA kara sakeM, kareM ! unheM jitanI suvidhA pradAna kara sakeM, kareM ! jitanI sahuliyateM pradAna kara sakeM, kreN| unheM sahI mAyane meM sukhalAbhI banAe~ / apanA sukha bA~Tane meM hI hamArA sukha samAyA huA hai, sabakA sukha samAyA huA hai| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana jana meM jAge dharama, sudhare jaga baira bhAva sArA miTe rahe pyAra vyavahAra || hI pyAra // zuddha dharma jasA milA, vaisA saba pA jAyaM / mere mana ke zAMti sukha, jana jana mana chA jAyaM // sukha chAe isa jagata meM, dukhiyA rahe na koya / jana jana meM jAge dharama, jana jana sukhiyA hoya // saMtApa | zuddha dharma jaga meM jage, dUra hoya nirbhaya hoM, nirvaira hoM, sabhI hoMya niSpApa // dukhiyArA saMsAra hai, jana mana base jana jana ke mana vimala hoM, sukhI hoya vikAra | saMsAra // nA koI durmana rahe, nA hI dveSI jana jana kA kalyANa ho, jana jana maMgala hoya / hoya || Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "vipazyanA " prazikSaNakA pramukha dhyAna kendra mahArASTra ( bhArata ) meM sthApita huA hai : "vipazyanA vizva vidyApITha" ( vipazyanA zodha saMsthAna ) dhammagiri, igatapurI - 422403. ( nAsika - mahArASTra) phona naM. igatapurI - 76. anya kendra : 1. " vipazyanA antarrASTrIya sAdhanA kendra" dhammakhetta, posTa - vanasthalIpuram, Apha - 12.6 kimI. nAgArjuna sAgara roDa, haidarAbAda - 500861 (AMdhrapradeza ) phona naM. turkayAjAla - 95. 2. "vipazyanA kendra" dhammathalI, sisodiyA gArDana- galtAjI roDa, jayapura (rAjasthAna ) phona naM. dvArA - 65414. 3. Vipassana Meditation Centre, P.O. Box No. 24, Shelburne Falls, Massachusette-01370 U.S.A, Tel. (413) 625-2160. 4. Vipassana Meditation Centre, P.O. Box-103, Blackheath, N.S.W. 2785, Australia. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANa mitra zrIsatyanArAyaNajI goyankA evaM vipazyanA vizva vidyApITha prakAzanoM hetU likhiye VAK The Spiritual Book Shop P.O. SRI AUROBINDO ASHRAM PONDICHERRY-605002 . INDIA