Book Title: Anekant 1940 10
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527166/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TOYOYOTOG Azvina, kArtika saM0 2466 akTUbara 1940 sAdhya svatatva sAdhana LOFOTOFO Jalkh sAmAnya vizeSa tables AtmA paramAtma Jolliste eller vidyA anekAnta avidyA mi Adi samekAla vidhyAtva 1INDOR anekAta vizva tattva lagh unple 2 HO61071OM sampAdaka jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA vIra sevAmandira sarasAvA (sahAranapura) anekAMta S PE sAtAra ONLOXLO bhAva abhAva prakAzaka klee mu loka aloka hele Jahle varSa 3, kiraNa 12 vArSika mUlya 3 ru0 'jIva ajIba vadAnta 20 POOLFOONLON mAla mAsaka anaka saka g Ying yeongeob asatya satya 01 OSMFOTOFOGMOFOLOFOOL saMcAlakatanasukharAya jaina kanaoNTa sarkasa po0 bo0 naM0 48 nyU dehalI / * OF YOYOO GALOHOOTO101016161016161 162700104FOOFOTOFOOTOOFHOOFOOSHOHTOFO mudraka aura prakAzaka- ayodhyAprasAda goyalIya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1: jinasena -smaraNa pRSTha 677 2: zrIbhadrabAhu svAmI - [mu0 le muni zrI caturavijaya anu0 paM0 paramAnanda 678 3: zikSita mahilAoM meM apavyaya - [zrI lalitAkumArI dil 4: prathama svahita aura bAdameM parihita kyoM ? [zrI daulatarAma mitra 690 5. AbhAra aura dhanyavAda, anekAnsakA AgAmI prakAzana, merI Antarika icchA [ sampAdakIya 695 6. paNDitapravara AzAdhara [ zrI paM0 nAthUrAma premI 697 7. U~ca-nIca gotra viSayaka carcA [ zrI bAlamukunda pATodI 8. meMDhaka ke viSaya meM zaMkA [zrI daulatarAma mitra 9. tAmila bhASAkA jaina sAhitya [mULa le0 pro0 eH cakravartI anu0paM0 sumeracanda divAkara 10 : pro0 jagadIzacanda aura unakI samIkSA [ sampAdakIya 11: vIra sevAmaMdira- vijJapti [adhiSThAtA 12: go0 karmakAMDaMkI truTi pUrti ke vicAra para prakAza [ paM0 paramAnanda zAstra piThAta 'vIrapAnandi qy 1 sarasAvA, ji. sahAranapura / 718 721 755 varasevA mandira ko sahAyatA - hAla meM bA0 vizvambharadAsajI jaina gArgIya, jhA~sI ne; vIrasevAmandira meM padhAra kara usake kAryoM para prasannatA vyakta karate hue use 10) ru0 kI sahAyatA pradAna kI hai, jisake lie Apa dhanyavAda ke pAtra haiM / yn Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta satya, zAnti aura lokahitake saMdezakA patra nIti-vijJAna-darzana-itihAsa-sAhitya-kalA aura samAjazAstrake praur3ha vicAroMse paripUrNa sacitra mAsika roup sampAdaka jugalakizora mukhtAra "yugavIra adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' (samantabhadrAzrama) sarasAvA ji. sahAranapura tRtIya varSa [kArtikase Azvina, vIra ni0saM02466] sacAlaka tanasukharAya jaina vyavasthApaka . ayodhyAprasAda goyalIya kanATa sarkasa, po0 boksa naM0 48, nya dehalI vArSika mUlya-) . (eka kiraNakA mUlya akTUbara san 1940 I0 tIna rupaye pA~ca pAne Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'anekAnta' ke tRtIya varSakI viSaya-sUcI are aura lekhaka * akalaMka - smaraNa - [ sampAdaka - sambodhana ( kavitA ) - zrI 'yugavIra ' atiprAcIna prAkRta paMcasaMgraha - [ paM0 paramAnanda jaina zAstrI anukaraNIya - [ vyavasthApaka, ki02 TA0 4, pRSTha 141 60 256 ki05 TA0 4 176 280 bhagavat anupama kSamA - [ zrImad rAjacandra anurodha (kavitA) - zrI jaina andhI bastI ( kavitA ) - [ mAhira, ki0 3 TA0 4 amara mAnava - [ zrI santarAma bI. e. 533 prakAzikA aura paM0 sadAsukhajI ... 627 -- [pro0 hIrAlAla ema. e. 635 go0 karmakANDakI truTi pUrti lekhapara vidvAnoM ke vicAra aura vizeSasUcanA - [ sampAdaka - [ paM0 paramAnanda zAstrI 514 choTe rASTroMkI yuddhanIti - [ zrI kAkA kAlelakara 465 ahiMsA - zrI0 vasantakumAra, ema. esa. sI. 360 jAtiyA~ kisa prakAra jIvita rahatI haihiMsAkA prativAda - [ zrIdarabArIlAla 'satyabhakta' 430 zrahiMsAkI kucha paheliyA~ - [ zrIkizorIlAlamazarU. 162 hiMsA kucha pahalU - [ zrI kAkA kAlelakara 461 hiMsAtattva - [paM0 paramAnanda zAstrI ahiMsAsambandhI eka mahattvapUrNa praznAvalI 316 viSaya aura lekhaka kyA striyA~ saMsArakI kSudra racanAoM meM se haiM ? -- [ la litAkumArI jaina 'prabhAkara' 566 gotravicAra--[ jainahitaiSIse uddhRta 186 gommaTasAra eka saMgraha graMtha hai - [paM0 paramAnandazAstrI 267 go0karmakANDakI truTipUrti - [paM0 0 paramAnanda zAstrI537 go0 karmakANDakI truTipUrti ke vicAra para prakAza - [paM0 paramAnanda zAstrI 775 go0 karmakANDakI truTipUrti para vicAra ...677 [ zrI0 lA* haradayAla ema. e. 360 jinasena - smaraNa - [ sampAdaka jIvana-sAdha ( kavitA ) - [paM0 bhavAnIdatta zarmA 285 jaina aura bauddha nirvANa meM antara 116 -- [ pro0 jagadIzacandra ema. e. 26 1 -- [vijayasiMha nAhara zrAdi 605 jainadarzana meM mukti sAdhanA -- -- [ zrIgaracanda nAhaTA 640 graha ( kavitA ) - - bra0 premasAgara 'paMcaratna' 644 jainadRSTikA sthAna tathA usakA AdhAra-:zrAtmika krAnti - [cA0 jyotiprasAda jaina ema. e. 281 zrAtmoddhAra - vicAra - [ zrI0 amRtalAla 'caMcala' 573 aAlocana - [ zrI0 'yugavIra' AzA ( kavitA ) - [ zrI raghuvIrazaraNa, ema.e. 656 uccakula aura ucca jAti (mahAtmA buddha ke udagAra) [ zrI. bI. ela. jaina kri010 TA03 upAsanAkA abhinaya - [paM0 cainasukhadAsa nyAyatIrtha 426 umAsvAti smaraNa - [ sampAdaka 377 usa dina ( kahAnI ) - - [ zrI bhagavat jaina vizvavaMdya vibhUtikA dhu~dhalA citraNa 217 -- [zrI devendra jaina U~canIca gotra-viSayaka carcA -- [ zrI bAlamukanda 6.60 pATodI 165, 707 eka mahAn sAhityasevIkA viyoga--[sampAdaka 265 Tha [ zrI mahendrakumAra zAstrI 33 jainadharmakI vizeSatA - [ zrI sUrajabhAna vakIla 221 jainadharma-paricaya gItA-jaisA ho - [ zrIdaulatarAma 'mitra'657 jainalakSaNAvalI -- [ sampAdaka jaina samAja ke liye anukaraNIya Adarza 126 - [ zrIgara canda nAhaTA 263 jainAgamoM meM samayagaNanA-- [ zrInagaracanda nAhaTA 464 jainiyoM kI dRSTi meM bihAra -- [paM0 ke. bhujabalI zAstrI 521 jJAtavazakA rupAntara jATavaMza -- [ muni zrI kavIndrasAgarajI 237 tatvArthadhigama bhASya aura kalaMka -- [pro0 jagadIzacandra jaina ema. e.304, 623, tatvArthAdhigamabhASya aura kalaMka para 'sampAdakIya vicAraNA'--[ sampAdaka ... 307 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 ema. e. viSaya aura lekhaka tatvArthAdhigamasUtrakI eka saTippaNa prati -- [ sampAdaka tAmila bhASAkA jainasAhitya - [prAM0 e0 cakravartI 487,567,721 darzanoM kI AstikatA aura nAstikatAkA AdhAra -- [paM0 tArAcanda jaina darzanazAstrA 352 darzanoM kI sthUlarUparekhA --- [ paM0 tArAcaMda jaina dIpaka ke prati ( kavitA ) -- ( zrI rAmakumAra snAtaka '572 devanandi-pUjyapAda - smaraNa - [ sampAdaka dravyamana - [ pa0 indrazcaMdra zAstrI 82 557 250 482 dharmakA mUla duHkha meM chupA hai - [ zrI0 jayabhagavAna vakIla dharma bahuta durlabha hai - [ zrI0 jayabhagavAna vakIla 545 dharmAcaraNa meM sudhAra - [ zrI bA0 sUrajabhAna vakIla 385 dhavalAdizruta-paricaya - [ sampAdaka ... 3, 207 nara kaMkAla ( kavitA ) [ zrI bhagavat jaina navayuvakoMko svAmI vivekAnanda ke upadeza 47 [ DA. bI. ela. jaina pI. eca. DI. 566 nRpatuMgakA matavicAra [zrI ema. govinda pai 578,645 parama upAsya ( kavitA ) zrI 'yugavIra' ki01 TA03 paramANu ( kavitA ) [paM0 cainasukhadAma, paravAra jAti ke itihAsa para kucha prakAza 440 pRSTha ... [paM0 nAthUrAma premI 441 parigrahaparimANa ta ke dAsI dAsa gulAma the [ paM0 nAthUrAma premI 526 paMDitapravara zrAzAvara [ paM0 nAthUrAmajI premI 666,667 pAtra kesarI smaraNa [ sampAdaka puruSArtha ( kavitA ) [ zrI maithilIzaraNa gupta 206 prathama svahita aura bAda meM parahita kyoM ? 481 [ zrI daulatarAma 'mitra' 660 prabhAcandra kA tatvArthasUtra [ sampAdaka 363, 433 prabhAcandra-smaraNa [ sampAdaka.. 317 prazna ( kavitA ) zrI 'ratneza' vizArada 410 prAkRta paMcasaMgrahakA racanAkAla [ pro0 hIrAlAla jaina ema. e. 406 viSaya aura lekhaka pRSTha pro0 jagadIzacandra aura unakI samIkSA [ sampAdaka 666,72 phUlase ( kavitA ) [ zrIghAsIrAma jaina ki08-6 TA1 318 baDhe calo -- [ bA0 mAIdayAla jaina bI. e. baMgIya vidvAnoMkI jaina sAhitya meM pragati - [ zrInagaracaMda nAhaTA 146 510 bAvalIghAsa -- [ zrI harizaMkara zarmA buddhi hatyAkA kArakhAnA -- [ 'gRhastha' se uddhRta 164 bauddha tathA jaina graMthoM meM dIkSA [pro0 jagadIzacaMdra ema.e. 143 bhagavAna mahAvIra aura unakA upadeza -- [ zrI bA0 sUrajabhAnajI vakIla 366 bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM gotrakarma-[ zrI kAmatAprasAda 28 bhAratIya darzanoMmeM jaina darzanakA sthAna - [ zrI harisatya bhaTTAcArya 467 535 bhUla svIkAra - [ zrI santarAma bI. e..... maz2adUroMse rAjanItijJa -- [ zrI mAIdayAla bI. e. 80 manuSya jAtike mahAn uddhAraka -- [ zrI. bI. ela, sarrApha 325 manuSyoM meM U~catA-nIcatA kyoM ? -- [ zrI vaMzIdhara vyAkaraNAcArya 51 mahAvIra - gIta ( kavitA ) - [ zrI zAntisvarUpa jaina 'kusuma' 386 mAtRtva ( kahAnI ) - [ zrI 'bhagavat' jaina... mAnavadharma ( kavitA ) [ zrI 'yugavIra'... mIna saMvAda ( kavitA ) - [ zrI 'yugavIra ... meMDaka ke viSaya meM eka zaMkA - [ zrIdaulatarAmamitra 718 mokSasukha - [ zrImad rAjacandra 72 303 40 407 468 56 yati samAja - [ zrI agaracanda nAhaTA yApanIya sAhitya kI khoja [ zrI nAthUrAma premI rAga - [ zrImad rAjacandra vAstavika mahattA - [ zrImad rAjacandra ... vidyAnandakRta satyazAsanaparIkSA 156 236 [paM0 maheMdrakumArajI zAstrI 660 vidyAnanda smaraNa [ sampAdaka 2 66 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya aura lekhaka pRSTha , viSaya aura lekhaka paSTha vidhavA-sambodhana-[zrI. 'yugavIra' ..... 147 zrIpAla caritra sAhitya ke sambandhamaM zeSa jJAtavyavinayase tattvakI siddhi hai-[ zrImad rAjacandra 118 [zrI agara canda nAhaTA 427 vividha prazna-[ zrImad rAjacandra "32,76,81,86 zrIbhadrabAhu svAmI-[ muni zrI caturavijaya 678 vivekakA artha-[ zrImad rAjacandra... 120 - zrIvIra smaraNa-[ sampAdaka vItarAga-pratimAaoMkI ajIva pratiSThA vidhi-... zrIzubhacandrAcAryakA samaya aura jJAnArNavakI eka prAcIna [zrI sUrajabhAna vakIla 105 prati- [paM0 zrI nAthurAma 'premI" 270 vIrakA jIvana-mArga-[zrI jayabhagavAna jaina vakIla 414 zvetAmbara karma sAhitya aura digambara paMcasaMgrahavIrake divya upadezakI eka jhalaka . [50 paramAnanda jaina zAstrI 378 . [zrI jayabhagavAna vakIla 65 zvetAmbara nyAyasAhityapara eka dRSTi paM ratanalAla 177 vIra natuzrA (kahAnI)-[paM0mUlacanda jI vatsala' 336 satya anekAntAtmaka hai-[ zrI jayabhagavAna vakIla 17 vIra prabhukI vANI (kavitA)-[zrI 'yugavIra ki01TA03 saphala janma ( kavitA )-[zro bhagavat jaina, 44 vIrazAsanakI puNya belA-[ zrIsumeracanda divAkara 48 sapheda patthara athavA lAlahRdaya-['dIpaka' se udghata 577 vIrazAsanakI vizeSatA-[zrIzragaracanda nAhaTA 41 sampAdakIya (TippaNiyAM).. . 665 vIrazAsana-jayantI-utsava-[ paM0 paramAnanda zAstrI sambodhana (kavitA)-[bra0 premasAgara 'paMcarasna' 283 ki08-6 TA03 sarala yogAbhyAsa-[zrI hemacanda modI 341 vIrazAsana divasa aura hamArA uttaradAyitva saMsAra meM sukhako vRddhi kaise ho ?-[zrI daulatarAma 362 [zrI dazarathalAla jaina 61 sAmAyika-vicAra-[ zrImad rAjacandra ki0 4 TA0 3 vIrazAsanameM striyoMkA sthAna-[ zrI indu kumArI sAhitya-paricaya aura samAlocanA -[sampAdaka 68, hindIratna' 45. 200, 312, 374 ki0 6 TA0 3. vIrazAsanAbhinandana-[ sampAdaka ... 2 sAhitya-pammelanakI parIkSAoMmeM jaina darzana'vIrazAsanAMka' para .. sammatiyA~-235,262,266 [paM0 ratanalAla saMghavI 56, 411, vIra-zraddhAjali-[zrI raghuvIrazaraNa ema. e. 408 siddhasena ke sAmane sarvArthasiddhi aura * rAjavArtikavIrasena-smaraNa-[sampAdaka...... 621 [paM0 paramAnanda jaina zAstrI 626 vIrasevAmandirako sahAyatA-adhiSThAtA ki06TA0 4, siddhasena-smaraNa-- sampAdaka ....... 205 . ki08-6 TA0 4 ki. 12 TA02 sudhAra saMsU nana-[sampAdaka'..... 216 vIrasevAmandira-granthamAlAko sahAyatA-adhiSThAtA subhASita--..."76, ki0 1TA04, ki0 4 TA0 4 ki01TA0 3 smatimeM rakhane yogya mahAvAkya-[zrImad rAja candra 27 vIrasevAmandira-vijJapti-adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' 755 hama aura hamArA yaha sArA saMsAra-- vIra-stavana-[zrI basantIlAla nyAyatIrtha ki06TA01 bA0 sUrajabhAna vakIla 556 vIroMkI ahiMsAkA prayoga-zrI mahAtmA gAMdhI 607 haribhadrasari-- [paM0 ratanalAla saMghavI 286,326 zikArI (kahAnI)-[zrI 'bhagavat' jaina 277 hindI sAhitya sammelana aura jaina darzana-- zikSA ( kavitA )-[bra premasAgara 'paMcaratna' 656 [paM0 sumeracanda jaina, nyAyatIrtha 284 zikSita mahilAoMkA apavyaya-[zrI lalitA kumArI holIkA tyauhAra--[sampAdaka... ... 350 jaina 'prabhAkara' 685 holI hai ! ( kavitA )-[ zrI 'yugavIra'... 356 zrI kundakunda-smaraNa--[sampAdaka...... 425 holI holI hai ! (kavitA)-[zrI 'yugavIra'... 351 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3 OM arham anekAna nIti-virodha-dhvaMsI loka-vyavahAra-vartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // sampAdana-sthAna - vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, ji0 sahAranapura prakAzana-sthAna--phanaoNTa sarkasa, po0 bo0 naM0 48, nyU dehalI AzvinA - kArtika vIranirvANa saM0 2466, vikrama saM 01667 jinasena- smaraNa jinasenamunestasya mAhAtmyaM kena varyate / zalAkApuruSAH sarve yadvacovazavartinaH // kiraNa 12 - pArzvanAthacarite, vAdirAja sUriH sampUrNa zalAkApuruSa jinake vacanake vazavartI haiM- jinhoMne mahApurANa likhakara 63 zalAkA puruSoMko ( unake jIvana vRtAntako ) apane adhIna kiyA hai- - una zrI jinasenAcAryakA mAhAtmya kauna varNana kara sakatA hai ? koI bhI nahIM / " yA'mitA'bhyudaye pArzva jinendraguNasaMstutiH / svAmino jinasenasya kIrtisaMkIrttayatyasau / - harivaMzapurANe, jinasenaH 'pAzvabhyudaya' kAvya meM pArzvajinendrakI jo apUrva guNasaMstuti hai, vaha zrI jinasena svAmIkI kIrtikA Aja bhI saMkIrtana -khalA-gAna kara rahI hai / yadi sakalakavIndra - proktasUkta-pracAra zravaNa-sarasacetAstattvameva sakhe ! syAH / kavivara jinasenAcAryaM vaktAravinda - praNigadita-purANA karNanAbhyarNa karNaH / -- kazcidajJAtakaviH he mitra ! yadi tuma sampUrNa kavi zreSThoM kI sUktiyoMke pracArako suna kara apanA hRdaya sarasa banAnA cAhate ho, to kavivara jinasenAcArya ke mukha kamala dvArA kathita purANako sunaneke liye kAnoMko samIpa lAbho --'AdipurANa' ko dhyAnapUrvaka suno| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIbhadrabAhu svAmI [lekhaka-muni zrI caturavijayajI ] - (anuvAdaka-paM0 paramAnanda jaina zAstrI) tattvArtharalaughavilokanArtha siddhAntasaudhAntarahastadIpAH, donoMkI ulajhI huI jIvana ghaTanAoMke sulajhAne ke niyuktayo yena kRtAHkRtArthastanotu bhadrANi sa bhadrabAhu : liye hI merA yaha prayAsa hai| -muniratna, amamacaritra Aja taka upalabdha jainavAGmayakI ora dRSTi zrI bhadrabAhusvAmI samartha tatvavettA ho gaye daur3Anese kisI bhI sthala para dUsare bhadrabAhukA haiN| inakI sAhitya-sevA jaina samAjako gauravAspada ullekha dRSTigocara nahIM hotaa| pUrvakAlIna banAtI hai, jainAgamoMko alaMkRta karane vAlI unakI - racI huI niktiyoMko dekhakara vidvajana maMtramugdha yaha kathana zvetAmbara jaina vAGmayakI dRSTise ho jAte haiN| aise mahApuruSake jIvana-sambandhameM jAna par3atA hai; kyoMki digambara jaina vAGmayameM barAdo zabda likhanekA Aja suavasara prApta huA, bara do bhadrabAhuoMkA ullekha milatA hai| aura vaha bhI AsannopakArI zrIvijayAnanda sUrI -anuvAdaka * vaMdAmi bhaddabAhu~ pAINaM caramasayalasuyanANi / zvara jaise punIta mahAtmAke zatAbdIsmAraka grantha ke liye, yaha bAta mujhe atyanta Ananda pradAna suttassa kAragamisi dasAsu kappe ya vavahAre // karatI hai| dazAbhutaskaMdhacUrNi pI0 4, 100 zvetAmbara ho yA digambara, sabhI koI zrI- paMcakalpabhASya-saMghadAsagaNi, pI04, 103 bhadrabAhuko mAnate haiM, aura donoM hI pakSake aneka anuyogadAyinaH sudharmasvAmiprabhRtayo yAvadasya vidvAnoM dvArA thor3e-bahuta pheraphArake sAtha likhA bhagavato niyuktikArasya bhadrabAhusvAminazcartudazaparva* huA inakA jIvanacaritra saMkhyAbaddha pranthoM meM dekhane dharasyAcAryastAn sarvAniti / meM AtA hai aura jainasamAjakA adhikAMza bhAga __-zIlAMkAcArya, AcArAMgavRtti usase paricita hone ke kAraNa usako yahA~ batalAne __ arahate vaMdittA ca udasapuvvI taheva dspuvvii| kI AvazyakatA nhiiN| parantu bhadrabAhu nAmake do ekkAraaMgasuttadhArae savvasAhU ya // vyakti bhinna bhinna samayoMmeM ho gaye haiM, una oghaniyukti gA01 isI 'janma zatAbdIsmAraka grantha' meM yaha lekha isa gAthAmeM dazaparvI vagairahako namaskAra gujarAtI bhASAmeM mudrita huA hai,aura usI parase usakA karanese niyuktikAra caturdazapUrvI nahIM haiM, aisA yaha anuvAda kiyA gayA hai| -anuvAdaka mAlUma hotA hai aura isIliye TIkAkAra zaMkA uThA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] zrIbhadrabAhu svAmI pranthakAra to eka hI vyakti mAnakara hara eka Adya bhadrabAhu zrI yazobhadrasUrike ziSya the, prasaMgako paMcama zrutakevalI ke nAma para hI batalAte haiM caturdazapUrvadhara (paMcamazrutakevalI) the,mauryavaMzIyAM parantu aitihAsika dRSTime dekhate hue aura candraguptake samayameM hue the, aura unhoMne vIra aneka itara sAdhanoM dvArA sUkSmAvalokana karate nirvANa divasase 170 veM varSa meM devaloka prApta hue Adhunika vidvAnoMko bhadrabAhu nAmake do bhinna kiyA thaa| inake jIvana viSayameM merI dhAraNAke vyakti mAlUma hote haiM / anusAra prAcInase prAcIna ullekha pariziSTaparvameM dRSTigocara hotA hai / usameM zrI sthUlabhadrako pUrvakI tA hai ki-'bhadrabAhusvAminazcartudazaparvadharatvAddaza- vAcanA denekI haqIqata hai parantu niyukti vagairaha parvadharAdInA nyanatvAt kiM teSAM namaskAramasau karoti? granthoM tathA varAhamiharaka sambandhameM nAma nizAna parantu usa samaya aitihAsika sAdhanoMkI durlabhatA bhI nahIM haiM / yadi nirya ktiyA~ vagairaha unakI kRti hone ke kAraNa pAraMparika praghoSa ke anusAra niyukti hotI to samartha vidvAn zrIhemacandrAcArya unakA kArako caturdazapUrva dharatvakI kalpanA kara yathAmati ullekha kiye binA nahIM rhte| na . .. zaMkAkA samAdhAna karatA hai| vaha aprastuta honese / __ dUsare bhadrabAhu vikramakI chaThI zatAbdImeM ho yahA~ nahIM likhA jaataa| dazavaikAlikasya ca niyuktizcatardazaparva vidA bhadrabAha gaye haiM, ve jAtimeM brAhmaNa the, prasiddha jyotiSI svAminA kRtaa| varAhamihara inakA bhAI thA; parantu yaha nahIM kahA malayagirI, piNDaniryAktivRtti jA sakatA ki ve kisake ziSya the / niyuktiyAM asya cAtIva gambhIrArthatAM sakalasAdhuvargasya Adi sarvakRtiyA~ inake buddhivaibhavameMse utpanna nityopayogitAMca vijJAya caturdazaparvadhareNa zrIbhadrabAhu huI haiM / svAminA tadvyAkhyAnarUpA 'AbhinibohiyanANaM prAcIna mAnyatAke anusAra niyuktikArako suanANaM ceva ohinANaM ca, ityAdi prasiddhagraMtharUpA caturdazapUrvadhara kahA jAtA hai, parantu Avazyaka niyukti| + candragupta kA rAjyArohaNakAla vIra-nirvANase -maladhArI hemacandramUri-vizeSAvazyakavR0 155 veM varSa meM hai / dekho, pariziSTaparva sarga 8 ve kA + dekho itihAsapremI muni kalyANavijayajI dvArA nimnalikhita zloka-- likhI huI 'vIra nirvANa-saMvat aura jaina kAlagaNanA' evaM ca zrImahAvIramuktervarSazate gate / nAmakI hindI pustaka, tathA nyA0 vyA0 tIrtha paM0 becara ___paMcapaMcAzadadhike cndrgupto'bhvnnRpH|| dAsa jIvarAja-dvArA saMzodhita pUrNacandrAcArya-viracita upasaggaharaM stotra laghuvatti-jinasUramuniracita priyaM- vIramokSAdvarSazate saptyagre gate sati / karanRpakathA sameta meM kI prastAvanA (zAradAvijaya- bhadrabAhurapi svAmI yayau svarga samAdhinA // granthamAlA, bhAvanagara dvArA prakAzita) / pari0 sa09, zloka 112 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 anekAnta niyuktiko 230 vIM gAthA meM zrI vajrasvAmIkA# aura 232 vIM gAthA meM anuyogapRthakkaraNa sambandha meM kArakSitakA ullekha AtA hai / isake bAda ninhavaparaka bana karate hue mahAvIra nirvANa 409 varSa pIche boTika ( digambara) matakI utpatti batalAI hai| vaha isa prakAra haiH bahuraya paesa anvatta sAmucchA duga tige abaddhiyA~ caiva eesi niggamaNaM vocchaM hANuputrvI // 235 // bahuraya jamAlipabhavA jIvapaesA ya tIsagutAo / avvattAsAr3hAo sAmucche assamitAo // 236 // gaMgA dokiriyA challugga terAsiyANa upattI | therAya goTThamAhila puTThamabaddhaM parUviti // 237 // sAvatthI usabhapuraM seyaMbiyA mihila ulluggatIraM / purimaMtara jiyA dasaraha vIrapura ca nagarAI || 238 // [prAzvina, vIra nirvANa saM0 2463 caudasa solasavAsA coddasavI suttarA ya duNisayA / aTThAvIsA ya duve paMceva sayA ya coAlA // 236 // paMce sayA culasIo chacceva sayA navuttarA huMti / nAguppattIe duve uppannA nivvae sesA // 240 // - gAthA ityAdi artha - ( 1 ) bhagavAna mahAvIra ko kevalajJAna utpanna hone se 14 varSa pIche zrAvastI nagarI meM jamAlI / AcArya meM bahurata ninhata huA / ( 2 ) bhagavAna kI jJAnotpatti ke pazcAt 16 veM varSa meM RSabhapura nagara meM tiSyagupta AcArya se chellA pradezameM jIvatva mAnane vAlA ninhava huA / ( 3 ) bhagavAna ke nirvANa ke 214 varSa pIche zvetAmbikA nagarI meM ASADhAcArya se avyaktavAdI ninhava huA / ( 4 ) bhagavAna ke nirvANa ke 220 varSa pIche mithilA nagarI meM azvamitrAcArya se sAmucchedika ninhava huA / ( 5 ) nirvANa se 22 varSa meM ullUkA ke taTa para gaMgAcArya se dvikriya ninhava huA / ( 6 ) nirvANa me 544 varSa pIche aMtaraMjikA nagarI meM SaDulla kAcArya se trairAzika ninhava huA / ( 7 ) nirvANa ne 584 varSa pIche dazapura nagara meM spRSTakarma ke prarUpaka sthavira goSThAmAhila se avaddhika ninhava huA / ( 8 ) aura AThavA boTika ( digambara) ninhava rathavIrapura nagara meM bhagavAna ke nirvANake 609 varSa pIche humA / isa prakAra bhagavAnake kevalajJAna utpanna hone ke pIche do, aura nirvANa ke pIche chaha aise ATha ninhava hue / isase bhI niyuktikAra bhadrabAhusvAmI ke paMcamazrutakevalI me bhinna honekA nizcaya hotA hai, kyoMki pUrva samaya meM huA vyakti bhaviSya meM hone vAle ke vAste 'amuka varSa meM amuka huA' aisA prayoga nahIM ( vikrama saM0 26) 504 ( vi0 saM0 * vIra nirvANa saMvat 466 vajrakA janma, vIra ni0 [saM0 34 ) meM dIkSA, vI0 nirvANa saM0 548 ( vi0 saM0 78) meM yugapradhAnapada aura vI0 ni0 sa0 584 ( vi0 saM0 114 meM svargavAsa huA thA / + vIra ni0 saM0 522 (vi0 saM052) meM janma, vIra ni0 saM0 544 (vi0 saM0 74 ) meM dIkSA, vIra ni0 saM0 584 - ( vi0 saM0 114 meM yuga pradhAnapada aura vI0 ni0 saM0 567 ( vi0 saM 127 ) meM svargastha hue the / mAthurI vAcanAnusAra vI0 ni0 saM0 584 meM svargavAsa mAnA jAtA hai / * Agamodaya samiti dvArA malayagirikRta TIkAsahita mudrita pratimeM ye gAthAe~ kramazaH 766, 773 naM0 para pAI jAtI / ----anuvAdaka Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] zrIbhadrabAhu svAmI 68. karatA, isaliye niyuktikAra bhadrabAhukA samaya vIra upalabdha hote haiN| unameM antakA grantha khagola nirvANasaM 170 varSa bAda nahIM ho sktaa| zAstrakA vyAvahArika jJAna karAne vAlA 'paMcasiddhAzrI saMghatilaka sUrikRta samyaktvamaptatikA . ntikA' hai| usameM usakA racanAkAla zaka saMvata 427 batAyA hai| vRttika, zrI jinaprabhasUrikRta 'upasargahareM' stotra dekho, umakI nimna likhita AryAvRtti tathA merutuMgAcAryakRta prabandha cintAmaNi vagairaha zvetAmbarIya granthoMmeM bhadrabAhukA prakhara saptAzvivedasaMkhyaM zakakAlamapAsya caitrazuklAdau / ' jyotiSI varAhamiharake bhAIke taura para varNana kiyA ardhastamite bhAnau yavanapure saumyadivasAye // hai / varAhamiharake race hue cAra grantha / isa samaya varAhamiharakA samaya IsvI sankI chaThI zatAbdI hai (505 se 585 tk)| isase bhadrabAhukA * tattha ya caudasa vijjAThANapArago chakkamma samaya bhI chaThI zatAbdI nirvivAda siddha hotA hai / mammaviU 'payaIe' bhaddoM 'bhaddabAhU' nAma 'mAhaNo ___ zrI bhadrabAhu svAmI niyukti vagairaha kisI bhI hutthA / tassa ya paramapimma sarisIruhamiharo varAha- . granthameM apanA racanAkAla nahIM batAte haiM; mAtra miharo nAma shoyro| kalpa sUtrameM-saMghati0 samyaktva sapta0 varAhamiharakA janma ujainake Asa pAsa hazrA thaa| , samaessa bhagavazrI mahAvIrassa jAva savadakkhaisane gaNitakA kAma I0 san 505 meM karanA prArambha ppahIessa navavAsasayAiM viikatAiM, dasamassa ya kiyA thA aura isake eka TIkAkArake kathanAnusAra vAsasayassa ayaM asIime saMvacchare kAle gacchai / usakA I0 sa0.587 meM maraNa huaA thaa| * vAyaNaMtare puNa ayaM te eue saMvacchare kAle -pro0 e0 mekDAnalDa-saMskRta sAhityakA itihAsa 564 gcchi| (sUtra 148) / bRhatsaMhitA ( jo 1864-1865 kI * isa vAkyakA artha kalpasUtrake TIkAkAra bhinna Bibiothica Indiea meM karnane prasiddha kI hai bhinna rItise utpanna karate haiM / parantu ThIka hakIkata to aura Journal of Asiatic Society kI aisI mAlUma hotI hai ki usa samaya vikrama samvat 510 cauthI pustakameM isakA anuvAda huA hai| isI cAlU hogA, aura usa vikramake rAjyArohaNa divasase tathA granthakI bhaTTotpalanI TIkA ke sAthakI naI zrAvRtti 1895. samvatsarakI pravRttidivasase gaNanA sambandhI mata bheda 67 meM esa0 dvivedIne banArasameM prasiddha kI hai)| hogA / zrI mahAvIra prabhuke nirvANase 470 varSa meM vikrama horAzAstra ( jisakA madrAsake sI0 Ayarane 1885 rAjA gaddI para baiThA, usake bAda 13 meM varSa meM samvatsara meM anuvAda kiyA hai ) / laghujAtaka ( jisake thor3e pravartIyA thA, isaliye vikrama samvatmeM 470 jor3anese vIra bhAgakA vebara aura jekobIne 1872 meM bhASAntara kiyA saM0980 aAtA hai aura 483 jor3anese 663 varSa zrAtA hai) aura paMcasiddhAntikAko banArasameM thIvo aura esa. hai| isa bAta ke samarthana ke lie dekho, kAlikAcAryakI dvivedIne 1886 meM prasiddha kiyA hai aura usake moTe paramparAmeM hone vAle zrIbhAvadevasUri dvArA racita kAlibhAga kA anuvAda bhI kiyA hai| kAcAryako kathAko nimnalikhita gAthAeM- . Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 anekAnta [Azvina, vIra nirvANa saM02466 isa prakAra ullekha dekhanemeM AtA hai, yaha bAta laghubandhukA vizeSaNA detA hai| khAsa dhyAnameM rakhane yogya hai / hama isa granthako isase umra sambandhI zaMkA phira vizeSa majabUta yadi inakI prAthamika kRti ke rUpameM mAnaleM, to ho jAtI hai| AcAryazrIne apanI 15 varSa lagabhagakI kizora vIra nirvANa saMvata 980 ( vAcanAMtara 993) avasthAmeM grantharacanA kI zuruAta kI hogI ora- varSa meM devagiNi* kSamA zramaNane pustaka likhavAne tehi nANabaleNa barAhamiharavaMtarassa duciTTha nAUNa- kI pravRtti prArambha kI, usa samaya usane yaha siripAsa sAmiNo 'uvasaggahara'thavaNaM kAUNasaMghakae sthavirAvalI (paTTAvalI) banAI hai, aisA bhI mAnane pesiyaM -saMghati0-samyaktvasa0 meM AtA hai| parantu yaha mAnyatA doSa rahita nahIM isa varNanakI tarapha lakSya khIMcanese varAha- hai| dUsareke kiye hue granthameM dUsareke prakaraNa vagairaha miharake avasAna ( I0 saM0 585) ke cAra pA~ca ko jor3ane meM usa granthakI mahattAko hAni pahu~catI varSa bAda taka AcAryazrI jIvita rahe hoMge, aimA hai, aisA kArya ziSTa puruSa kabhI bhI nahIM krte| mAnie to inakI kula Ayu 125 varSase Upara aura thor3e samaya ke liye hama sthavirAvaliko devarddhigaNi150ke bIcakI nirdhArita kI jA sakatI hai| parantu kSamAzramaNa kRta mAna bhI leM to phira usake antameM itanI lambI Ayake liye zaMkAko ThIka sthAna dI huImilatA hai| suttatttharayaNabhariye khamadamamaddavaguNehi saMpugaNe / varAhamiharane I0 sa0505 se gaNitakA kAma devaDDi khamAsamaNe kAsavagute paNivayAmi // . karanA prArambha kiyA aura vaha I0 sa0 587 taka isa gAthAkI kyA dazA hove ? koI bhI jIvita thA, usane lagabhaga 15-20 varSakI avasthA vidvAna svayaM apane liye aise zabdoMko kyA uccAraNa meM yadi kArya prArambha kiyA ho to usakI umra bhI karegA ? isaliye yaha gAthA jarUra anyakRta 100 vaSase UparakI kalpita kI jA sakatI hai| mAnanI pdd'gaa| zrI bhadrabAhu usase bIsa tIsa varSa bar3e hoM to nITa " zrIbhadrabAhunAmAnaM jainAcArya kanIyAMsa sodaram / uparyukta AyukA mela barAbara baiTha jAtA hai / parantu -prabandhaci0 sarga 5 prabandhacintAmaNikAra ( merutugAcArya ) inako * etatsUtraM zrIdevarddhigaNikSamAzramaNaiH prakSiptavikkamarajjarambhA purao sirivIranivvui bhaNiyA / miti kvacit paryaSaNAkalpAva cUrNI, tadabhimAtreNa sunnamuNivedya(470) juttaM vikkamakAlAu jiNakAneM zrIvIranirvANAta navazatAzItivarSAtikrame siddhAntaM vikkamarajjANaMtara terasabAsesu (13 ) vcchrpktii| pustake nyasadbhiH zrIdevarddhigaNikSamAzramaNaiH zrIparyaSasirivIramukkho sA causayatesIiM (483)vAsA ra NakalpasyApi vAcanA pustake nyastA tadAnIM pustaka jiNamukkhA cauvarise(4)parAmaro dUsama uya sajAo likhanakAlajJApanAyaitat sUtraM likhitamiti / arayA causayaguNasI (476) vAsehi vikkama vAsaM // -kalpadIpikA (saM0 1677 ) jayavijaya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 683 - vaSa3, kiraNa12] zrIbhadrabAhusvAmI pUrA grantha koI race (banAve ) aura bIcameM RSikASita niyukti*. prakaraNa anya jor3e tathA usake liye ullekha tIsarA 8 piMDa + , vyakti kare to yaha kyA sambhavita mAlUma hotA 9 ogha , hai ? isaliye merI dhAraNAke anumAra to mUla graMtha 10 saMsakta , aura usakI anya gAthA taka sthavirAvalI yaha saba niyukti tathaiva mUla grantha bhI khudake banAye huehaiMeka hI vyakti ( dUsare bhadrabAhu ) kI racanA hai| * 11 bRhatkalpa : - granthakAra upayukta gAthA likhakara paTTAvalIkI 12 vyavahAra samApti karatA hai, isa kAraNa vaha svayaM zrIdevarddhi- 13 dazAzrutaskaMdha x gaNi kSamAzramaNa kA ziSya hai, satAnIya hai yA anya 14 bhadrabAhusaMhitA (r) vaMzakA hai, isake liye adhika UhApoha karanekI 15 grahazAnti stotra AvazyakatA hai| 16 uvasaggaharaM stotra * . inake race hue grantha * isa samaya upalabdha nhiiN| 1 AcArAMga niyukti / yenaiSA piNDaniyuktiyuktiramyAkinirmitA / 2 sUtrakRtAMga , dvAdazAMgavidetasmai namaHzrIbhadrabAhave / / 3 dazavakAlika ,, -malayagiri, pi0 ni0 vR0 4 uttarAdhyayana ,, * zrIkalpasUtramamRta vibudhopabhogayogyaM5 zrAvazyaka jarAmaraNadAruNa duHkhhaari| 6 sUryaprajJapti ,, yenoddhRtaMmatimatAmathitAt zrutAbdheH apanI racI huI niyuktiyoM ke nAma granthakAra zrIbhadrabAhugurave praNato' sma tasmai / svaya isaprakAra batalAte haiM -kSemakIrti vRhatkalpaTIkA zrAvassaya dasakAliyassa taha uttrjjhmaayaare| - hAla meM jo maMgala ke nimittapayaSaNa parvameM vA~cA suyagaDe nijjuttiM vocchAmi tahA dasANaM ca / / jAtA hai vaha kalpasUtra isa granthakA aAThavAM adhyayana hai, kappassa ya nijjutti vavahArassa ya prmnniunnss| isa viSayameM nizcita pramANa nhiiN| sUriyapanna tIe vocchaM isibhAsiyANa ca // tathAnyAM bhagavA~zca ke sahitA bhadrabAhavIm / Avazyaka nigA0 82, 83 ityAdi kathana honese inhoMne spaSTa saMhitA racI hai yaha + yaha niyukti isa samaya upalabdha nahIM / dekho, ThIka, parantu hAla meM jo bhadrabAhusaMhitA nAmakI pustaka nimnalikhita ullekha chapI hai vaha ina bhadrabAhukI banAI huI nahIM hai / asyA niyuktirabhUt pUrve shriibhdrbaahusuurikRtaa| ke yaha graMtha saMskRta padyabaddha hai, isakA truTita kalidoSAt sA'nezat vyAcakSe kevalaM sUtram // bhAga hamAre dekhane meM AyA hai, samparNa grantha kitane , malayagiri -sUryaprajJapti / zlokapramANa hogA yaha nahIM kahA jA sktaa| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 17 dvAdazabhAva-janmapradIpa 18 vasudevahiDI * anekAnta * yaha grantha mUla prAkRta bhASA meM racA huA savA lAkha zloka pramANa thA aisA suprasiddha hemacandrAcArya ke gurudeva devacanda sUri batalAte haiM ki vaMdAmi bhaddavAhu~ jeNa ya aira sidhabahuka hAka liyaM / raiyaM savAyalakkhaM cariyaM vasudevarAyassa // zAntinAthacaritra, maMgalAcaraNa [ Azvina, vIra nirvANa saM0 2466 ina saba granthoMmeM niyuktiyA~ mukhyasthAna rakhatI haiN| inakA janma, dIkSA, avasAnasamaya tathA ziSyA disaMtati jAnane ke liye merI dRSTimeM Ane vAle granthoM meM koI sthala yA sAdhana prApta nahIM hote / zrAgamake abhyAsI aura itihAsa ke betA . koI navIna tatra bAhara lAveMge to hama jaisoM ka Upara unakA mahAn upakAra hogA, aisI AzA rakhakara virAma letA hU~ / tathA zrI haMsa vijayajI jaina lAyabrerIkI graMthamAlA tarapha se chapAI huI narmadA suMdarIkathA ke anta meM -- iti haripitRhiNDerbhadrabAhupraNIviracitamiha lokazrotrapAtraikapeya caritamamalametantamadAsundarIyaM bhavatu zivanivAsaprApakaM bhaktibhAjAm // 246 // hAla meM upalabdha vasudevahiNDI to saMghadAsakSamAzramaNane AraMbha kI thI aura dharmasenagaNI mahattarane pUrI kI thI, usase yaha bhinna hogI / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSita mahilAoM meM apavyaya [lekhikA-zrI lalitAkumArI jaina viduSI 'prabhAkara' ] bare bar3e artha zAstravettA kahate haiM ki eka kaur3I bhI kabhI apane kartavya aura hitakI bhora vicAra nahIM 7 nirarthaka kharca karanA apane prAtmA, kuTumba, deza kregaa| use aisA karanekI phurasata hI kahA~ hai ? phijUna va samAjase vidroha karanA hai| asaja meM yaha hai bhI kharca karate karate jaba usake pAsa apanI aura apane bilkula sasya aura spaSTa / apavyaya (phijala kharca ) kuTumbakI anivArya z2arUratoMke lie bhI paisA na bacA jahA~ taka isakA sAsA~rika dhana-sampati aura rupaye paise rahA to anyAya para utara par3atA hai / vaha dAva jaga se sambandha hai apane aura samAja donoM hI ke lie eka jAne para dUsaroMkA mAla har3apa karane meM bhI nahIM cUkatA abhizApa hai / apavyayase manuSya anAvazyaka bhoga- aura yadi kucha cAlAka humA to vividha chala kapaTa va vinAsakI ora pravRtti karatA hai, khoTo khoTI Adate SaDyantroMse dUsarekI sampatti haraNa karanekI ceSTA karatA DAla letA hai, indriyoMko belagAma ghor3ekI taraha nira- hai| vaha corIke lie citta calAyamAna karatA hai aura rthaka viSayoMkI ora daur3ane ke lie vivaza karatA hai usake prayatna karanemeM pakar3A jAkara dharma, samAja va tathA pApa aura vAsanAke lie naye naye rAste khojatA kAnUna tInoM hI kA aparAdhI ThaharatA hai / lokameM rahatA hai| nindA hotI hai aura paralokameM bar3I bar3I yAtanAe~ apavyayI manuSya z2arUratake lie kharca nahIM karatA sahaneko milatI haiN| balki kharca karane ke lie nayI nayI anAvazyaka jarUrateM isI taraha samAjake liye bhI apavyaya bar3A aniSTapaidA karatA hai / aisA dekhA gayA hai ki phijala kharca kara hai / ekako apavyaya karate hue dekhakara tathA karane vAlA jaba kisI samaya apanI eka z2arUratako phijUlakharcIse nAnAvAhiyAta vinoda evaM raMgareliyA~ pUrNa huI dekhatA hai to turanta usake manameM yaha khayAla karate hue dekhakara samAjake dUsare vyaktike manameM bhI paidA hotA hai ki kharca karaneke lie aba vaha kaunasI vaisI hI cAha paidA hotI hai / eka dUsareke manameM ISyA jarUrata paidA kare / isa taraha vaha sadA kucha na kucha kharca aura jalanake bhAva paidA hote haiN| bar3I bar3I lar3AiyA~ karane hI kI dhunameM rahatA hai / vaha kabhI apane Apako ho jAtI haiM / pArTIbandiyA~ ho jAtI haiN| eka dUsareke zAnta evaM svastha anubhava nahIM karegA / usake dimAg2ameM ghamaMDa ko cUra cUra karanekI ceSTA karatA hai aura dUsarA nayI nayI icchAeM aura unako pUrA karaneke lie apa- apane bar3appana aura zAna zaukatako surakSita rakhaneke vyayakI cAleM calita huA kareMgI / vaha sthira hokara lie cintita rahatA hai / tathA isI kasAkasImeM rupayA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 anekAnta pAnIkI taraha bahAnA par3atA haiM isase vyaktiyoMkA bhI patana hotA hai aura unase banane vAle samAjako bhI kSati pahu~catI hai| yadi manuSya apane paise ko apane hI nirarthaka aura kSudra svArthoM meM na kharca karake samAja va deza ke hitoM kI rakSA ke lie usakA upayoga kare to phira kisIkI dhana-sampattile zrApasameM jalana yA ISyake bhAva paidA honekA avasara hI na Ave / apavyayase samAja meM pApa aura anyAyakA prasAra hotA hai tathA durguNoMkI vRddhi hotI hai / jo paisA upayogI aura uttama kAryoM meM laganA cAhie thA vaha vAhiyAta aura vyartha kI zAnazaukata meM kharca kiyA jAtA hai| isase samAja kamaz2ora aura 'kSudra banA rahatA hai| jisa samAja meM vAhiyAta phijUlakharcI kI jAtI hai vaha dUsare samAjoMke sAmane mukAbale meM khar3A nahIM raha sakatA aura hara bAtameM usako nIcA dekhanA par3atA hai / usakA apamAna aura tiraskAra karanA dUsareke lie eka khelasA ho jAtA hai / kyoMki samAjakI unnatike bahutase upAyoM meM eka mukhya upAya usameM rahane vAle vyaktiyoMkI dhana-sampatti aura usakA samucita upayoga bhI hai / eka artha zAstravidyA vizArada paMDitane kisI jagaha likhA thA ki kisI samAja yA dezakI zakti aura balako mApane kA yantra usameM rahane vAle vyaktiyoMkI sampattikA upayoga hai / agara unakI sampattikA upayoga uttama aura samayopayogI kAryoM meM hotA hai to vaha samAja bhI unnata evaM vyavasthita hai aura yadi usakA upayoga anucita rUpase hotA hai to usa samAjakI bhIMta bhI bAlU reta para khar3I hai jo jaba kabhI dhakkA dekara girAI jA sakatI hai / [Azvina, vIra nirvANa saM0 2466 hotA jArahA hai, zikSita mahilA samAjameM phijUlakharcI ke naye naye tarIke IjAda hote jA rahe haiN| yaha to saca hai hI ki purAnI cAla vAlI mAtAoM va bahanoM meM kucha aise saMskAra par3e hue haiM ki ve purAnI cAloMko cAhe ve kitanI hI kharcIlI kyoM na hoM aura cAhe unameM hone vAle kharce se unake ghara kitane hI tabAha kyoM na ho jAe~ para vaha unheM chor3aneke lie kisI bhI taraha taiyAra nahIM haiM; para hamArI zrAja kalakI bahanoM meM unakI apanI hI caryA meM aise choTe choTe saiMkar3oM hI nirarthaka apavyaya ke mArga paidA ho gaye haiM jinase bhalI bhalI aura sampanna se | sampanna gRhasthIkA bhI cakanAcUra hue binA nahIM raha sakatA / ina vAhiyAta kharcoMse puruSoMke gAr3he pasIne se kamAye hue dhanakA hI nAza nahIM hotA hai balki hamArI gRha deviyoMkA sundara jIvana bhI bhoga vilAsa aura phaizana ke sA~ce meM isa taraha DhAla diyA jAtA hai ki vaha na to unake apane matalabakA hI rahatA hai aura na samAja va deza ke arthakA hI / isI apavyaya ke avaguNase hamArI dhAdhunika zikSita bahaneM bhI rahita nahIM haiN| yaha dekhane meM dhAtA hai ki jyoM jyoM Adhunika sabhyatA aura zikSAkA prasAra Aja kalakI bahanoM meM yadi purAnI cAMlake gahanoM kA zauka kucha kama huA to nayI cAlake gahanoM kA zauka usase bhI adhika bar3ha gayA / gokharU ba~gar3Ike sthAna para sone kI cUr3iyAM pahanI jAne lagIM / bAlI aura kAnake challoMkI jagaha naye naye iyariMga kAma meM liye jAne lage / sarameM pAta va vaurakI jagaha vividha raMgaraMjita klipeM dikhAI dene lagIM, jo roja roja yA to TUTatI raheM aura yadi badakismatI se sAbuta raha jAyeM to phaizana badala jAnese bekAra jAya~ / gale meM sonekI kaMThIke binA to galekI zobhA hI nhiiN| risTavAca aura jIropAvarake cazmekA zauka to aisA bar3hA hai ki usakI koI hadda nahIM / aura afasosa to yaha hai ki ghar3Ise samayakA sadupayoga rattIbhara nahIM kiyA jAtA aura Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12 zikSita mahilAoM meM apavyaya 687. cazmese prAMkhoMkA sarvanAza karake bhI usakA zauka pUrA vAlekA aphagAna sno istemAla karate karate maiM to thaka kiyA jAtA hai / kucha likhanekI pAdana ho aura mauke cukI isa bAra rAtake lie pAnDsakolDa krIma aura bemauke kucha likhanekA kAma par3a jAtA ho sobAta nahIM para dina meM lagAne ke lie pAnDsa veniziMga krIma laaigaa|' pArakara pena je bameM jarUra suzobhita honA caahie| meMhadIkA isa veDhaGge ravaiye meM kamI honA to dUra rahA kintu hamAre sthAna kyUTeksane liyA / nAkameM nathakI jagaha para bAz2ArU gharoMkI jar3oMko khokhalA karaneke lie isakI cakravRddhi kAMToMne kabjA kiyA / roja kAma meM Ane vAlI julphe vyAjakI taraha dina dUnI aura caugunI bar3havArI ho rahI baMgAla bahAra, heyara prAila, bhUtanAtha tela, kAminiyA hai| samAjakA bhalA cAhane vAle netAoMne hamAre bahAra tela, TheTha landana kA banA kokonaTa heyara prAila, sAmAjika phijUla kharcoM para galA phAr3a phAr3akara tAlA julphe bahAra, laksasopa, piyarsa sopa, goDareja, hammAma, lagAnekI koziza kI to idhara hamArI zikSita deviyoMne sanalAiTa sopa, heyara krIma, himAnI sno, havAira sno, apane meka apa karaneke kharca ko bezummAra bar3A diyA jo poNDsa kroma, kolDa krIma, vesalIna,taraha tarahake seNTa, usase bhI khataranAka aura bekAbUkA ho rahA hai / yadi lavaNDara, gulAbI pAuDara, Tutha pAuDara, aisI saiMkar3oM hI hisAba lagAkara dekhA jAya to prAjakI par3hI likhI kamase kama upayogI aura adhika se adhika kharcIlI sAdhAraNase sAdhAraNu haisiyaya vAlI bahanakA sirpha cIjoMkA sTezana ke mAlagodAmase Ane vAlI gAr3ImeM, bAloM aura mu~hake mekaapa karaneke khoM meM kamase kama jate hue bailoMkI taraha bhAra Dhote Dhote gharake zrAdamiyoMkI 10) 11) 20 mAhavAra to tela, sAbuna, krIma Adi pITha para bala par3a gaye, pairoM phaphole ho gaye aura pAkiTa cIjoM meM hI par3a jAtA hai| paisoMse vidveSa karane lagA, para hamAro gRha deviyoMke dvArA isake atirikta kapar3e lattoMkA kharca dekhie ? mauke-bemauke, asamaya, dina aura rAta jaba kabhI bheMTa sAr3iyAM ? upha ? eka se eka bar3hakara nita nayI pahanane huI, puruSoMke sAtha barate jAne vAle-"dekhiye na ko cAhie~ / Aja eka sAr3I kharIdI gaI aura kala jo pAuDarakA DibbA Aja do roz2ase khAlI par3A hai ? aura yadi usake DijAyanakA phaizana badala gayA to usameM isa bAra koTekA eyara spana pAuDara lAiegA, var3I rupaye jo kharca hue ve saba bekAra gye| haisiyatake tArIpha sunI hai usakI / ' 'are munnU ! jA vo tere anusAra eka eka sAr3ImeM 10) 15)25) 30) 10) bApUjI bAjAra jA rahe haiM, unase kaha, Ate samaya Aja 100) aura isase bhI adhika rupayA kharca hotA hai| vilAyatI TUtha pAUDara aura kroma, sno, bivelina Ajakala jArajaTako sAr3iyoMkA aisA silasilA baMdhA heyara prAila aura koI acchA sA bilAyatI sopa hai ki hara ekake gharameM dasa pAMca sAr3iyAM kharIdI hI jarUra lete prAveM / pahale hI dezI tela-sAbuna lAkara jAtI haiM / ina sAr3iyoM meM paisA to adhika kharca hotA rakha diyA kisI kAmakA nhiiN|' 'ajI sunA hai bAloMke hI hai sAtha hI inheM pahana kara bahaneM apane khAsa lie viTeksa aupa nAkhUnoM ke lie kyUTeksa bar3A acchA AbhUSaNa lajjAse bhI bekhabara ho jAtI haiM / salUke, rahatA hai phira vaha jApAnI heyara krIma au sthUlanakA peTIkoTa, jampara AdimeM roja nayI nayI kAMTa chA~Ta calatI jvilTana kyoM kAmameM liyA jaay|' 'dekhiejI pATana rahatI haiM jinameM kImatI kapaDA aura sajAvaTakA sAmAna Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 anekAnta [ Azvina, vIra nirmANa saM02466 to kharca hotA hI hai, sAthameM darajIko dugunI tigunI balA httii| kitanA bhArAma rahA ! bAjArU cATa, namakIna silAI aura denI par3atI hai, varanA ve tatkAla hI IjAda miThAI zrAdipe purAnI paddhati vAlI mAtAoM ko itanI hue phaizanase rahita raha jAyeM / hAthameM kamase kama 1) 11) napharata hai ki ve unakA nAma taka nahIM letI kintu rupayekA eka rezamI rumAla cAhie jo eka bAra pasIne bhAjakala vAlI bahanoMmeM inakA zauka aisA bar3hA hai ki pochane para DasTarake kAma liyA jAne lage aura kara ve inako bahuta hI az2Iz2a samajha kara khAtI haiM aura kamaloM kI zobhAke lie turanta hI tAjA rUmAlake liye dharma tathA dhana donoM hI se hAtha dho baiThatI haiN| bArDara jArI ho jAya / kapar3oM meM jI khola kara taraha gharameM kAma karaneko naukara cAkara haiM aura samAja tarahake bilAyatI senTa uMDela die jAte haiM, jinakI sevA, deza sevA tathA sAhitya sevAse lagana * nhiiN| kImata bhArI bhArI hotI hai aura upayoga raMcamAtra nahIM AdamI soye bhI to kitanA soye / jyAdAse jyAdA isake alAvA sardI meM kAma Ane vAle bar3hiyAse bar3hiyA 7 ghaMTe rAtameM aura 2 ghaMTe dinameM samajha lIjie / 3 ghaMTe sveTara, gulabanda, jurrAva, dastAne zrAdikA aisA anAvazyaka bhojana karane Adike aura nikAla dIjie / bace hue kharca bar3hA hai ki hara jAr3emeM prati ghara 100) 50) ru. 12 ghaMToM meM aba kare to kyA kareM ? basa reDiyo aura kharca hotA hI hai| vAstavameM dekhA jAya to mahilAoM grAmophona ! jo una rasika bahanoMko izka aura aiyyAzI ne jo inakA upayoga karanA zuru kiyA vaha sardIse ke gande gAne sunAte raheM aura unake dila aura dimAga bacaneke lie nahIM kintu kevala phaizanake lie kiyA ko dUSita karate raheM / phira grAmophonake rekArDa nita hai| hA~, yaha khuzIkI bAta hai ki aba adhikAMza bahaneM naye naye cAhieM / eka rekArDa eka bAra sunA aura vaha ina cIz2oMko hAthase buna kara kAmameM lene lagI haiN| tabiyatase utara gayA / eka eka rekArDa honA bhI isase kharca bhI kama karanA par3atA hai aura cIz2a bhI calAU cAhie kamase kama 2 // ) 3) kA / varanA vaha spaSTa taiyAra hotI hai| zrAvAz2a nahIM de| agara mahine meM 10 rekArDa bhI naye hamArI naye yugakI bahanoMko khAne pIneko vastuoM kharIda lie jAte ho to 25) 30) rupaye mAhavArakA meM bhI anAvazyaka kharca karanA par3atA hai aura sAtha hI to yahI kharca palle ba~dha gayA / dina bhara caka caka jarUrI saMyamakA bhI dhyAna nahIM rakkhA jAtA / subaha karane vAle reDiyo meM jo bijalI qharca huI vaha to uThe cAyakA eka kapa jarUra cAhie / nAztA karaneke zAyada khayAla meM pAtI hI nahIM hai| aura phira dina bhara lie gharameM kauna cIz2a banA kara rakkheM / hAthase banAnA reDiyo aura rekArDa ke nirAkAra gAnoMko sunakara bhI to sIkhA hI kahA~ / phira vahI bAjArase lillI biskuTa tabiyata Uba uThI to zAmako sinemAkI saira hotI hai| briTeniyA biskuTake Dibbe maMgAye jAte haiM, jinameM zuddhatA haisiyatake anusAra 1) 2) ru0 kA TikaTa kharIdA jAtA aura saMyamako to lAta mAra dI hI jAtI hai kintu rupayA hai| sAthameM rasika sakhI-saheliyoMkA honA bhI zrAvapaisA bhI miTTIkI taraha baratanA par3atA hai| koI mehamAna zyaka hotA hai varanA akelemeM koI dila AyA bAjArase miThAI maMgAlI gayI / paise kharca hue to caspI nhiiN| unake TikaToMkA bhAra bhI apane hI puruSoMkI jebase aura unakI khudakI rasoI meM dhuAMdhorIse Upara lenA hotA hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3 kiraNa 12] isa tarahake saiMkar3oM hI anAvazyaka aura nirarthaka qharca haiM, jo dina para dina hamArI zikSita bahanoM meM bar3havAnalakI taraha bar3ha rahe haiN| jinako yadi rokA na gayA to ve sacamuca hamAre gharoMko jaldI hI bhasmasAt kara deMge / puruSa rAtadina parizrama kara garmI, sardI, barasAta, dhUpa, bhUkha, pyAsa, gulAmI Adi kI kaThina vAdhAe~ saha kara bar3I muzkilase rUpayA paidA kareM aura hama bahaneM AsAnI ke sAtha hamAre kSaNika zrAnandake lie usako qharca karadeM / yaha hamAre lie kitane bhArI kalaMka aura zarmakI bAta hai| afasosa to yaha hai ki hamAre deza meM jo kucha thA vaha to pahale hI videziyoM ne nikAla liyA kintu jo thor3A bahuta tana aura peTakI lAja zikSita mahilAdhoM meM apavyaya 683 rakhane lAyaka idhara udhara caumAsemeM camakane vAle zragiye kI taraha dikhAI de rahA hai vaha bhI hama isa taraha naSTa bhraSTa kara hamAre deza kI sampattikA kyA kataI divAlA nikAla baiTheM, jo eka dina z2arUrI bhojana-vastra milanA bhI durlabha ho jAya ? isa para hamArI zikSita bahanoMko khUba gaurake sAtha vicAra karanA cAhiye aura zIghra hI apane apane anAvazyaka tathA phaizanakI pUrti ke liye kiye jAne vAle kharceko ghaTAkara tathA banda karake apanI apane samAjakI aura apane dezakI unnatti meM agrasara honA cAhiye / yahI isa samaya unakA mukhya dharma aura qhAsa kartavyakarma hai| -- Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama svahita aura bAdameM parahita kyoM ? [ lekhaka-zrI daulatarAma 'mitra' ] dharmAdezopadezAbhyAM kartavyo'nugrahaH pre| AtmaprabodhavirahAdavizuddhabuddhara, . nAtmavrataM vihAyAstu tatparaH pararakSaNe // anyaprabodhanavidhi prati ko'dhikAraH / -paMcAdhyAyI, 2804 sAmarthyamasti tarituM sarito na yasya arthAta-dharmakA Adeza aura dharmakA upadeza tasya pratAraNaparA paratAraNoktiH // dekara dUsaroM para anugraha (upakAra) karanA caahiye| kartuM yadIcchasi para pratibodhakArya parantu Atma vratako-AtmAke hitakI bAtako- AtmAnamunnanamate ! pratibodhaya tvaM / chor3akara dUsaroMke rakSaNameM-unhIMke hitasAdhanameM- cakSuSmataiva puramadhvani yAti netum / tatpara nahIM rahanA caahiye| andhena nAndha iti yuktimatI janoktiH // AdahiMdaM kAdavvaM jai sakkai parahidaM ca kAdavvaM / -prAramaprabodha 4-5 AdahidaparahidAdo Adahida suha, kAdavvaM // artha ( padya meM ) ____..-granthAntara-paMcA0 2-805 Atma-bodhase zanya janoMko nahi parabodhanakA adhikAra arthAta-Atmahita (apanA hita ) mukhya taraNa kalAse rahita puruSakA yathA taraNa zikSaNa niHsAra kartavya hai| yadi sAmarthya ho to parahita bhI karanA jo abhISTa para-bodhana tujhako to Atman ! ho nijajJAnI cAhiye / Atmahita aura parahitakA yugapata prasaMga netravAna andheko khetA, nahiM andhA, yaha jaga jAnI" upasthita hone para donoM se Atmahita zreSTha hai, isase yaha bAta spaSTa hojAtI hai ki-kisIkA use hI prathama karanA caahiye| prathama tira jAnA yA jJAnI ho jAnA yadyapi svahita yaha eka AdezarUpa AgamakA kathana hai, ata- huA, tathApi vaha hai parahitake sAdhanarUpa-usameM eva isameM, aisA kyoM karanA cAhiye, isa 'kyoM ke sahAyaka; aura aisA svahita-nirata vyaktihI parahita saMtoSa lAyaka khulAsA nahIM hai / aura isa 'kyoM'rU- karanemeM samartha ho sakatA hai jo khuda hI rAstA pI darabAnako saMtoSa karAe binA yaha kisI bAtako bhalA ho vaha dUsaroMko rAste para kyA lagA bhItara-gale nIce-utarane nahIM detA / ataeva sakatA hai ? isa lekhameM isI 'kyoM' kA khulAsA karanA hai / aba hita-ahita kyA haiM, aura unake kAraNa khulAsA yaha hai ki kyA haiM, isa para vicAra kareM: Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] prathama svahita aura bAdameM parahita kyoM ? 611 yaha to sabhI jAnate haiM ki sukha 'hita' hai aura apane AtmAkA ghAta hotA hai, yaha bAta siddha hai|| duHkha 'ahita' hai ataeva inakaM kAraNa batalAte haiM- AtmetarAMgiNAmaMgarakSaNaM yanmataM smRtau| "sarva paravazaM duHkhaM sarva prAtmavazaM sukham / tatparaM svAtmarakSAyAH kRtaM nAtaH paratra yat // .. vadaMtIti samAsena lakSaNaM sukhduHkhyoH||" -paMcA0 2-716 -amitagati yogasAra 8-12 arthAta-AtmAse bhinna dUsare prANiyoMke arthAta-jo paravaza ( parAdhIna ) honA hai vaha zarIrakI rakSAkA jo vidhAna smRtizAstra meM hai, vaha saba duHkha hai, aura jo svavaza ( svAdhIna ) honA kevala apanI hI rakSAke liye hai, isase vastutaH hai vaha saba sukha hai, yaha sukha-duHkhakA saMkSipta lakSaNa dUsaroMkI rakSAkI bAta kucha nahIM hai| hai / aura isaliye AtmAka sAtha karmakA bhAvArtha-rAgAdika bhAva hI parahiMsA aura jo dRr3ha bandhana hai / jisane AtmAko mUlataH aura svahisA athavA para-ahita aura sva-ahita parAdhIna kara rakkhA hai vaha saba duHkharUpa hai, aura honeke kAraNa haiM / aura bhI spaSTa kahA haiusa bandhanase jitanA jitanA chuTakArA milanA arthAdrAgAdayo hisA cAstyadharmo vratacyutiH / ( mukta honA ) hai vaha saba sukharUpa hai| ahiMsA tatparityAgo vrataM dharmo'thavA kila // aba karmabandha hone kA kAraNa batalAte haiM -paMcA02-755 satsu rAgAdibhAveSu bandhaH syAtkarmaNAM balAt / arthAt-rAgAdika bhAva hI hiMsA hai, adharma tatpAkAdAtmano duHkhaM tatsiddhaH svAtmano badhaH // hai, vratacyuti hai / aura rAgAdika-tyAga hI ahiMsA -paMcA0 2-757 hai, dharma hai, vrata hai| / arthAt-rAgAdika bhAvoMke hone para avazya aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiseti / karmabandha hotA hai aura usa kamabandhake phalase teSAmevotpattihiMseti jinAgamasya saMkSepaH // AtmAko duHkha hotA hai, isalie rAgAdika bhAvoMse - -puruSArthasi0 44 "duHkhodakamihA'DitaM sukharasoda hitaM ty'taam"| ___arthAta-rAgAdika bhAvoMkA utpanna na honA hI nizcitarUpase ahiMsA hai, aura unhIM rAgAdika --zrAtmaprabodha, 32 bhAvoMkI jo utpatti hai vaha hiMsA hai, aisA jina+sarva paravazaM duHkhaM sarva prAramavazaM sukham / siddhAntakA saMkSipta rahasya hai| etadvidyAtsamAsena lakSaNaM sukha duHkhyoH|| sarvataH siddhamevaitad vrataM bAhyaM dyaa'nggissu| . -manusmRti:-160 vratamantaHkaSAyANAM tyAgaH saivAtmani kRpaa|| ... * rAga-dveSa donoM sAthI haiM, jaisA ki paMcAdhyAyIke --paMcA0 2-713 nimna vAkyase prakaTa hai " paradamvaro vamjhadi viro muccei vivihakammehiM / "yadyathA na ratiH pakSe vipakSepyarati vinaa| eso jiNauvadeso samAsado baMdha-mukkhassa // ". nAratirvA svapakSepi tadvipakSe rati vinA // ' 2-541 -mokSapAhuDa 13 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [Azvina, vIra nirvANa saM02466 arthAt-yaha bAta saba prakArase siddha hai ki arthAt-usa mAvadyayoga ( antarbAhya hiMsaka prANiyoM para dayA karanA 'bAhyavrata hai' aura kaSAyoM upayoga ) ke abhAva honekA nAma hI nivRtti kA (rAgAdikoMkA) tyAga karanA aMtarbata hai / tathA kahalAtI hai, usIkA nAma vrata hai / yadi sAvadyayoga yahI antarvata nijAtmApara dayAbhAva kahalAtA hai| kI nivRtti aMza (aNu ) rUpase hai to vrata bhI imI 'antavata' ko 'iMdriya nirodhasaMyama' aMza ( aNu ) rUpase hai, aura yadi mAvadya yogakI aura 'vAhyavrata' ko 'prANirakSaNasaMyama' bhI kahate nivRtti mavIza ( mahAn ) rUpama hai to vrata bhI haiN| yathA sarvAza / mahAn ) rUpamai hai| satyamakSArthasambandhAjjJAnaM nA'saMyamAya tt| bhAvArtha-vrataka pAlakajana do prakArake haiM, tatra rAgAdibuddhiryA sayamastanirodhanam // aNuvrataka pAlaka gRhastha haiM jinakI 'upAsaka' trasasthAvarajIvAnAM na vadhAyodyataM manaH / sajJA hai, aura mahAna vratakaM pAlaka vanastha haiM jinakI na vaco na vapuH kvApi prANisaMrakSaNaM smRtam / / 'sAdhaka-sAdhu saMjJA hai / / -paMcA0 2, 1122-23 tIna gupti, pA~ca samiti, dasa dharma, bAraha arthAta-indriya aura padArthaka sambandhase jo anuprekSA, bAIsa pariSahajaya, pA~ca cAritra, aura jJAna hotA hai vaha asaMyama nahIM karatA hai| kintu bAraha prakArakaM tapa, ye aMtavrata pradhAna yA nivRtti indriya aura padArthake sambandha hone para yama padArthameM pradhAna mahAna dharmake aMga haiN| jo rAga dveSa pariNAma hote haiM ve hI asaMyamako auSadhi, AhAra, jJAnasAdhana aura abhaya, ina karane vAle haiN| una rAga-dveSa rUpa pariNAmoMko - gRhasthake vratako 'aNuvrata' kahane se yaha nahIM rokanA hI 'indriya-nirodha-saMyama' hai / tathA trasa samajhanA cAhiye ki-aNuvratI gRhasthako hiMsA svarUpa aura sthAvara jIvoMko mArane ke liye mana vacana pAMca pApa aNupramANa aMzameM karanekI to manAI hai aura kAyakI kabhI pravRtti nahIM karanA hI prANi saMrakSaNa' zeSa aMzameM karanekI chuTTI hai / aisA samajha lene yA pragaTa saMyama hai| honese to hama do tarahase apanA ahita kara baileNge| ____ eka khulAsA aura hai ki ahiMsAdharma-vrata eka to hama paMca pApa karanemeM adhikAMzameM pravRtta ho ke pAlaka do tarahake hote haiM / yathA - jAyeMge, dUsare rAjanyAyAlaya hamArI z2abAnakA etabAra tasyAbhAvonivRttiH syAd vrataM cArthAditi smRtiH / ' ' nahIM karegA, jisase ki hamArA na mAlUma kitane prasaMgoM aMzAtsApyaMzatastatsA sarvataH sarvatopi tat // para ahita ho jAnA saMbhava hai| ataeva hameM paMca pApoMse - --paMcA02-752 kamase kama rAja-kAnUnakI maMzAke anusAra to barAbara - * darzana, jJAna aura cAritra 'bandhake kAraNa nahIM, (sarvAzameM ) bacanA hI cAhiye / aisA karanese hama kiMtu baMdhakA kAraNa rAga hai| rAja-kAnUna bhaMgakA phala ( daMDa ) bhI nahIM pAyeMge aura (dekho, pu0 si0 zloka 212 se 214) hamArI rAjanyAyAlaya meM vacana-sAkha bhI kAyama rhegii| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] cAra dAnoMke dvArA dUsaroM ke prAkRtika yA parajanakRta duHkha (kaSTa) dUra karanA - unakI sahAyatA karanA - yAne jIvoMkI dayA pAlanA, tathA dharma, artha + aura kAma isa trivargakA virodharUpase sevana karanA bAhya vrata-pradhAna yA pravRtti pradhAna aNudharmake aMga haiN| prathama svahita aura bAdameM parahita kyoM ? mahAn aura aNu yoM haiM ki - jahA~ antavrata- pradhAna yA nivRtti pradhAna dharmakA anuSThAtA sAdhu ( vanastha ) apanI ora se kisIko duHkha (kaSTa) nahIM pahu~cA karake - kisIke prati sarva zimeM prazasta aura adhikA~za meM prazasta rAgadveSa nahIM karake apanA aura dUsaroMkA hita saMpAdana karatA haiM, vahA~ bAhya vratapradhAna yA pravRtti pradhAna dharmakA anuSThAtA upAsaka (gRhastha ) dUsaroMke prati adhikAMza prazasta rAgadveSa karake apanA aura dUsaroMkA hita-ahita donoM saMpAdana karatA hai / udAharaNa lIjiye (1) manuSyasamAja ke viSaya meM udAharaNadharma ( pAralaukikadharma = samyakdarzana, jJAna, cAritra-vItarAgatA ), artha aura kAmakA avirodha rUpase sevana karane vAle gRhasthakA jIvana aise aneka jaTila prasaMgoM kA - samasyAoM kA - samudAya hai,jinameM prazasta rAga-dveSa kie binA jIvana nirvAha nahIM ho sakatA hai| 1 mitroMkA prApta karanA aura unakI vRddhi karanA + "vidyA-bhUmi- hiraNya-pazu-dhAnya- bhAMDopaskara-mitrA dInAmarjanamarjitasya vivardhanamarthaH / " ( vAtsyAyana, kAmasUtra 2 - 1 ) "yataH sarvaprayojanasiddhiH so'rthaH / " - somadeva - nItivAkyAmRta 2 633 bhI artha puruSArtha meM garbhita hai / aba jarA sociye to, kyA yaha puruSArtha yU~ hI -- sahaja ho - siddha ho jAtA hai ? - isake liye laukika dharma (lokasamarthita rAjadharma - rAjaniyama ) kA pAlana karanA par3atA hai taba kahIM jAkara yaha siddha hotA hai / gRhastha ke Upara idhara to laukikadharma pAlana kI z2immedArI aura udhara pAralaukikadharma pAlanakI z2immedArI hai / jaisA ki kahA hai sarva eva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH / yatra samyaktvahAnirna yatra na vratadUSaNam // - yazastilaka sarva eva vidhijainaH pramANaM laukikaH sartA / yatra na vratahAniH syAtsamyaktvasya ca khaMDanaM // --ratnamAlA 65 ate dharmo gRhastharti kikaH pAralaukikaH / lokAzrayo bhavedAdyaH paraH syAdAgamAzrayaH // -- yazastilaka bhAvArtha - gRhasthase laukika yA rAjaniyama aise svIkAra karAnA athavA aisA rAjazAsana sthApita karAnA ki jo dharmako dUSaNa lagAne vAlA na ho / ki kitanI jaTila samasyAe~ haiM ! yahI kAraNa hai dharma pAlaka gRhastha ke lie eka aisA jIvanamArga nizcita kiyA gayA hai ki jisa para calane se vaha donoM jimmedAriyoMke virodharUpI khatarese baca jAtA hai / vaha mArga hai, ziSTa (loka yA rAjaniyama pAlaka ) janoMkA anugraha karanA aura duSTa ( badaniyatI loka yA rAja-niyama tor3aka) janoMkA nigraha karanA, cAhe ve koI hoM, basa isIkA nAma hai prazasta rAga-dveSa | Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 anekAnta mAzvina, vIranirvANa saM02466 .sAdhujana laukika jimmedArIse rahita haiM. ataH hone yogya ) jIvoMko batalAUM-vahI manuSya eva unake lie zatru-mitra donoM barAbara haiM, unheM agale janmameM tIrthakara hokara sAdhu avasthA dhAraNa kisIse rAga-dveSa nahIM hai| , ___ karake phalasvarUpa vItarAga (niSpakSa ) sarvajJa, aura (2) pazu-samAjake viSayameM udAharaNa- hitopadezaka hotA hai| eka cUhe para billI jhapaTI, gRhasthane billIko aba samajhameM A jAnA cAhiye ki jinhoMne aghAtaka mAra mArakara cUheko chur3AyA, gRhastha kI svahita prApta kiyA hai, athavA jinhoMne vItarAgatA. yaha pravRtti cUhe ke prati adhikAMzameM prazastarAga aura pUrvaka hitako dekha-jAna liyA hai aura anubhava billIke prati prazasta dveSarUpa huI / isI prakAra eka kara liyA hai, ve hI 'hitopadezaka' hone ke pUrNa kuttA billIke Upara jhapaTA, gRhasthane billIko adhikArI haiN| chur3AyA,gRhasthakI yaha pravRtti billI ke prati adhikAMza ataeva aisA nahIM samajhA jAya ki jainAgamameM meM prazastarAga aura kutte ke prati prazastadveSa rUpa huii| parahitakA sthAna gauNa aura jainAgamokta sAdhu___ yahAM para agara pUcho ki sAdhujana dAna ke dvArA caritra nimna koTikA hai / balki yaha spaSTa kahA sahAyatA to nahIM kara sakate, so to ThIka; parantu gayA hai kikyA unameM anukampA-vRtti bhI nahIM hai ?-to uttara ____ sAdhAraNA ripau mitre sAdhakAH svaparArthayoH / yaha hai ki unameManukampAvRtti jarUra hai,parantu unakI sAdhuvAdAspadIbhUtAH sAkAre sAdhakAH smRtAH // " vRtti savAzameM aprazasta aura adhikAMzameM prazasta . -Atmaprabodha, 112 rAga-dveSarahita, aMtarmukhI honese vaha aise samayameM arthAta-jo zatru-mitrameM samAna hai-mitroMse duHkhI-kaSTo-jIvoMkI dazA para anakampApUrvaka rAga aura zatruoMse dveSa nahIM karate-apane aura "vastusvarUpa-vicAra" kI ora jhaka jAtI hai| parake prayojanako siddha karanevAle haiM, aura sAdhavAda ___ isa prakAra yahA~ Akara yaha spaSTa ho jAtA hai ke sthAna haiM-saba loga jinakI prazaMsA karate haiM, ki jo parahita ( dUsaroMke sAtha prazasta rAgAdika ve 'sA' akSarake vAcyarUpa 'sAdhaka' athavA nahIM karanA) hai, usameM svahita samAyA huA hai,aura 'sAdhu' haiN| vaha svayaM prathama ho jAtA hai| ____sara gurUdAsa banarjIne apane "jJAna aura AgamameM yahA~ taka batalAyA hai ki jo manaSya kama" nAmaka granthameM svArtha ( svahita ) aura parArtha parvabhavameM darzanavizuddhi, mArgaprabhAvanA, pravacana- (parahita) kI vyAkhyA karate hue bahuta kucha likhA vatsalatva Adi solaha bhAvanA bhAtA hai-yaha hai, jisakA sArAMza yaha hai ki hamArA svArtha bhAtA hai ki kaba mere ratnatrayakI ( samyagdarzana. parArtha-virodhI nahIM, balki parArthake sAtha samparNa sa0 jJAna, sa.cAritrakI ) zuddhi ho aura kaba maiM rUpase milA huA hai| khuda svArthasiddha kie binA zuddhikA mArga (mokSakA mArga ) sampUrNa bhavya (mukta hama parArtha siddha nahIM kara sakate / maiM agara khada asukhI hU~gA to mere dvArA dUsaroMkA sukhI honA loka yA rA janiyama tor3anevAle apane putrotakako kabhI sambhava nhiiN| prANa daNDa-jaisA nigraha karane ke aneka udAharaNa purANoM AzA hai, itane vivecanase ukta 'kyoM' rUpa meM pAye jAte haiN| zaMkAkA kucha samAdhAna hogaa| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 1 AbhAra aura dhanyavAda usa sabakA mukhya zreya Apa donoM sajjanoMko hai| 'anekAnta' eka varSa cala kara ghATeke kAraNa jo acche kAmoMkA nimitta jor3ate haiM ve hI pradhAnabanda ho gayA thA aura kucha varSa taka banda rahA thA, tayA zreyake bhAgI hote haiM aura isaliye Apa yaha bAta kisIse chipI nahIM hai| sana 1938 meM jaba samAjakI orase bhI vizeSa dhanyavAdake pAtra haiN| lA0tanasukharAyajI nyU dehalI, vIrazAsana jayantIke , yahA~ para maiM una udAra paropakArI sajjanoMkA zubhaavasara para sabhApatikI hemiyatasaM vIrasevA. AbhAra pradarzita kiye binA bhI nahIM raha sakatA mandirameM sarasAvA tazarIpha lAe aura Apake sAtha jinhoMne apanI orase ajaina saMsthAoM-skUloM, utsAhI navayuvaka bhAI ayodhyAprasAdajI goyalIya kAlijoM tathA pablika lAyaberiyoM Adiko 'anebhI padhAre, taba Apa donoM hI sajjanoMne vIra mevA. kAnta' phrI (vinA mUlya) bhijavAyA hai, aura isa mandirake kAryoMko dekhakara 'anekAnta' ke punaH taraha anekAnta-sAhityako dUsaroM taka pahu~cA kara prakAzanakI AvazyakatAko mahasUsa kiyA, lAlA usake pracArameM sahAyatA pahu~cAI hai, itanA hI nahIM jone patrake ghATe kI jimmedArIko apane Upara balki 'anekAnta' ke ghATeko rakamako kama karanemeM liyA aura goyalIyajIne pUrvavata prakAzakake bhArako sahayoga dekara usake saMcAlakAdike utsAhako apane Upara lekara prakAzana tathA vyavasthA-sambandhI baDhAne meM bhI madada kI hai| asta; isa puNya cintAoMkA mArga sApha kara diyA, aura isa taraha sabase adhika sahayoga zrImAna dAnavIra rA0 ba0 mujhe phirase 'anakAnta' ko nikAlane ke liye seTha hIrAlAlajI indaurane pradAna kitrA hai-Apane protsAhita kiyA / tadanusAra do varSase yaha patra 500) ru0 kI rakama dekara 150 ajaina saMsthAoM barAbara lA0 tanasukharAyajI ke saMcAlAkatva aura ko eka varSa aura 100 jaina mandiroM-pustakAlayoM bhAI ayodhyApramAdajI goyalIya vyavasthApakatvameM ko chaha mahIne taka 'anekAnta' bhijavAnekI Anandake sAtha prakAzita hotA A rahA hai| do varSa udAratA dikhalAI hai| zeSa sajjanoMmeMse cAra ke bhItara patrako jo ghATA rahA vaha saba lAlAjIne nAma yahA~ aura bhI khAsa taurase ullekhanIya haiMuThAyA aura goyalIyajIko apane Aphisavarkake (1) lA0 chuTTanalAlajI maide vAle dehalI, jinhoMne atirikta ovaraTAimameM presa tathA prUphAdikI sabase pahale 51) rupaye dekara isa paropakAra vyavasthAdi-viSayaka jo dina rAta bhArI parizrama evaM satsahayogake kArya meM peza qadamI kI, (2) uThAnA par3A ume Apane khazI me uThAyA / isa taraha zrImanta seTha lakSmI candajI bhelasA ne 101) ru. Apa donoM sajjanoMkI badaulata 'anekAnta' ko do (3) jaina navayuvaka sabhA jabalapura, ne 30) ru0 varSakA nayA jIvana prApta huA, isake liye maiM Apa (4) seTha gulAbacandajI TogyA indaurane 25) ru0 donoM sajjanoMkA bahuta AbhArI hU~.aura apako dekara saMsthAoMko patra phrI bhijvaaye| hArdika dhanyavAda bheTa karatA huuN| Apake isa nimitta isa avasara para maiM apane una lekhaka mahAnuko pAkara kitanoMko lekha likhane kI preraNA huI, ko kabhI nahIM bhUla sakatA, jinhoMne samaya samaya kitane naye lekha likhe gaye, kitanI naI khojeM huI, para apane mahatvake lekhoM dvArA merI, anekAntakI kitanI vicAra-jAgRti utpanna huI, kitane Thosa aura samAjakI sevA kI hai / Apake sahayogake sAhityakA nirmANa huA aura usase samAjako vinA maiM kucha bhI nahIM kara sakatA thA / 'anekyA kucha lAbha pahuMcA, usa sabako batalAnekI kAnta' ko itanA unnata, upAdeya tathA spRhaNIya jarUrata nahIM, yahA~ saMkSepameM itanA hI kahanA hai ki banAnA yaha saba Apake hI parizramakA phala hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [Azvina, vIra nirvANa saM02466 aura isaliye maiM ApakA sabase adhika AbhAra ume mila kara uThA leveM, atha gA isake saMcAlanake mAnatA haiN| ina sajjanoM meM bA0 sUrajabhAnajI vakola liye samAjakA eka suvyavasthita borDa niyata ho paM nAthUrAmajI 'premI', bA. jayabhagavAnajI vakIla, jAve, jima meM yaha patra marvathA para nurAkhapekSA na rahepaM0 paramAnandajI zAstrI, nyAyAcArya paM. mahendra- kisIkI kisI bhI kAraNavaza sahAyatAkaM banda ho kumArajI, bA0 agaracandajI nAhaTA, paM.ratanalAla- jAne para isakA jIvana khataremeM na par3a jAya aura jo saMghavI, bhAI ayodhyAprasAdajI goyalIya, imaM apanA jIvana saMkaTa TAlane ke liye i paM0 bhagavatsvarUpajI 'bhagavat', vyAkaraNAcArya paM0 bhaTakanA na par3e ise svAvalambI banana tathA ghATama vaMzIdharajI, bA0 mAIdiyAlajI bI. e., pro0 mukta rahanekA pUrA prayatna kiyA jAya aura ise jagadIzacandajI ema. e., paM0 kailAzacandajo zAstrI kramazaH 'kalyANa' kI koTi kA patra banAyA jAya / paMtArAcandajI darzanazAstrI aura bhAI bAlamukanda- sAtha hI, imakA prakAzana bhI sampAdanakI taraha jI pATodIke nAma khAsa taurase ullekha yogya hai| vIrasevAmandira sarasAvAse ho barAbara hotA rahe, AzA hai ye saba sajjana Ageko isase bhI adhika jo isake liye upayakta tathA gauravakA sthAna hai / utsAhake sAtha 'anekAnta' kI sevA meM tatparara heMge, samAjakI mAlI hAlata.dharma kAryoM meM usake vyaya aura aura dUsare sulekhaka bhI ApakA anukaraNa kreNge| usake zrImAnoMkI udAra pariNatiko dekhate hue yaha 2 anekAntakA AgAmI prakAzana saba usake liye kucha bhI nahIM hai| sirpha thoDAsA 'anekAnta' kI gata 11 vI kiraNameM vyavasthApaka yoga isa tarapha dene-dilAne kI jarUrata hai, jisake anekAntane jo sUcanA nikAlI thI usake anusAra isa liye anekAntake premiyoMko khAsataurase prayatna kiyAbAda meM anekAntakA dehalIse prakAzana banda ho karanA cAhiye / mero rAyameM boDa jaisI kipI bar3A rahA hai| zrataH isa patrake AgAmI prakAzanakI eka skImase pahale 'anekAntake kucha sahAyaka banAe bar3I samasyA sAmane hai / vyavasthApakajIkI sUcanAko jAveM aura unake 100), 50) tathA 25) ke tIna par3hakara mere pAsa paM0 munnAlAla jI jaina vaidya malakApura greDa rakkhe jAe~ / kamase kama 15 sajjana sausaukI (barAra) kA eka patra aAyA hai, jisameM unhoMne 20 sajjana pacAsa pacAsakI aura 20 sajjana 'anekAMta' ke saMcAlana aura usake ghATeke bhArako paccIsa paJcIsa rupaekI sahAyatA karane vAle yadi uThAne ke liye apane ko peza kiyA hai aura likhA hai ki mila jAe~ to anekAnta kucha varSoM ke lie ghATekI svIkAratA milane para ve apane zrImahAvIra priTiMga cintAse mukta ho sakatA hai aura isa aseMmeM vaha presameM anekAnta ke yogya naye TAipoM AdikI vyavasthA phira apane pairoM para bhI Apa khar3A ho sakatA hai / kara dage aura patrakA sundaratA tathA zuddhatAka sAtha yadiisa kiraNake prakAzita.honasa 15dina ke bhItara chApakara prakAzita karanakA pUrA prayatna kareMge / isa 15 navambara taka mujhe aise sahAyakoMkI orase prazaMsanIya utsAha ke liye Apa niHsandeha dhanyavAdake eka hajAra rupayakI sahAyatAke vacana bhI mila gaye pAtra haiM / astu, abhI Apase patravyavahAra cala rahA hai, to maiM vIrasevAmandira se hI anekAntake cauthe kucha samasyAeM hala honeko bAkI haiM, jaisA kucha antima vaSakA prakAzana zuru kara duuNgaa| AzA hai anekAnta nirNaya hogA usakI sUcanA nikAlI jaaygii| ke premI isa viSayakI mahattAkA anubhava karate hue 3 merI Antarika icchA zIghra hI isa ora yoga dena-dilAnameM pezakadamI merI Antarika icchA to yaha hai ki 'anekAnta' kareMgeM aura mujhe apanI sahAyatAke vacanase zIghra ke ghATekA bhAra samAjake kisI eka vyakti para na hI sUcita karane kI kRpA kreNge| rakkhA jAya, balki samAjake kucha udAra sajjana Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDitapravara aAzAdhara [le0-zrI paM0 nAthUrAmajI premI ] (gata kiraNase Age) - . .-bhaTTAraka vinayacandra-iSTopadezakI TIkAke hai-"racitamidaM rAjaguruNA madanena / ' madana gaur3a anusAra ye sAgaracandra munIndra ke ziSya the aura brAhmaNa the| paNDita AzAdharajIne inheM kAvya-zAstra inheM paNDitajIne dharmazAstra kA adhyayana karAyA par3hAyA thaa| thaa| inhIMke kahanese unhoMne iSTopadezakI TIkA -paMDita jAjAka- inakI preraNAse paNDitajIne banAI thii| prati dinake svAdhyAyake lie triSaSTismRti-zAstrakI -mahAkavi madanopAdhyAya-hamArA anumAna hai racanAkI thii| inake viSayameM aura kucha nahIM ki ye vindhyavarmAke saMdhivigrahika maMtrI bilhaNa mAlUma huaa| kavIzake hI putra hoMge 18 'bAla-sarasvatI' nAmase 10-haradeva-ye khaNDevAla zrAvaka the aura ye prakhyAta the aura mAlavanareza arjunavarmA ke guru alhaNa-suta pApA sAhuke do putroM bahudeva aura the| arjunavarmAne apanI amaruzatakakI saMjIvinI padmasiMhameMse bahudevake putra the / udayadeva aura TIkAmeM jagaha jagaha 'yaduktamupAdhyAyena bAla-sarasvatyA- stambhadeva inake choTe bhAI the| inhIMkI vijJaptise paranAmnAmadanena' likhakara inake aneka padya uddhRta paMDitajIne anagAradharmAmRtakI bhavyakumudacaMdrikA kiye haiN| unase mAlUma hotA hai ki madanakA koI TIkA likhI thii| alaMkAra-viSayaka grantha thaa| mahAkavi nadanakI pAri- 11 mahIcandra sAhu-ye paurapATa vaMzake arthAt jAtamaMjarI nAmakI eka nATikAthI,jisake do aMka paravAra jAtike samuddhara zreSThIke lar3ake the haiN| inakI dhArakI 'kamAla maulA' masajidake pattharoM para khade preraNAse sAgAradharmAmRtakI TIkAkI racanA huI thI hue mile haiN| anumAna kiyA jAtA hai ki zeSa aura inhIMne usakI pahalI prati likhI thii| aMkoMke patthara bhI ukta masajidameM kahIM lage hoNge| 12 dhanacandra--inakA aura koI paricaya nahIM pahale yaha nATikA mahArAjA bhojadevadvArA sthApita diyA hai| sAgAra-dharmaTIkAkI racanAke liye inhoMne zAradA-sadana nAmaka pAThazAlAmeM utkIrNa karake bhI uparodha kiyA thaa| rakkhI gaI thI aura vahIM khelI gaI thii| arjuna- paurapATa aura paravAra eka hI haiM, isake lie varmadevake jo tIna dAna-patra mile haiM, ve inhIM dekhie merA likhA huA 'paravAra jAtike itihAsa para madanopAdhyAyake race hue haiM / unake antameM likhA prakAza' zIrSaka vistRta lekha, jo 'paravArabandhu' aura * dekhiye Age prazastike 6-7 veM padyakI vyaakhyaa| 'anekAnta' meM prakAzita huA hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 anekAnta [Azvina, vIra nirvANa saM02466 13 kelhaNa--ye khaNDelavAlavaMzake the aura jo eka zreSTha mArga thA, use chor3akara maiM bahuta kAla inhoMne jina bhagavAnakI aneka pratiSThAyeM karAke taka bhaTakatA rahA, anta meM bahuta thaka kara kisI pratiSThA prApta kI thii| sUktiyoM ke anurAgase arthAta taraha kAlalabdhivaza use phira pAyA / so aba sundara kavitvapUrNa racanA hone ke kAraNa inhoMne jinavacanarUpa kSIrasAgarase uddhRtakiye hue dharmAmRta 'jinayajJa-kalpa'kA pracAra kiyA thaa| yajJakalpakI (AzAdharake dharmAmRtazAstra ? ) ko santoSapUrvaka pahalI prati bhI inhIMne likhI thii| pI pIkara aura vigatazrama hokara maiM ahaMdudbhagavAnakA 14 dhInAka--ye bhI khaNDevAla the| inake pitA dAsa hotA hU~ // 64 // kA nAma mahaNa aura mAtAkA kamalazrI thaa| inhoMne mithyAtva-karma-paTalase bahuta kAla taka DhaMkI huI triSaSTismRtizAstra kI sabase pahalI prati likhI thii| merI donoM AMkheM jo kumArgameM hI jAtI thIM, kaviarhadadAsa-munisuvratakAvya, purudevacampa AzAdharakI uktiyoM ke viziSTa aMjanase svaccha aura bhavyajanakaMThAbharaNake kartA haiN| paM0 jinadAsa ha gaI aura isalie aba maiM satpathakA Azraya zAstrIke khayAlase ye bhI paNDita AzAdharake ziSya letA hU~ // 65 // the| parantu isake pramANameM unhoMne jo ukta granthoMke isI taraha purudevacampUke antameM akhioMke padya uddhRta kiye haiM-unase itanA hI mAlama hotA badale apane manake lie kahA haihai ki AzAdharakI sUktiyoMse aura granthoMse unakI mithyAtvapaMkakaluSe mama mAnase'smin dRSTi nirmala ho gaI thii| ve unake sAkSAta ziSya prAzAdharoktikatakaprasaraiH prasanne / the. yA unake sahavAsa meM rahe . yaha prakaTa nahI arthAta-mithyAtvakI kIcar3ame ga~dale hue mere . hotaa| paNDita AzAdharajIne bhI unakA kahIM spaSTa isa mAnasameM jo ki aba AzAdharakI sUktiyoMkI ullekha nahIM kiyA hai| aba una padyoMpara vicAra nirmalIke prayogase prasanna yA svaccha ho gayA hai / kiijie| dekhie munisuvrata kAvyake anta meM kahA hai- bhavyakaNThAbharaNameM bhI AzAdharasUrikI isI dhAvankApathasaMbhate bhavavane sanmArgamekaM parama taraha prazaMsA kI hai ki unakI sUktiyA~ bhavabhIka tyaktvA zrAMtatarazcirAya kathamapyAsAdya kaalaadmum|| ___ gRhasthoM aura muniyoM ke lie sahAyaka haiN| ___ ina padyoMmeM spaSTa hI unakI sUktiyoM yA unake saddharmAmRtamuddhRtaM jinavacaH kSIrodadherAdarAt, sadgranthoMkA hI saMketahai jinake dvArA arhadAsajIko pAyaM pAyamitaH zramaH sukhapathaM dAso bhavAmyahaMtaH // 64 // , 14 // sanmArgakI prApti huI thI, guru-ziSyatvakA nhiiN| mithyAtvakarmapaTalaizviramAvate me hA~, caturvizati-prabandhakI kathAko par3hane ke ___ yugme dRzeH kupthyaannidaanbhuute| bAda hamArA yaha kalpanA karaneko jI avazya hotA AzAdharoktilasadaMjanasaMyogai hai ki kahIM madanakIrti hI to kumArgameM ThokareM khAte - racchIkRtepRthulasatpathamAzrito'smi // 65 // khAte antameM AzAdharakI sUktiyoMse arhadAsa na arthAt kumArgoMse bhare hue saMsArarUpI banameM bana gaye hoN| pUrvokta pranthameM jo bhAva vyakta kiye Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3, kiraNa 12] paMDitapravara AzAdhara gaye haiM, unase isa kalpanAko bahuta kucha puSTi milatI "vyAghra vAlavaMzasa roja haMsaH kAvyAmRtaugharasapAnasutRptagAtraH sallakSaNasya tanayo nayavizvacaturAzAdha hai / aura phira yaha arhadAsa nAma bhI vizeSaNa : jaisA hI mAlUma hotA hai / sambhava hai unakA vAstavika nAma kucha aura hI rahA ho / yaha nAma to eka taraha kI bhAvukatA aura vinayazIlatA hI prakaTa karatA hai / isa sambandhameM eka bAta aura bhI noTa karane lAyaka hai ki arhaddAsajIke pranthoMkA pracAra prAyaH karNATaka prAnta meM hI rahA hai jahAM ki ve caturviMza tiprabandhakI kathA ke anusAra sumArga se patita hokara rahane lage the / satpathapara puna: lauTane para unakA vahIM raha jAnA sambhava bhI jaMcatA hai / itanA saba likha cukane ke bAda aba hama paM0 AzAdhara jI ke antima grantha anagAradharmAmRta TIkAkI antya prazasti uddhRta karake usakA bhAvArtha bhI likha dete haiM jisake AdhAra para pUrvokta saba bAteM kahI gaI haiM / yaha unakI mukhya prazasti hai, anya graMthoMkI prazastiyA~ isImeM kucha padya kama jyAdA karake banI haiM / una nyUnAdhika padyoMko bhI hamane TippaNI meM de diyA hai aura Age calakara unakA bhI abhiprAya likha diyA hai / mukhya prazasti zrImAnasti sapAdalakSaviSayaH zAkambharIbhUSaNastatra zrIratidhAma maNDalakaraM nAmAsti durgaM mahat / zrIramyAmupAdi tatra vimalabyAghra ravAlAnvayAcchrIsallakSaNato jinendrasamayazraddhAlurAzAdharaH // 1 // sarasvatyAmivAtmAnaM sarasvasyAmajIjanad / yaH putraM chAhaDaM guNyaM raMjitArjunabhUpatim // 2 // - 666 vijayatAM kalikAlidAsaH " // 3 // isyudaya sena muninA kavisuhRdA yo'bhinanditaH prIyA / "prajJApuMjo'sI" ti ca yo'bhihito madana kIrtiyatipatinA || lif mlecchrezena + sapAdalakSaviSaye vyApte suvRttapatitrAsAdvindhya narendra doH parimalasphUrjastrivagaujasi / prApto mAlavamaNDale bahuparIvAraH purImAvasan yo dhArAmapaThajjinapramitivAkzAstre mahAvIrataH // en "zrAzAvaratvaM 'mayi viddhi siddhaM nisargasaudaryamajaryamArya / sarasvatIputratayA yadetadarthe paraM vANyamayaM prapaJcaH " // 6 // ityupazlokito vidvadbihnaNena kavIzinA / zrIvindhyabhUpatimahA sAndhivigrahikeNa yaH // 7 // zrImadarjuna bhupAlarAjye zrAvakasaM kule / jinadharmodayArtha yo nalakacchapure'vasat // 8 // yo drAvyAkaraNAdhipAramanayacchuzrUSamANAna kAn, SaTtaka paramAstramAdhya na yataH pratyarthinaH ke'cipan / + mUlArAdhanA TIkA ( zolApura ) jisa prati parase prakAzita huI hai, usameM prazastike ye cAra hI padya mile haiM aura sampAdaka paM0 jinadAsa zAstrIne prazastiko apUrNa likhA hai / zAyada AgekA patra gAyaba hai / triSaSTismRtizAstra kI prazasti meM prArambhake do padyoM ke bAda 'vyAghreravAla' Adi padya na hokara 'mlecchezena' Adi pA~cavA~ padya hai / usake bAda 'zrImadarjuna bhUpAla' Adi AThavA~ aura phara 'yodrAgvyAkaraNAbdhi' Adi navA~ padya diyA hai| + mlecchezena sAhibudIna turuSkarAjena / -bhavyakumudacandrikA TIkA | Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 anekAnta ceruH ke'skhalitaM na yena jinavAgUdIpaM pathi prAhitAH / pItvA kAvyasudhAM yatazca rasikeSvApuH pratiSThAM na ke // 6 // syAdvAdavidyAvizadaprasAdaH prameya ratnAkaranAmadheyaH / rAjImatIvipralambhaM nAma nemIzvarAnugam / vyadhatta khaNDakAvyaM yaH svayaMkRtanibandhanam // 12 // zrAdezAtpituradhyAtmarahasyaM nAma yo vyadhAt / tarkaprabandha niravadyapatha pIyUSapUro vahati sma yasmAt // 10 // zAstraM prasanna gambhIraM priyamArabdhayoginAm // 13 // siddhayaGkaM bharatezvarAbhyudaya satkAnyaM nibandhojjvalaM, yastraividyakavIndra modanasahaM svazreyase 'rIracat / dvAkyarasaM nibandharuciraM zAstraM ca dharmAmRtaM, nirmAya nyadadhAnmumucuviduSAmAnandasAndre hRdi // 11 // ] * triSaSTismRtikI prazasti meM isa padyakA nambara pA~ca hai / usake Age nIce likhe padya haiM yo mUlArAdhaneSTopadezAdiSu nibandham / vyadhattAmarakoSe ca kriyAkalApamujagau // 14 // raudrasya vyadhAskAvyAlaMkArasya nibandhanam / sahastranAmastavanaM sanibandhaM ca yorhatAm // 13 // sanibandhaM yazca jinayajJakalpamarIracat / triSaSTismRtizAstra yo nibandhAlaMkRtaM vyadhAt // 16 // yo mahAbhiSekAcavidhi mohata moravim / - cakre nitya mahodyotaM snAnazAstra jinezinAm // 17 // ratnatraya vidhAnasya pUjAmAhAtmya varNakam / taarvidhAnAkhyaM zAstra vitanute sma yaH // 18 // dharmAmRtAdizAstrANi kuzAgrIyadhiyAmiva / yaH siddhaya ka mahAkAvyaM rasikAnAM mude'sRjat // 6 // sohamAzAdharaH kaNThamalaMkartuM sadharmiNAm / paJcikAlaMkRtaM graMthamimaM puNyamarIracam // 7 // kvArSamabdhiH kva maddhIstaistathApyetadyUtaM mayA / puNyaiH sadRdbhyaH kathAratnAnyuddhRtya prathitAnyataH // 8 saMkSipyatAM purANAni nityasvAdhyAyasiddhaye / iti paNDitajAjAkA dvijJaptiH prerikA me // 6 // yacchadmasthatayA kiJcidatrAsti skhalitaM mama / tatsaMzodhya paThantvenaM jinazAsanabhAktikAH // 10 // mahApurANAntastattvasaMgrahaM paThatAmimaM / triSaSTismRtinAmAnaM dRSTidevI prasIdatu // 11 // pramAravaMzavArdhIndu devapAlanRpAtmaje / zrImatu deive'sisthAnAvantImavatyalam // 12 // nalakacchapure zrImannemi caityAlaye 'sidhat / graMtho'yaM dvinavadvaya kavikramArkasamAtyaye // 13 // khANDilyavaMze mahaNakamalazrIsutaH sudRk / vInAko vardhatAM yena likhitAsyAdyapustikA // 14 // [Azvina, vIra nirvANa saM0 2466 isake zrAge 'rAjImatI' aura 'zrAdezAt ' zrAdi do padya sAgAradharmAmRta aura jina yajJakalpakI prazastiyoM meM nahIM hai| isa padyake zrAge jinayajJakalpameM nIce likhe padya diye haiM prAcyAni saMcarcya jinapratiSThAzAstrANi dRSTvA vyavahAramaindraM / AmnAya vicchedatamacchideyaM graMthaH kRtastena yugAnurUpaH // 18 khANDilyAnvayabhUSaNAlhaNa sutaH sAgAradharme rato, vAstavyo nalakacchacAru nagare kartA paropakriyAm / sarvajJAcaMnapAtradAnasamayodyota pratiSThApraNIH, pApAsAdhurakArayatpunarimaM kRtvoparodhaM muhuH // 16 // vikramavarSasapaMcAzItidvAzadazazateSvatItepu, Azvina sitAntya divase sAhasamallApa rAkhyasya / zrIdevapAlanRpateH pramArakulazekharasya saurAjye, nalakacchapure siddhogranthoyaM neminAthacaityagRhe // 20 // anekAtpratiSThAptapratiSThaiH kelhaNAdibhiH / sadyaH sUktAnurAgeNa paThitvAyaM pracAritaH // 21 // nandyAtkhANDilyavaMzotthaH kelhaNo nyAsavittaraH / likhito yena pAThArthamasya prathamapustakam // 22 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] paNDitapravara pAzAdhara AyurvedavidAmiSTaM vyaktu vAgbhaTasaMhitAm / nalakacchapure zrImannemicaityAlaye'sidhat / bhaSTAGgahRdayodyotaM nibandhamasRjacca yaH // 16 // vikramAbdazateSveSA trayodazasu kArtike // 31 // sohamAzAdharo'kArSa TIkAmetAM munipriyAm / mukhya prazastikA bhAvArtha svopajJadharmAmRtoktayatidharmaprakAzinIm // 20 // zAkaMbharIbhaSaNa sapAdalakSa / dezameM lakSmIse zabda cArthe ca yatkicidavAsti skhalitaM mama / bharA parA maNDalakara nAmakA kilA thA / vahA chamasthabhAvAt saMzodhya sUrayastat paThantvimAm // 21 - nalakacchapure paurapaurastyaH paramArhataH / * isake sthAna para sAgAradharmAmRtameM nimna jinayajJaguNaucisyakRpAdAnaparAyaNaH // 22 // zloka haiMkhaMDilyAnvayakalyANamANikyaM vinayAdimAn / nalakacchapure zrImannaicaityAlaye'sidhat / sAdhuH pApAbhidhaH zrImAnAsItpApaparAGmukhaH // 23 // TIkeyaM bhavyakumudacandriketyuditA budhaiH // 20 // tatputro bahudevo'bhUdAyaH pitRbharakSamaH / SaNNavaddhaya ksNkhyaanvikrmaaNksmaatyye|| dvitIyaH padmasiMhazca panAligitavigrahaH // 24 // saptamyAmasite pauSe siddheyaM naMdatAcciram // 21 // bahudevAtmajAzvAsana haradevaH sphuradguNaH / zrImAn zreSThisamuddharasya tanayaH zrIpaurapATAnvayaudayI stambhadevazca trayastraivargikAtAH / / 25 // vyomenduHsukRtena nandatu mahIcandro yada'bhyarthanAt / mugdhabuddhiprabodhArtha mahIcandreNa sAdhunA / cakre zrAvakadharmadIpakamimaM granthaM budhAzAdharo dharmAmatasya sAgAradharmaTIkAsti kAritA // 26 // granthasyAsya ca lekhito'pi vidadhe yenAdimaH pustakaH // 22 tasyaiva yatidharmasya kuzAgrIyadhiyAmapi / iSTopadeza-TIkAkI prazastimeM nIce likhe tIna padya haiMsudurbodhasya TIkArya prasAdaH kriyatAmiti // 27 // vinayendumunervAkyAdbhavyAnugrahahetunA / haradevena vijJapto dhanacandroparodhataH / iSTopadezaTIkeyaM kRtAzAdharadhImatA // 2 // paMDitAzAdhArazcakre TIkAM codakSamAmimAm // 28 // upazama iva mUrtaH saagrendumuniindraavidvdbhibhvykumudcndriketyaakhyyoditaa| dajani vinayacandraH saccakoraikacandraH / dviSThApyAkalpameSAstAM cintyamAnA mumukSubhiH // 26 // jagadamutasagarbhAzastrasandarbhagarbhaH pramAravaMzavArthIndudevapAlanRpAtmane / zucicarita variSNoryasya dhinvaMti vaacH|| zrImajaitugidevesisthAmnA'vantIna'vasyalam // 30 // jayanti jagatIvandyA shriimnnemijinaahvyH| reNavo'pi zirorAjJAmArohanti ydaashritaaH|| 3 // + yaha padya sAgAradharmAmata--TIkA meM aura jinayajJakalpameM 11 nambarake bAda diyA hai| - sapAdalakSako bhASAmeM savAlakha kahate haiM / nAgaura ___isake badale sAgAradharmAmata-TIkAmeM nIce likhA (jodhapura) ke aAsapAsakA pradeza savAlakha nAmase huA padya hai| prasiddha hai / vahAM pahale cauhAna rAjAoMkA rAjya thaa| so'hamAzAdharo ramyAmetA TIkA vyriircm| phira sAMbhara aura ajamerake cauhAna rAjAoMkA sArA dharmAmRtoktasAgAradharmASTAdhyAyagocarAm // 18 // deza sapAdalakSa kahalAne lagA, aura usake sambandhase Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 anekAnta bagheravAla vaMzameM zrI sallakSaNa nAmaka pitA aura zrIratnI mAtA se jainadharma meM zraddhA rakhane vAle paNDita AzAdharakA janma huA / 1 apane Apako jisa taraha sarasvatI (vAgdevatA) meM prakaTa kiyA usI taraha jisane apanI patnI sarasvatImeM chAhar3a nAmaka guNI putrako janma diyA, jisane mAlava- nareza arjunavarmadevako prasanna kiyA | 2 [ Azvina, vIra nirvANa saM0 2466 hojAne para sadAcAra-nAzake Dara se jo bahuta se parijanoM yA parivAra ke logoM ke sAtha bindhyavarmA rAjAkaM + mAlava maNDala meM Akara dhArAnagarI meM basa gayA aura jisane vAdirAja paNDita ghara senake ziSya zahAbuddIna g2orI ho hai / isane vi0 saM0 1246 ( I0 saM0 1192 ) meM pRthvIrAjako harAkara dillIko apanI rAjadhAnI banAyA thaa| usI varSa ajamerako bhI apane adhIna karake aura apane eka saradArako sArA kArabAra sauMpakara vaha gaz2anI lauTa gayA thA / zahAbuddInane pRthvIrAja cauhAna se dillIkA siMhAsana chInate hI ajamera para dhAvA kiyA hogA; kyoMki ajamera bhI kaviyoMke suhRdudayasena munidvArA jo prIti pUrvaka ina zabdoMdvArA abhinandita kiyA gayA-- bagheravAla vaza-sarovarakA haMsa, sallakSaNakA putra, kAvyAmRtake pAnase tRpta, naya- vizvacakSu, aura pRthvIrAja ke adhikAra meM thA aura usI samaya sapAdalakSa deza usake atyAcAroMse vyApta ho rahA hogA / isI samaya kalikAlidAsa paNDita AzAdharakI jaya ho / " arthAt vikrama saMvat 1246 ke lagabhaga paM0 zAdhara aura madanakIrti yatipatine jise 'prajJApuMja' kahakara mAMDalagar3ha chor3akara dhArA meM Aye hoMge / abhihita kiyo / 3-4 mleccha narezake dvArA sapAdalakSa deza ke vyApta cauhAna rAjAoMko 'sapAdalakSIya nRpati' vizeSaNa diyA jAne lagA / sA~bharako hI zAkaMbharI kahate haiM / sA~bhara jhIla jo namakakA AkAra hai, usa samaya savAlakha deza kI siMgAra thI, arthAt sA~bharakA rAjya bhI taba savAlakha meM zAmila thA / maNDalakara durga arthAt mAMDalagar3ha kA kilA isa samaya mevAr3a rAjya meM hai, parantu usa samaya mevAr3akA sArA pUrvIya bhAga cauhAnoM ke adhIna thaa| cauhAna rAjAoMke bahutase zilAlekha vahAM para mile haiN| pRthvIrAjake samaya taka vahAMke adhikArI cauhAna rahe haiN| ajamera jaba musalamAnoMke qabje meM AyA taba mA~Dalagar3ha bhI unake hAtha calA gayA / dharmAmRtaka TIkA meM isa mleccha rAjAko "sAhibuddIna turuSka" batalAyA hai / yaha gaz2anIkA bAdazAha + nagAradharmAmRta kI mudrita TIkA meM vindhyabhUpatikA khulAsA 'vijayavarma mAlavAdhipatiH ' kiyA hai; parantu hamAre anumAnase lipikAra ke doSase athavA prUphasaMzodhakakI asAvadhAnIse hI 'vindhyavarma kI jagaha 'vijayavarma' ho gayA hai / paramAravaMzakI vaMzAvaliyoM aura zilAlekhoM meM vindhyavarmAkA 'vijayavarmA' nAmAntara nahIM milatA / zrIyukta lele aura karnala lugrarDane vindhyavarmAkA samaya vi0 saM01217 se 1237 taka nizcita kiyA hai; parantu paM0 zrAzAdharajIke ukta kathanase kamase kama 1249 taka vindhyavarmAkA rAjyakAla mAnA jAnA cAhie / ukta vidvAnoMne vindhyavarmA ke putra aura uttarAdhikArI subhaTavarmA ( sohar3a ) kA samaya 1237 se 1267 taka mAnA hai, parantu subhaTavarmA 1237 meM rAjA thA, isakA koI puSTa pramANa nahIM hai, vaha 1246 ke bAda hI rAjapada para AyA hogA / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDitapravara AzAdhara varSa 3, kiraNa 12 ] paM0 mahAvIrase jainendra pramANa- zAstra aura jainendra rUpase na calAyA ho aura aise kauna haiM jinheM kAvyasudhA pilA karake rasikoMmeM pratiSThA na prApta karAI ho // 9 // ( isa zloka kI TIkA meM paM0 AzAdharajIne judA judA viSayoMkA adhyayana karanevAle apane ziSyoM ke nAma bhI dediye haiM / unhoMne paNDita devacandrAdiko vyAkaraNa, vAdIndra vizAlakIrtyAdiko nyAyazAstra, bhaTTAraka vinayacandra Adiko dharmazAstra aura bAlasarasvatI mahAkavi madanAdiko kAvyazAstrakA adhyayana karAyA thA ) | vyAkaraNa par3hA // 5 // ) vindhyatrarmAke sAndhivaigrahika mantrI ( phaoNrena saikreTarI) bilhaNa kavirAjane jisakI isa prakAra stuti kI " he AzAdhara, he Arya, sarasvatIputratA se tuma mere sAtha apanI svAbhAvika sahodaratA ( bhAIpana aura anvarthaka mitratA smjho| ( 'sarasvatIputratA' liSTa pada hai / arthAt jisa taraha tuma sarasvatIputra ho usI taraha maiM bhI hU~ / zAradAkaM upAsaka hone se donoM sarasvatIputra to the hI, sAtha hI AzAdharakI patnIkA nAma sarasvatI thA aura usase chAhar3a nAma kA putra thA / usa sarasvatI putra AzAdharako sarasvatI-putratA prApta thI / udhara merA anumAna hai ki bAla-sarasvatI mahAkavi madana bhI bilhaNake putra hoMge, isalie unheM bhI sarasvatI - putra kahA jA sakatA hai / isa ristese bilhaNane AzAdharako sahodara bhAI kahA hai ) / / 6-7 / / jo arjunadeva ke rAjya-kAla meM nakacchapura meM | jo zrAvakoM ke gharoMse saghana thA jainadharmakA udaya karane ke lie jAkara rahA // 8 // jisane zuzrUSA karane vAle apane ziSyoM meM se aise kauna haiM jinheM vyAkaraNa samudrake pAra na pahu~cAyA ho, aise kauna haiM jinheM SaTdarzana ke tarkazastrako dekara prativAdiyoMpara vijaya prApta na karAI ho, aise kauna haiM jinheM jina vacanarUpI dIpaka ( dharmazAstra ) grahaNa karAke dharma - mArga meM niraticAra 703 + nalakacchapurako isa samaya nAlachA kahate haiM / yaha sthAna dhAra ( mAlavA ) se 10 kosakI dUrI para hai / ba bhI vahAM para zrAvakoMke kucha ghara haiM, jainamandira bhI haiM / jisane (AzA dharane) 'prameyaratnAkara' nAmakA tarka - prantha banAyA, jo syAdvAdavidyAkA nirmala prasAda hai aura jisameMse sundara padyoMkA pIyUSa (amRta) pravAhita hotA hai // 10 // jisane 'bharatezvarAbhyudaya' nAmakA satkAvya, jo nibandhojjvala arthAt svopajJa TIkAse spaSTa hai, traividya kavirAjoM ko prasanna karanevAlA hai, siddhacaka hai, arthAta jisake pratyeka sarga ke antima padya meM 'siddhi' zabda AyA hai, apane kalyANake lie rcaa| jisane jinAgamasaMbhUta dharmAmRta nAmakA zAstra, 'nibandharucira, arthAt jJAnadIpikA nAmakA paJjikA TIkAse sundara banAkara mumukSu vidvAnoMke hRdaya meM atizaya Ananda utpanna kiyA // 11 // jisane zrI neminAthaviSayaka 'rAjamatI - vipralaMbha' nAmaka khaNDa kAvya svopajJa TIkAse yukta banAyA || 12 // jisane apane pitA kI AjJAse yogazAstra kA adhyayana Arambha karane vAloMke lie pyArA aura prasanna gambhIra adhyAtma rahasya nAmaka zAstra banAyA / / 13 / / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [Azvina, vIra nirvANa saM02466 jisane mUlArAdhanA (bhagavatIArAdhanA ) para, jisane vAgbhaTa saMhitAko spaSTa karane ke lie iSTopadeza ( pUjyapAdakRta ) Adipara aura amara- Ayurveda ke vidvAnoMke lie iSTa 'aSTAMgahRdayodyota' kozaparake TIkAyeM likhIM aura 'kriyAkalApa' kI nAmakA nibandha ( TIkA grantha ) likhA // 19 // racanA kI / (Adi zabdakI TIkAmeM ArAdhanAsAra aisA maiM AzAdhara (jisakA paricaya Upara ( devasena kRta ) aura bhUpAla caturvizatikA Adi diyA jA cukA hai ) dharmAmRtake yatidharmako prakAzita kI bhI TIkAyeM banAnekA ullekha kiyA hai| ) // 14 // karanevAlI aura muniyoMko pyArI yaha TIkA ___ jisane rudraTAcAryake 'kAvyAlaGkAra' kI TokA racatA hU~ // 20 // banAI aura svopajJa TIkA sahita jinasahasra nAma yadi isameM chadmasthatAke kAraNa zabda-arthakA banAyA // 15 // kucha skhalana huA ho, to dharmAcArya aura vidvAna jisane jinayajJakalpadIpikA nAmaka TIkA use sudhAra kara par3heM // 21 // sahita 'jinayajJakalpa' aura saTIka triSaSTi-smRti- nalakacchapura ( nAlachA ) meM gRhasthoMke ague, zAstra' kI racanA kI // 16 // parama Aheta, jinapajA-kRpAdAnaparAyaNa, sonAjisane arhat bhagavAnakI abhiSeka sambandhI mANika-vinayAdise yukta, pApoMse parAGmukha,khaNDevidhike andhakArako dUra karane ke lie sUryake sadRza lavAla vaMzake pApA nAmaka sAhUkAra haiM // 22.23 / / 'nitya-mahodyota' nAmakA snAnazAstra banAyA // 17 unake do putra haiM, pahale pitAkI gRhasthIke bhArako saMbhAlanevAle bahudeva aura dUsare lakSmIvAna padmasiMha - jisane ratnatraya-vidhAnakI pUjA aura // 24 // bahudevake tIna putra haiM-haradeva, udayadeva mAhAtmyakA varNana karanevAlA 'ratnatraya-vidhAna' aura staMbhadeva / ye tInoM dharma, artha, kAmakA sAdhana nAmakA zAstra banAyA // 18 // karanevAle haiM / / 25 // sAhU mahIcandrane bAlabuddhiyoM * pahale bhramavaza yaha samajha liyA gayA thA ki ko samajhAneke lie dharmAmRtazAstra ke sAgAra-dharmakI amarakozakI jo paM0 AzAdharakI likhI TIkA hai, TIkA banavAI aura usI dharmAmRtake yatidharma usakA nAma 'kriyAkalApa' hogA / isa viSayameM 'vida- (anagAradharma ) para bhI jo kuzAgrabuddhivAloMke dratnamAlA' ke lekhakA anusaraNa karake prAyaH sabhI lie bhI durbodhya hai, TIkA banA dIjie, isa prakAra vidvAnoMne isa g2altIko duharAyA hai / yahA~ taka ki paM0 ko haradevakI vijJapti aura dhanacandra ke anurodhase pannAlAlajI sonIne bhI apane abhiSekasaMgrahakI bhamikA paNDita AzAdharane yaha kSodakSamA ( vicArasahA ) meM yahI mAnA hai / sAhityAcArya paM0 vizvezvaranAtha reu TIkA banAI / / 26-28 / / bhI apane pichale graMtha 'rAjA bhoja' meM 'amarakozakI vidvAnoMne ise bhavyakumudacandrikA nAma diyaa| kriyAkalApa-TIkA' likha gaye haiM / vAstavameM kriyA-kalApa ye donoM sAgAra-anagAra-TIkAyeM kalpakAlaparyaMta paM0 AzAdharakA eka svatantra grantha hai aura usakI eka raheM aura mumukSujana inakA cintana, adhyayana karate hastalikhita prati bambaIke sarasvatIbhavanameM maujUda hai| raheM // 29 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] paMDitapravara pAzAdhara paramAravaMza-samudrake candramA zrI devapAla zrI neminAtha-caityAlayameM yaha graMtha vi0 saM0 1292 rAjAke putra jaitugideva jaba apane khaDgabalase ava- meM siddha huA // 12-13 // khaNDelavAlavaMzake mahama ntIkA pAlana kara rahe haiM taba yaha TIkA nalakaccha- (pitA) aura kamalazrI (mAtA) ke putra sadRSTi purake . zrIneminAtha caityAlayameM vi0 saM0 1300 ghInAkakI vRddhi ho, jisane isa pranthakI pahalI kArtika sudI paMcamI somavArake dina samApta prati likhI // 14 // huI // 30-31 // ___ isa mukhya prazastise adhika jo padya anya jinayajJakalpakI prazastikA bhAvArya granthoMkI prazastiyoM meM haiM, unakA bhI sArAMza Age prAcIna pratiSThAzAstroMkI acchI taraha carcA karake de diyA jAtA hai / mUla padya mukhya-prazastike nIce AlocanA karake aura indrasambandhI vyavahArako TippaNIke taura para diye jA cuke haiN| dekhakara AmnAyavicchedarUpa andhakArako naSTa karane triSaSTismRtizAstrakI prazastikA bhAvArtha vAlA yaha yugAnurUpa prantha usane banAyA // 18 // - khaNDelavAla vaMzake bhUSaNa, alhaNake putra, zrAvaka jisane dharmAmRtAdi zAstra kuzAgra buddhivAloMke dharmameM rata, nalakacchapurake rahanevAle, paropakArI, liye aura siddhayaka mahAkAvya (bharatezvarAbhyudaya) jinapUjA, pAtradAna, aura samayodyotaka pratiSThA rasikoMke Anandake liye likhA // 6 // usI karanevAloMmeM ague, pApA sAhU ne bArabAra anurodha AzAdharane sahadharmiyoMke kaNThako alaMkRta karaneke karake yaha banavAyA // 19 // Azvina sudI 15 vi0 lie yaha paJjikA TIkAyukta pavitra grantha racA saM0 1285 ko paramArakulazekhara devapAlake surAjya // 7 // kahA~ to ArSa ( mahApurANarUpa ) samudra meM, jinakA dUsarA nAma sAhasamala hai, yaha graMtha aura kahA~ merI buddhi, to bhI sajjanoMke lie maiMne nalakacchapurake nemi-caityAlayameM siddha huA // 20 // usameMse kathA ratnoMko uddhRta karake isa zAstrameM bahuta-sI pratiSThAyeM karAnevAle kelhaNAdine sUktiyoM prathita kara diyA hai // 8 // pratidinake svAdhyAyake yA subhASitake anurAgase par3hakara isakA jaldI hI lie purANoMko saMkSipta kara dIjiye, paM0 jAjAkakI pracAra kiyaa| khaNDelavAla vaMzake ye nyAsavit isa vijJaptine mujhe prerita kiyA // 9 // isameM merI kelhaNa prasanna raheM jinhoMne isakI yaha pahalI prati chadmasthatAke kAraNa yadi kucha skhalana huA ho to pATha karane ke lie likhI // 21-22 // jinazAsanabhakta usako sudhAra kara par3heM // 10 // isa mahApurANake antastattvasaMgrahake par3hanevAloM para sAgAradharmAmRta-TIkAkI prazastikA samyagdRSTi devI prasanna ho // 11 // paramAravaMza-saMmudrake candramA devapAla rAjAke ___ bhAvArtha putra jaitugideva jaba apanI talavArake jorase avantI yaha bhavyakumudacandrikA TIkA nalakacchapurake (mAlavA) para zAsana kara rahe haiM taba nalakacchapurake nemi-caityAlayameM pauSa vadI saptamI saM0 1296 ko Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 samApta huI || 20-21 // paurapATa ( paravAra) vaMzarUpa AkAzakA candramA aura samuddhara zreSThIkA putra mahIcandra prasanna rahe, jisakI prArthanA se AzAdharane yaha zrAvakadharmakA dIpaka graMtha banAyA aura jisane isakI pahalI prati likhI // 22 // iSTopadeza - TIkAkI prazastikA bhAvArtha anekAnta vinayacandra munike kahane se aura bhavyoM para dayA karake paM0 AzAdharane yaha iSTopadeza TIkA banAI / sAkSAt upazamakI mUrtike tulya sAgaracandra munIndra ke ziSya vinayacandra hue jo sajjana cakoroMke lie candra haiM, pavitracaritra haiM aura jinakI vANI amRtagarbhA aura zAstrasandarbhagarbhA hai // 2 // jagadvandya zrI neminAtha ke caraNakamala jayavanta hoM, jinake Azrayase dhUla bhI rAjAoM ke sira para car3hatI hai // 3 // pariziSTa ukta lekha ke chapa cukane ke bAda maiM apane kucha purAne kAg2ajAta dekha rahA thA ki unameM sva0 paM0 pannAlAlajI bAkalIvAla kI bhejI huI kucha grantha prazastiyA~ milIM, jo unhoMne jayapura ke kaI pustaka bhaMDAroMse nakala karake bhejI thiiN| unase patA calA [ Azvina, vIra nirvANa saM0 2466 ki vahA~ ke pATodIjI ke mandira meM bhUpAlacaturvi - zatikAkI TokA aura jinayajJakalpa saTIka maujUda haiN| pahale prantha meM 14 patra aura 400 zloka haiM / usakA prAraMbha isa prakAra hotA haipraNamya jinamajJAnAM sajJAnAya pracacayate / azAdharo jinastotraM zrIbhUpAlakaveH kRti // 1 // anta meM likhA hai * yaha lekha 'di0 jaina pustakAlaya' sUrata se zIghra prakAzita hone vAlI 'sAgAra dharmAmRta bhASA TIkA' kI bhUmikA ke liye likhA gayA hai| - lekhaka upazama iva mUrttiH pUtakIrtiH sa tasmAdani vina (na) yacandraH sacca kore kacandraH / nagadamatasagarbhAH zAstrasandarbhagarbhAH zucisino (variSNo) yasya dhinvanti are: vinayacandrasyArthamityAzAdharaviracitA bhUpAlacaturvi - zatijinendrastuteSTIkA parisamAptA / 2500 dUsare graMtha meM 102 patra haiM aura zloka saMkhyA hai / usakA prAraMbha isa prakAra hotA hai-. natthA parAparagurUnmandadhiyAmarthatattvasaMvittai / vidadhelpazo nibandhaM svakRterjinayajJakalpasya // anta meM likhA hai ityAzAdharabdhe jinayajJakalpanibandhe kalpadIpakanAgni SaSThodhyAyaH // 6 ityAzAdhara viracito jinayajJakalpanibandho kalpadIpako nAma samAptaH / saMvat 1415 zAke 1360 varSa mAgha vadi = guruvAsare / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U~ca nIca-gotra-viSayaka carcA lekhaka-zrI bAlamukunda pATodI jaina, 'jijJAsu'] jyotiSa zrAdi sIkhakara vidyAgaNoMkI vaddhi meM apanI ghAnekAntake isI varSakI dUsarI kiraNameM, maiMne apane unnati kiyA karate haiM aura koI yama-niyama, tapa saMyama, - uparyukta zIrSaka vAle lekhameM 'manuSyoM meM kyA, jJAna-dhyAna-svAdhyAyAdi saMsArocchedaka anuSThAnoMko saMpUrNa sA~sArika jIvoM meM apane acche bure AcaraNake karake dharmAcaraNoMmeM apanI unnati kiyA karate hai| aura AdhAra para hI U~catA athavA U~cagotrodaya tathA isa taraha sahasroM prakArake kAryoM meM apanI unnati karake nIcatA athavA nIca gotrodaya haiM,' isa prakAra carcA kI apane apane niyama ke(vRddha bar3he) huye athavA bar3e kahalAte thI, aba isa dUsare lekhameM maiM use kucha vizeSa rUpa haiM; jaise vayovRddha, dhanavRddha, guNavRddha yA vidyAvRddha, dekhA hU~ aura isa viSaya meM apanI samajha tathA aneka buddhivRddha, aura dharmavRddha Adi / aura jo ina upayukta vidvAnoMke lekhoMke adhyayana-manana parase bane hue apane viSayoMmeM avanata hote haiM ve hIna tathA choTe kahalAte hRdayake bhAvako aura adhika spaSTatAke sAtha byakta karatA haiM / yaha sahasroM prakAra ke viSayoM ( kArya, kalA, vidyA Adi ) kI unnati, avanati hI U~ca nIca gotra karmo daya hai / gotra kamake agaNita bheda haiN| U~ca-nIcagotrakarmodaya kyA hai ? ___ mumukSu-bhAvanAse zrota-prota hRdayoM vAle hamAre saMpUrNa saMsArake jIva aura vizeSa karake manuSya prAcAryoMne AtmA ke anya kAryoMkI unnati-avanatike apanI apanI yathAsaMbhava aura yathAzakti unnati karane viSayameM likhaneko aprayojanabhUta samajha kara usakI ke sadaiva icchuka rahA karate haiM aura unnati karate bhI upekSA kI aura pradhAnatayA AtmAkI prayojanabhUta kevala rahate haiN| koI svAsthyake niyamoMkA pAlana karake dhArmika unnati ke viSaya meM hI jisakA ki ve abhyAsakara badhuta kAla taka jIte rahane meM apanI unnati karate haiM, rahe the, gaharI chAna, bIna, khoja talAza, tarkavitarka Adi koI bahuta dhana kamA kara dhanavRddhi meM apanI unnati karanemeM hI apanI sArI zakti lagAdI aura agaNita karate haiM; koI nAnApakArakI yuktiyA~ sIkhakara aura sAhityakA nirmANa kara DAlA / batAkara tathA kaThinase kaThina kAryako bhI saralatApUrvaka jina AcaraNoMse janma-maraNarUpa saMsAra-bhramaNakI karalenekI tarakIbeM ( upAya ) soca soca kara apanI vRddhi ( unnati ) hotI hai, una AcaraNoMko tyAga karake buddhikI vRddhi meM unnati karate haiM; aura koI nAnAprakAra unake viruddha ahiMsA, satya, zIla,saMyamAdi aAcaraNoMko kI kalAe~-vidyAe~, jaise citrakArI, rAga, vAdya, vaidyaka aMzarUpase tathA pUrNarUpase pAlana karane aura apane Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [Azvina, vIra nirvANa saM02466 Apako una AcaraNoMmaya banA deneko 'dhArmika unnati' caraNa kama hone vAle prANIkI apekSA nIca gotrakA bhI karanA kahate haiN| yaha dhArmika unnati pratyeka manuSyakI udaya hai| aura pratyeka prANIkI bhinna bhinna prakArakI hotI hai aura isa dhArmika unnatiko eka dUsare prakArase bhI nitya-nigodase nikalate hI yaha dhArmika unnati prArambha batalAyA jA sakatA hai aura vaha yaha ki, isa dhArmika ho jAtI hai / udAharaNa ke liye tIna manuSyoMko lIjiye, unnatike bhI asaMkhyAta sthAna haiM, parantu samajhane ke jinameM se eka to devaguru-dharmakI zraddhA-pUrvaka aSTa mUla liye yahA~ kevala eka zata sthAnoMkI kalpanA kIjiye / guNoMkA pAlana karatA hai; dUsarA paMca aNuvratoM aura eka prANIne to sirpha pAMca sthAna taka unnati kI hai, sapta zIlavatoMke anuSThAnameM lIna rahatA hai, aura tIsarA dUsarene paiMtAlIna sthAna taka, tIsare ne pacapana sthAna taka, ahiMsAdi vratoMke anaSThAnaparvaka saptama pratimAtakake cauthene picyAnaveM sthAna taka unnati kI hai| jisane pAMca AcaraNako liye hue pUrNa brahmacaryakA pAlana karatA hai| sthAna taka unnati kIhai usake apanese nIceke sthAnoMkI inameM se pahalekI bAbata kahanA hogA ki usane dUsare- apekSA U~ca gotrakA udaya hai aura apanese Upara vAle tIsarekI apekSA kama dhArmika unnati kI, dUsarene pahalese paittAlIsa Adi sthAnoM vAle prANiyoMkI apekSA nIca adhika aura tIsarese kama unnati kI,aura tIsarene pahale gotrakA udaya hai / jisane paitAlIsa sthAnoMtaka unnati kI tathA dUsare donoMkI hI apekSA adhika dhArmika unnati hai usake apane pA~ca Adi sthAna vAle prANiyoMkI kii| isa dhArmika unnatiko dUsare zabdoMmeM yaM bhI batalAyA apekSA U~ca gotrakA udaya hai aura apanese Upara ke jA sakatA hai ki, pahale manuSyake aMdara dUsare tathA pacapana Adi sthAnoM vAle prANiyoMkI apekSA nIca tIsareke mukAbilemeM dharmAcaraNa kama aura asaMyamAcaraNa gotrakA udaya hai / isI tarahase jisane pacapanasthAna taka adhika hai, ataH dUsare tathA tIsare kI apekSA isake nIca unnati kI hai vaha apanese nIce ke paiMsAlIsa Adi sthAna gotrakA udaya hai / tIsare manuSya ke andara pahale tathA vAle prANiyoMkI apekSA U~cA hai-bar3Ahai - aura apane dasareke mukAbilemeM asaMyamAcaraNa kama aura dharmAcaraNa se Uparake picyAnaveM zrAdi sthAna vAle Izvaratvako prApta adhika hai ataH pahale aura dUsarekI apekSA isake U~ca huye aAtmAoMse nIcA hai-choTA hai aura jisane picyAnaveM gotrakA udaya hai / aura tIsare manuSya ke andara pahalekI sthAna taka unnati kI hai vaha apanese nIce vAle pacapana apekSA to asaMyamAcaraNa kama aura dharmAcaraNa adhika Adi sthAna vAle prANiyoMkI apekSA bar3A hai U~cA hai haiM ataH pahalekI apekSA isake U~ca gotrakA udaya hai tathA apanese Upara vAle sthAna vAloMkI apekSA choTA hai aura tIsarekI apekSA dharmAcaraNa kama aura asaMyamA- isa taraha para pratyeka prANIke andara kisI eka apekSA caraNa adhika hai, ataH tIsarekI apekSA isake nIca se U~ca gotrakA udaya hai, aura kisI dUsarI apekSAse gotrakA bhI udaya hai / isa taraha para pratyeka manuSya aura nIca gotrakA udaya hai-arthAt apanI 2 alaga ra pratyeka prANIke apanese asaMyamAcaraNa adhika aura apekSAse prANI mAtrameM bar3ApanA aura choTApanA donoM dharmAcaraNa kama hone vAle prANIkI apekSA UMca gotrakA dharma pAye jAte haiN| isa kAraNa U~cagotrI kahalAnA bhI udaya hai aura apanese dharmAcaraNa adhika aura asaMyamA- apane 2 dhArmika sadAcaraNoMko zrAdi lekara nAnA.. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa. 3, kiraNa ]......... U~ca-nIca-gotra-viSayaka carcA 7.1. viSayoMkI unnatikI sImA batalAne kA eka tarahakA gotra' kahate haiM / aura nIce AcaraNako 'nIca gotra' prakAra hai,aura nIcagotrI kahalAnA bhI apane 2 asaMyamA- kahate haiM / isa gAthAmeM "saMtAnakrameNAgata" pada par3A caraNoMkI unnati ( vRddhi ) ko zrAdi lekara nAnA huvA hai, jo jIvake apane svayaM ke AcaraNakA vizeSaNa viSayoMkI avanatikI hadako kaha kara samajhAnekA eka hai; yaha pada jIvake apane svayaM ke AcaraNakA vizeSaNa tarahakA tarIkA hai| honese isakA artha apane pitA prapitAdikoMke kulakI gAthokta U~canIcagotrakA sarvAMgI artha paripATIse calA AyA huaA .AcaraNa nahIM ho sakatA; balki jIvake apane svayaM ke pUrva pUrva AcaraNoMke saMsAra-sthita AtmAke andara gotra karma nAmakA bhI saMskAra-janya icchAse utpanna saMtAnarUpa apara-apara eka dharma hai, jisakA AtmAke samyak cAritrakI aAcaraNa hotA hai| isaliye "saMtAna-krameNAgatajIvAunnati honese sambandha hai / yaha gotrakarma, agravAla, caraNasya gotramiti saMjJA" isa gAthArdhakA sApha artha khaMDelavAla, paravAra aAdi, aura goyala, siMhala, vatsala, huA-"pUrva pUrvake AcaraNoMke saMskAra-janya icchAse sonI, seThI, pATodI, kAzalIvAla Adi; tathA brAhmaNa, utpanna apara-apara AcaraNoMke saMtAnakramase Aye huye kSatriya, vaizyAdi; mUlasaMgha, senasaMgha zrAdi aura dUsare jIvake apane svayaMke AcaraNakI gotra saMjJA hai" / bhI aneka gaNa-gacchAdi bheda-prabhedoMko liye hue manuSya yahA~ jIvake apane svayaMke pAcaraNoMke saMtAnakramako samUhoMke batalAne vAle saMsArake sAMketika aura vyavahArika aura samajha lenA cAhiye / nIce usIkA spaSTIkaraNa gotradharmose 'sarvathA bhinna hai / isake jaina siddhAnta meM kiyA jAtA hai:U~ca gotra aura nIca gotra aise do bheda mAne gaye haiM, isa pratyeka jIvAtmAke aMdara AcaraNoMkI do prakArakI kAraNase yaha AtmAkA svatantra dharma na raha kara sApekSa dhArAyeM bahatI haiM -eka adhodhArA aura dUsarI uurdhvdhaaraa| dharma ho jAtA hai / arthAt nIca gotrake sadbhAvameM U~ca bahatI huI pariNAmoMkI UrdhvadhArAko jaba koI burA. kA honA aura U~ca gotrake sadbhAvameM nIca gotrakA kAraNa mila jAtA hai to usa bure kAraNakA nimitta pAhonA tathA nIca gotrake abhAva meM UMca gotrakA na honA kara UrdhvadhArAkA pravAha mur3akara adhorUpameM bahanA prArambha aura UMca gotrake abhAvameM nIca gotrakA na honA, isa ho jAtA hai aura bahate2 adhosthAnake aMta taka vaha dhArA prakArakI vyavasthA vAlA dharma ho jAtA hai / isakA varNana pahu~ca jAtI hai, aura yadi bIca meM hI use koI acchA zrI gommaTasAra-karmakANDakI gAthA naM0 13 meM kiyA kAraNa mila gayA to vaha usa acche kAraNakA nimitta gayA hai, jisakI saMskRta chAyA isa prakAra hai pAkara punaH adhaHse UrdhvarUpameM bahane lagatI hai aura saMtAnakrameNaNAgata-jIvAcaraNasya gotramiti sNjnyaa| bahate 2 UrdhvasthAnake antako prApta ho jAtI hai, tathA uccaM nAccaM caraNaM uccairnIccairbhavet gotram // 13 // AtmAko apane zuddha-buddha-siddhasvarUpameM virAjamAna isakA artha bilakula sAfa hai aura vaha yaha hai kara detI hai / isI tarahase bahatI huI pariNAmoMkI ki-jIvake apane svayaM ke ( ki pitA-prapitAdikoMke) adhodhArAko jaba koI acchA kAraNa mila jAtA hai to AcaraNakI 'gotra' saMjJA hai, UMce AcaraNako 'U~ca usa acche kAraNakA nimitta pAkara usa adhodhArAkA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anekAnta [Azvina, vIra nirvANa saM02466 pravAha mur3akara UrdhvarUpameM bahane lagatA hai aura bahate 2 rUpa hone lagate haiM / jaba eka pariNAma, asaMyamAcaraNa UrdhvasthAnake anta taka vaha dhArA pahu~ca jAtI hai, aura rUpa hotA hai taba usakA nimitta pAkara, usake saMskArase yadi bIcameM hI use koI burA kAraNa mila gayA to usakI saMtAna-rUpa, usase giratA huA, nIcekA dUsarA vaha usa bure kAraNakA nimitta pAkara punaH Urdhvame pariNAma hotA hai / jaba dUsarA pariNAma hotA hai taba adhorUpameM bahane lagatI hai aura bahate bahate adhaHsthAna usakA nimitta pAkara, usake saMskArase, usakI saMtAnarUpa, ke antako prApta ho jAtI hai aura AtmAko apane usase giratA huA nIce kA tIsarA pariNAma hotA hai| nimmedake avinAzI paryAya jJAnameM sthApana kara detI hai| jaba tIsarA pariNAma hotA hai taba usakA nimitta pAkara, arthAt pratyeka prAtmAke andara do prakArake pariNAma usake saMskArase, usakI saMtAnarUpa, usase giratA huzrA, hote haiM, eka saMyamAcaraNarUpa pariNAma aura dUsare nIcekA cauthA pariNAma hotA hai| isa taraha parva pUrva asaMyamAcaraNarUpa pariNAma / kAla-labdhikA nimitta pariNAmoM ke saMskArase, unakI saMtAna dara saMtAnarUpa, pAkara jaba yaha AtmA nitya nigodase nikalatA hai taba uttara uttara pariNAma, nIcese nIce asaMyamAcaraNarUpa ahiMsA, satya, zIlAdike abhyAsa sAdhanakA acchA (yadi bIca meM koI ahiMsA-satya-zIlAdike abhyAsa nimitta pAkara isake pariNAma saMyamAcaraNarUpa hone sAdhanakA acchA nimitta nahIM milA to ) hote cale lagate haiN| jaba eka pariNAma saMyamAcaraNarUpa hotA hai jAte haiM, aura hote hote antameM nIcatAkI sImAko prApta taba usakA nimitta pAkara usake saMskArase, usakI kara lete haiM aura AtmAko apane avinAzI svarUpa saMtAnarUpa, usase UparakA, U~cA tIsarA pariNAma hotA vAle nigodake paryAyajJAnameM sthApana kara dete haiN| hai; jaba tIsarA pariNAma hotA hai taba usakA nimitta aba yahA~ para pariNAmoMke saMtAna darasaMtAna rUpase pAkara, usake saMskArase, usakI saMtAnarUpa, usase Upara adhorUpameM girane, aura urdhvarUpameM car3haneko dRSTAntoM kA U~cA cauthA pariNAma hotA hai / isa taraha para pUrvara dvArA spaSTa kiyA jAtA haipariNAmoMke saMskArase unakA santAna dara santAnarUpa kisI manuSyako duHsaMgati ke kAraNa juvA khelanekA uttara-uttara pariNAma U~cese U~ce saMyamAcaraNarUpa vyasana laga gayA / aura vaha apane mitra juvAriyoMmeM ( yadi bIcameM koI hiMsA jhUTha cauryAdike abhyAsa-sAdhana jAkara prati dina juvA khelane lagA / jaba apanA kA nimitta nahIM milA to) hote cale jAte haiM aura hote sArA dhana javemeM hAra gayA to use phira jabA khelane hote antameM uccatAkI sImAko prApta kara lete haiM aura ke liye dhanakI AvazyakatA huI taba usane socA ki AtmAko apane saccidAnandarUpa mokSa svabhAvameM sthita corI dvArA dhana prApta karake javA khelanA cAhiye, kara dete haiN| __ aisA soca kara vaha corI karane lagA aura corI meM isI taraha para jaba yaha AtmA munipada dhAraNa karake dhana prApta kara karake juvA khelane lagA / jaba corI aura gyArahaveM guNasthAnako prApta hokara vahA~se giratA hai karane meM atizaya nipuNa ho jAne ke kAraNa corImeM use taba pramAda, kaSAya, asatya, kuzIlAdike abhyAsa-sAdhana paryApta dhana milane lagA to juvA khelanemeM hAra jAne ke kA burA nimitta pAkara isake pariNAma asaMyamAcaraNa uparAnta bhI usake pAsa dhana bacane lagA aura bahutasA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U~ca nIca gotra viSayaka carcA varSa 3, kiraNa 12 ] khAdya dhana usake pAsa ho gayA / eka dina vaha kiMnI vezyA ke dvArake sAmane hokara jA rahA thA ki usake eka juvArI mitrane use AvAz2a dekara vahA~ bulA liyA; jaba vezyA kA usase sAkSAt huvA to vezyAne apane hAva bhAva kaTAkSoMse use apane meM anurakta kara liyA aura vaha vezyA sevana karane lagA / tathA corI dvArA paryApta dhana lA lA kara vezyAko dene lagA / vezyA sevana meM triSayAnandakI vRddhi ke liye madirA pAnakA caskA bhI vezyA ne use lagA diyA aura vaha rAta dina madirAke naze meM cUra rahane lagA | madirAke naze meM khAdyA vicAra bhI use na rahA aura vaha vezyAke sAtha mAMsAdi akhAdya vastuoM ko bhI bhakSaNa karane lagA | jaba mAMsa bhakSaNakI use Adata ho gaI to vaha mAMsa prAptike liye jaMgalAdimeM jAkara bicAre dInanAtha evaM kAyara pazuoM kA vadha ( zikAra ) bhI karane lagA aura mAra mAra kara unheM khAne lagA tathA atizaya krUra pariNAmI ho gayA / krUra parINAmI ho jAne aura naze meM cUra rahane ke kAraNa vaha parastriyoMke sAtha balAtkAra bhI karane lagA aura bala pUrvaka unakA satItva haraNa karake atizaya vyabhicArI aura lokaniMdya ho gayA | isa taraha para eka janA vyasanake laga jAne ke kAraNa usake santAna dara santAnarUpa cauyryyAdi vyasanoM ke sevanakI icchA aura catrAle pariNAma hone ke kAraNa vaha sAtoM vyasanoM kA sevana karane vAlA atizaya pApI, bhraSTa aura pariNAmako nIce girAne vAlA durgatipAtra ho gayA / isI tarahase eka jIva apanI zubha kAlalabdhiko pAkara nitya nigodase nikalatA hai aura apane U~cese U~ce vizuddha pariNAmoM ko karatA huA manuSya paryAya dhAraNa karatA hai / manuSya paryAya dhAraNa karake ATha varSa 013 kI avasthA hone para samyag darzanako prApta hokara yogyatA prApta hone para munivrata dhAraNa karake aura apane pariNAmoM ko santAna dara santAnarUpa utarottara U~cese U~ce aura vizuddha banAtA huA aura samaya prati samaya vizuddhatA kI vRddhi karatA huA apanI pariNAmadhArAko Urdhva rUpa meM bAtA huA kevalajJAnako prApta kara letA hai aura anta meM sampUrNa karmoMse sarvathA mukti lAbha karake apane zuddha-buddha siddha svarUpa meM jA virAjatA hai / isa taraha para merA vicAra hai ki jIvake, apane svayaMke ekake kAraNa se dUsare aura dUsare ke kAraNa se tIsare honeM vAle zubhAzubha AcaraNa ko dI saMtAnakramase AyA huA jIvakA AvaraNa kahate haiN| yadi merA uparyukta vicAra jinAgamase viruddha nahIM hai to kyA maiM yaha kaha saMkatA hU~ ki isase gotra karmodayake sambandha meM lagAne huye sampUrNa doSoM kA apahAra ho jAvegA ? gotra karmavyavasthA prakRti-vikAzake viruddha hai, vaha sArvakAlika aura caturgatike sAre jIvoM para lAgU hone vAlI nahIM hai, vaha kevala manuSyoM aura manuSyo meM bhI kevala bhAratavAsiyoM ke vyavahArAnusAra banI hai, ityAdi aura bhI jo doSa gotra-karma-vyavasthA para lagAye jAte haiM, ve saba doSa zrI gomaTTasAra karmakANDakI 13 vIM gAthAkA uparyukta artha mAnane para dUra ho sakeMge, yadi saba doSa dUra ho sakeMge to 23 vIM gAthAkA uparyukta artha hI sarvAGgI artha kahalAegA / astu / saMkSepa meM gomaTTasAra karmakANDakI 13 vIM gAthAkI vyAkhyA karane aura yaha catalAne ke bAda ki 'U~ca-nIca gotra karmodaya kyA hai ?', aba maiM cAroM gatiyoM ke jIvoM meM gotrakarmake udayakI kucha vyAkhyA karanA cAhatA hU~ / devoMmeM U~ca-nIca gotrodaya jaina siddhAntameM, devoM meM jo U~ca gotrakA udaya Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 anekAnta [ Azvina, vIra nirvANa saM0 2466 devoMmeM gotrodaya mAnanese, jainAgamameM jo devoMmeM uccagotrodaya kahA hai usase virodha nahIM sakatA; kyoMki vaha sAmAnyatayA manuSyasamUhakI apekSA se devasamUhameM ucca gotrakA udaya hai, isI apekSA se kahA huA, jAna par3atA... hai / yahA~ apekSA -bhedakA spaSTIkaraNa na karake gupta rakha liyA gayA hai | vicAra karanese yahA~ uparyukta prakAra apekSA hI ThIka baiThatI hai aura vahI yuktisaMgata pratIta hotI hai ! rAja 522 batalAyA hai vaha manuSyasamUhakI apekSAse hai, usakA yaha bhAva nahIM hai ki unameM nIca gotrakA udaya hai hI nahIM / jaba qisI hIna zakti ke mukAbale meM unameM ucca gotrakA udaya hai to kisI mahAn zakti ke mukAbile meM unameM nIca gotrakA udaya bhI honA cAhiye / kyoMki gotra dharma sApekSa dharma hai| jinAgama meM bhI devoMmeM cAra mUlabheda aura indra sAmAjika, trAmasatrizat Adi uttara bheda mAne gaye hai, jo unameM paraspara uccagotra va nIca gotrakA honA siddha karate haiM / isake atirikta paMcamaguNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna vAle manuyoMkI apekSA unameM nIcagotrakA udaya hai / mithyAdRSTi manuSyoM kI apekSA samyagdRSTi devoMmeM ucca gotrakA udaya hai / caturtha guNasthAnI manuSyoM kI apekSA mithyAdRSTa asura kumArAdi pApAcArI devoMmeM nIca gotrakA udaya hai / caturtha va paMcama guNasthAnI tiryaMcoMkI apekSA bhI asurakumArAdi pApI mithyAdRSTi devoM meM nIca gotrakA udaya hai / caturtha guNasthAnI samyagdRSTi, va tIrthaMkara prakRti khaGgha samyaktvI nArakiyoMkI apekSA bhI zrasura kumArAdi durAcArI aura mithyAdRSTi devoMmeM nIca gotrakA udaya hai / paMcamaguNasthAnI tirthaicoMkI apekSA caturthaguNasthAnI devoMmeM nIca gotrakA udaya hai / caturtha guNasthAnI tiryaMcoM aura caturthaguNasthAnI va tIrthaMkaraprakRtibaddha samyaktvI nArakiyoMkI apekSA samyagdRSTidevoM meM ucca gotrakA udaya hai; kyoMki samyagdRSTi tiryecoM, va nparakiyoMke samyaktvase samyagdRSTi devoMkA tadrUpa samya ktva vizeSa nirmala hotA hai / aura sAmAnyatayA tiryaMca samUha aura nArakI samUhakI apekSA deva samUhameM U~ca gotrakA udaya hai hI / isa taraha para vicAra karanese devoM meM nAnAdRSTikoNa kI apekSA ucca va nIca gotrodaya pratyakSa siddha hai | mere~ vicArase uparyukta rIti ke anusAra 1 manuSyoM meM U~ca nIca gotrodaya jinAgama meM, manuSyoM meM jo sAmAnyatayA U~ca va nIca donoM gotroMkA udaya batalAyA gayA hai vaha apane apane sadAcaraNa durAcaraNake AdhAra para parasparakI apekSA se hai / bhoga bhUmike manuSyoM ke jo kevala ucca gotrakA udaya batalAyA hai vaha unakI maMdakaSAyarUpa ucca pravRtti kI apekSA se hai N / bhogabhUmike manuSyoM kI apekSA yahA~ karmabhUmi ke adhikAMza manuSyoM meM nIca gotrakA udaya hai / bhogabhUmimeM bhI kaI manuSya samyakaH dRSTi haiM tathA kaI vizeSa maMda kaSAya vAle haiM tathA kaI manuSya kama maMda kaSAya vAle haiM aura mithyAdRSTi bhI haiM. ataH vahA~ bhI unameM parasparakI apekSA U~ca gotra va nIca gotrakA udaya honA siddha hai / arthAt vizeSamaMda kaSAyavAle aura samyagdRSTi manuSyoM kI apekSA kamamanda kaSAyavAle aura mithyAdRSTi jIva nIca gotrodayavAle haiM aura kamamaMda kaSAya vAle tathA mithyAdRSTi manuSyoM kI apekSA samyakadRSTi aura vizeSamaMda kAya vAle manuS ucca gotrodaya yukta haiM / sAmAnyatayA devoMkI apekSA manuSyoM meM nIca gotrakA udaya hai tathA tiryecoM va nArakiyoMkI apekSA manuSyoM meM ucca gotrakA udaya hai / vizeSatayA bhoga bhUmike caturthaM guNasthAnI manuSyoM kI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] . U~ca-nIca-motra-viSayaka carcA apekSA karma bhUmike caturtha guNasthAnI manuSyoMmeM apane isa bAtako batalAtA hai ki uparyukta Arya apane apane apane samyaktvakI nirmalatAnusAra ucca va nIca donoM kSetra, jAti, karma zrAdi eka eka rUpase hI Arya haiMgotroMkA udaya hai, mithyAdRSTi asurakumAradi pApAcArI dUsare rUpoMse yA pUrNa rUpase Arya nahIM / arthAt unameM devoMkI apekSA samyagdRSTi manuSyoMmeM ucca gotrakA adhikA~za rUpase yA alpAMza rUpase . AryatvakI nyUnatA udaya hai| caturtha guNasthAnI devoMkI apekSA caturtha hai / yaha bAta isa prakAra bhI kahI jA sakatI hai ki, guNasthAnI manuSyoMmeM apane apane samyaktvakI nirmalatA. koI manuSya to kevala kSetrarUpase hI Arya hai anya nusAra U~ca nIca donoM gotroMkA udaya hai| caturthaguNa- jAtyAdi cAroM rUpoMse aArya nahIM / arthAt kevala aArya sthAnI tiryaMcoM va nArakiyoMkI apekSA caturtha guNasthAnI kSetrameM utpanna hone ke kAraNa Arya hai, anya kAraNoMse manuSyoM meM ucca gotrakA udaya hai / caturthaguNasthAnI Aya nahIM, vaha byabhicAra jAta hai, karma (jIvikA) devoMkI apekSA paMcama guNasthAnIse lekara caturthadaza mlecchoM jaise mA~sa vikrayAdi karatA hai, darzana cAritrakA guNasthAnI taka manuSyoMmeM U~ca gotrakA udaya hai| deva usameM nAma nahIM / koI prAya kSetrameM utpanna hone aura RSidevoMkI apekSA aSTama pratimAdhArI manuSyoMmeM brAhmaNa kSatriyAdi hone ke kAraNa prAya hai-anya ucca gotrakA, caturthaguNasthAno manuSyoMmeM nIcagotrakA kAraNoMse Arya nahIM, vaha jIvikA mlecchoMkI sI madya aura paMcama guNasthAnI manuSyoMmeM ucca gotrakA udaya hai| vikrayAdi karatA hai, darzana cAritra usameM bilkula nahIM / samyakadRSTi va tIrthaMkara prakRtibaddha nArakiyoMko apekSA koI prAya kSetrameM utpanna hone, brAhmaNa-kSatri-vaizyAdi mithyAdRSTi manuSyoMmeM nIca gotrakA aura caturtha guNasthAnI hone, khetI zrAdi sAvadyakarma, kapar3ekA vyApAra Adi manuSyoM meM ucca gotrakA udaya hai / caturtha va paMcama guNa- alpa sAvadyakarma maNi-muktAdikA vyApAra Adi asAsthAnI tiryaMcoMkI apekSA caturtha guNasthAnI manuSyoMmeM vadya karma karane vAlA hone ke kAraNa Arya haiM- anya nIca gotrakA udaya hai| paMcama guNasthAnI tiryaMcoMkI kAraNoMse Aya nahIM, darzana cAritrako vaha nahIM dhAraNa apekSA paMcama guNasthAnI manuSyoMmeM uccagotrakA udaya kara rahA hai| koI Aya kSetrameM utpanna hone, zuddha jAti hai / isa taraha para vyaktigata rUpase tiryacoM aura nAra. hone, alpa sAvadya yA asAvadya karma karane vAlA hone kiyoMke mutAbile meM bhI manuSyoMmeM nIca gotratA anubhava aura cAritra dhAraNa karane vAlA honeke kAraNa prAya gocara hotI hai| hai--anya kAraNase zrAya nahIM, vaha zuddha darzana vAlA nahIM / anya koI pA~coM prakArase zrArya hai arthAt Aya AryoM meM U~ca-nIca gotrodaya kSetrameM utpanna hone, zuddha jAti hone, asAvadha karma zrIvidyAnandAdi jainAcAryoMne anRddhiprApta pAryo ke karane vAlA hone, cAritravAn hone aura samyagdarzana kSetrAya, jAtyAya, karmAya ,cAritrA, darzanArya Adi vAlA hone ke kAraNa prAya hai| ina saba aAryomeM jo bheda kiye haiM aura "uccagotrodaya Adi guNavAle jo hoM kevala eka prakArase Aya hai, jisameM AryatvakI adhive Aya haiM" yaha AryoMkA lakSaNa kiyA hai / yahA~ kA~za rUpase nyUnatA hai, vaha adhikA~za rUpase asaMyama AryoMko kSetra-jAti-karma AdikA vizeSaNa diyA jAnA bhAva vAlA hone aura atyalpAMzarUpase saMyamabhAva vAlA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 anekAnta Azvina, vIra nirvANa saM02466 hone athavA pUrNAMzarUpase asaMyamabhAvavAlA hone rUpa uccagotrodaya Adi guNavAle kSetrAdi pA~coM aura saMyama bhAva vAlA na hone ke kAraNa nIca gotra prakArake AryatvakI pUrNatAko prApta huye zrAryoMkI vAlA hai / usake nIca gotrakA udaya hai / isaliye apekSA unameM nIca gotrakA udaya hI pAyA jAtA hai| usameM adhikA~zarUpase AryatvakI nyUnatA honeke kAraNa tathApi unameM, mlecchoM mlecchoMkI apekSA parasparameM, "uccAcaraNarUpa uccagotrodaya zrAdi gaNa vAlA zrAya ucca gotra aura nIca gotra bhI pAyA jAtA hai / udAhai" yaha lakSaNa nahIM ghaTatA / aura jo ekase adhika haraNake liye jinheM hama mleccha samajhate haiM unameM sunA prakArase zrAya hai, jisameM alyA~zarUpase Ayatvako jAtA hai ki eka bAdazAha aise tyAgI huye haiM jo rAjya nyanatA hai athavA parNA zarUpase AryatvakI prAdurbhati hai, koSase eka paisA bhI apane bharaNa poSaNa ke lie na le vaha alpA~zarUpase asaMyamabhAva vAlA na hone aura kara kisI dUsare prakArase-apane svayaM zarIrase parizrama adhikAMzarUpase saMyamabhAva vAlA hone va pUrNAzarUpase karake-AjIvikA karate the aura apanA va apanI saMyama bhAva vAlA hone ke kAraNa U~ca gotra vAlA hai| rAnIkA bharaNa poSaNa karate the dUsare eka apane zarIrase usake U~ca gotrakA udaya hai / isaliye usameM Aryatva bhI atizaya nispRha aura dayAlu mahAnubhAva unameM kI alpAMzarUpase nyanatA athavA pUrNA zarUpameM Aryatva huye haiM, jo apane zarIrake broMmeM par3e hue kramiyoM kI prAdurbhUti hone ke kAraNa uparyukta prAyakA lakSaNa (kIr3oM) ko braNoM se gira jAne para bhI uThA uThA ghaTa jAtA hai| jisameM asaMyama bhAva adhika aura saMyama kara pIche una broMmeM hI rakha liyA karate the / aura bhAva kama hai use asaMyamakI adhikatAkI apekSA nIca tIsare eka aise dAnI bAdazAha bhI unameM ho gaye haiM gotrI hI kaheMge aura jisameM saMyamabhAva adhika va parNa jo dIna dukhiyoMkI pukArako bahuta hI gaurase sunA hai aura asaMyamabhAva kama athavA nahIM hai use saMyamakI karate the aura unheM bahuta hI adhika dhana dAnameM diyA adhikatA vA pUrNatAkI apekSA U~ca gotrI hI khege| karate the| Aja bhI unameM aneka dAnI, tyAgI, satya arthAt manuSya meM jitane aMzomaM asaMyama bhAva hai, utane vAdI, dayAlu aura apanI indriyoM para kAba rakhane vAle aMzoMmeM usake nIca gotrakA udaya hai aura jitane azoMmeM maujUda haiM, jinakI udAratA, sahAyatA aura paropakAratA saMyamabhAva hai utane aMzoMmeM usake ucca gotrakA udaya Adise kitane hI loga upakRta hue haiM aura ho rahe haiN| hai| isa taraha para pratyeka manaSya prANImeM donoM gotrakA aneka garIba to unakI kRpAsa lakSmApati taka bana udaya samaya samaya para pAyA jAtA hai| gaye haiM / isa prakAra ina mlecchoMkI udAratA,dAnazIlatA nispRhatA' Adi ucca gotrarUpa uccAcaraNake kaI mlecchoMmeM U~ca-nIca gotrodaya dRSTAnta diye jA sakate haiM nIca gotrarUpa nIcAcaraNoMke yadyapi zrI vidyAnaMdAcAryane nIca AcaraNarUpa dRSTAntoMke likhanekI to yahAM koI AvazyakatA hI nahIM nIcagotrodaya Adi lakSaNa vAloMko mleccha kahA hai kyoM ki asamarthoM para inake kiye huye haz2AroM julma tathApi unameM ucca gotrodaya bhI kahA jA sakatA hai / prasiddha hI haiM, aura Aja bhI ye loga nAnA prakAra ke ucca gotrodaya pAyA bhI jAtA hai| yadyapi uccAcaraNa agaNita amAnuSika, julma garIboM para kiyA hI karate Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa12] Uca-nIca-gotra-viSayaka carcA 715 haiM / isa taraha para inake parasparakI apekSA aura zrAtva guNasthAnI nArakIke nIca gotrakA udaya hai kI nyanatAko prApta huye kSetrAdi apUrNa aAryokI kyoMki nArakIke samyaktvase manuSyakA tadrUpa apekSA bhI nIca gotra aura ucca gotra donoM ke udaya ina samyaktva nirmala hotA hai / mithyAdRSTi tiryacakI mlecchoMmeM siddha haiN| apekSA samyaktvI nArakIke ucca gotrakA udaya hai / mlecchoMmeM upayukta prakArase ucca gotrodaya tathA isI samyaktvI tiryacakI apekSA samyaktvI nArakIke saraha para aparNa aAyoMmeM bhI nIca gotrodaya mAnane para nIca gotrakA udaya hai kyoMki nArakIke samyaktvase vidyAnanda svAmIke Arya mleccha viSayaka svarUpa kathanase tiryacakA tadrUpa samyaktva apekSAkRta acchA virodha bhI nahIM A sakatA, kyoMki unhoMne AryoMmeM, hotA hai / ucca gotrodaya, Aryatvake kSetrAdi rUpoMkI, aura uccA- isake atirikta nArakiyoMmeM parasparakI apekSA caraNoMkI adhikatAko apekSA kahA hai tathA mlecchoMmeM me bhI ucca va nIca gotrakA udaya pAyA jAtA hai| nIca gotrodaya, nIcAcaraNoMkI adhikatAkI apekSA sAtaveM narakake nArakiyoMse Uparake nArakiyoMke kahA hai / aisA merA vicAra hai| uttarottara U~ca gotrakA hai tathA Uparake nArakiyoMse nIce ke nArakiyoM ke nIcakA udaya hai| mithyAdRSTi nArakiyoMmeM U~ca-nIca gotrodaya nArakIkI apekSA samyag dRSTi nArakIke ucca gotrakA jaina siddhAntameM nArakiyoMmeM jo nIca gotrakA udaya udaya hai / samyaktvI nArakIkI apekSA muni ho kahA hai vaha unake viziSTa pApodayakI apekSA aura deva sakane vAle, kevalI ho sakane vAle, aura tIrthakara manuSyAdi ke mukAvilemeM hIna honekI apekSAse kahA hai, ho sakane vAle nArakiyoMke uttarottara ucca gotrakA parantu isakA yaha prayojana nahIM hai ki unameM U~ca gotrakA udaya hai / isa taraha para nArakiyoMmeM pacca va nIca udaya hai hI nhiiN| vicAra karane para unameM apekSAkRta donoMkA udaya pAyA jAtA hai / isa U~catA-nIcatA UMca va nIca donoMkA udaya vidyamAna hai, aisA pratIta se inakAra nahIM kiyA jA sktaa| hotA hai / sAmAnyatayA deva-manuSya-tiryacaukI apekSA to unameM nIca gotrakA udaya hai hI, parantu vyaktigata tiya coMmeM U~ca-nIca gotrodaya rUpase mithyAdRSTi asura kumArAdi pApAcArI devoMkI jinAgamameM tiryacoMke jo nIca gotrakA udaya apekSA caturtha guNasthAnI, tIrthakara va prakRtivaddha batalAyA gayA hai use deva manuSyoMkI apekSA nArakIke ucca gotrakA udaya hai / caturtha guNasthAnI samajhanA cAhiye, use unameM sthAyI rUpase mAna devakI apekSA caturtha guNasthAnI nArakIke nIca lenA satyatAse inakAra karanA hai, unameM parasparameM gotrakA udaya hai, kyoMki nArakIse devakA tadrupa U~ca nIcatA pratyakSa dRSTi gocara hotI hai / pazuoMmeM samyakta nirmala hotA hai / mithyAdRSTi manuSyako siMha, zAdUla, hAthI, azva, vRSabha Adi U~ce aura apekSA caturtha guNasthAnI nArakIke ucca gotrakA acche samajhe jAte haiM, tathA sarpa, vRzcika, zRgAla, udaya hai / caturtha guNasthAnI manuSyakI apekSA caturtha biDAla Adi nIce aura bure samajhe jAte haiN| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta vana, vIra nirvANa saM02466 pakSiyoMmeM haMsa mayUra, totA,mainA, kokilA sArasAdi kA udaya hai| isa taraha para nAnA dRSTikoNoMse aura U~ce aura acche samajhe jAte hai tathA kAka, kukkuTa, nAnA apekSAoMse tiryacoMne bhI ucca va nIca rakha, ulUka, cIla, cimagAdar3a Adi nIce aura donoM gotroMkA udaya dRSTigocara hotA hai| bure samajhe jAte haiM / pazu-pakSiyoM meM yaha acchA va isa prakAra U~ca va nIca donoM gAtrodaya, deva, burA tathA U~cA va nIcA samajhA jAnA kyA hai ? manuSya, naraka, tiyeca, ina cAroM gatiyoM ke prANiyoM yaha U~ca gotrodaya va nIca gotrodaya hI hai / jaina meM pratyakSa anubhava gocara hote haiN| AcAra dRSTi se mithyAdRSTi asurakumArAdi pApAcArI devoMkI apekSAsamyakadRSTi tiryacoMmeM va paMcama isameM lekhakake mantavya guNasthAnI tiryacoMmeM ucca gotrakA udaya hai| (1) khaMDelavAla, agravAla, paravAra, pATodI caturtha guNasthAnI devoM kI apekSA caturtha guNasthAnI seThI, sonI, brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra, digambara tiryaMcoMmeM nIca gotrakA udaya hai kyoMki tiryacake zvetAmbara, mUlasaMgha senasaMgha ardhaphAlaka saMgha aura samyaktvase devoMkA samyaktva nirmala hotA hai| gaNagacchAdi gotra kama nahIM haiM / ye kevala bhinna bhinna caturtha guNasthAnI devoMkI apekSA paMcama guNasthAnI prakArake manuSya samUhoMko batalAne vAle saMketa tiryacoM meM ucca gotrakA udaya hai mithyAdRSTi mAtra hai / . manuSyoM kI apekSA caturtha va paMcama guNasthAnI (2) apanI laukika va dhArmika pratyeka viSayako tiya coMmeM U~ca gotra kA udaya hai / samyaktvI unnati avanatiko 'gautrakarma' kahate haiN| manuSyoMkI apekSA samyaktvI tirya coMmeM nIca (3) laukika vidyAoM jaise yaMtra vidyA, gotrakA udaya hai, kyoMki tiya coMke samyaktva gAyana, vAhya, yuddha, vaidyaka, jyotiSa Adi vidyAoM se manuSyoMkA samyaktva nirmala hotA hai / kI unnati avanati bhI gotra karma ( laukika ) ke samyaktvI manuSyoMkI apekSA paMcama guNasthAnI hI bheda haiN| tiryacoMmeM ucca gotrakA udaya hai / paMcama guNasthAnI (4) jaina siddhAntameM vivakSita gotrakarma manuSyoMkI apekSA paMcama guNasthAnI tirya coMmeM saMyamA-caraNa asaMyamAcaraNakI unnati avanati nIca gotrakA udaya hai, kyoMki tiya coMke vratase rUpa hai| manuSyoMkA vrata U~ce darje kA hotA hai / mithyA dRSTi (5) gommaTamAra-karmakANDakI 13 vIM gAthA nArakIkI apekSA mithyAdRSTi va caturtha va paMcama kA vaha Azaya nahIM hai jo Amataurase liyA jAtA guNasthAnI tiryacoMmeM uccagotrakA udaya hai / samyaktva hai| usameM par3e hue 'santAnakrameNAgata' vizeSaNama nArakIkI apekSA samyaktvI tiryaMcoMmeM ucca gotrakA apane hI, AcaraNakI paramparA vivakSita hai-pitA udaya hai, kyoMki nArakIke samyaktvase tiryacakA prapitAdike AcaraNakI nhiiN| tadrUpa samyaktva nirmala hotA hai| samktvo nArakI (6) jIvakA apanA svayaMkA AcaraNa hI kI apekSA paMcama guNasthAnI tiyaM cameM ucca gotra apanA gotra karma hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3 kiraNa 12 U~ca-nIca-gotra-viSayaka carcA 717 (7 ) apane pitA prapitAdikoMse AyA huvA vidvAnoM se vinamra prArthanA AcaraNa apanA gotrakarma nahIM hai / isa lekhameM U~ca-nIca gotrakarmodaya para jo (8) cAroM gatike jIvoMmeM U~ca va nIca donoM kucha bhI likhA gayA hai, vaha aneka vidvAnoMke gotra gotrakarmoM kA udaya pratyakSa siddha va anubhava karma viSayaka lekhAdikoMke adhyayana-manana parase banA gocara hai| huA kevala merA apanA vicAra hai / maiM jinAgamakA (9) isa lekha meM siddha kiye haye pratyeka abhyAsI aura jAnakAra svalpa bhI nahIM hU~, kevala prANIke U~ca-nIca gotrakarmodayase aura jinAgamameM nAma mAtrako svAdhyAya kara letA hU~, isaliye dayA varNita devoMmeM ucca manaSyoM meM U~ca va nIca. va karake vidvAna loga vAtsalya bhAva pUrvaka batalAveM nArakI tiryacoMmeM, nIca gotra kodayase virodha ki yaha lekha jinAgamase kitanA anukUla va kitanA nahIM hai| pratikUla hai, tAki maiM apane vicAroM meM sudhAra kara skuu| - (10) apane apane U~cava nIca AcaraNAnusAra samaya samaya prati U~ca va nIca gotra vicAra-svAtantryake kAraNa, isa lekhameM mujhase karmakA rasAnubhava hotA rahatA hai| atyuktiyA~ athavA anyoktiyA~ bhI bahuta huI hoMgI, ataH kRpA kara una merI atyuktiyoM aura (11) gotrakarma saMsArastha AtmAkA sApekSa anyoktiyoMko batalAnekA jarUra kaSTa uThAveM, isa dharma hai| prakAra samAjake sabhI vidvAnoMse merI vinamra (12 ) gotra karmodaya sthAyI nahIM hai / Adi, prArthanA hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meMDakake viSayameM eka zakA [le-zrI daulatarAma 'mitra'] :-cendriya tiryaca jAtike jIva liMgakI dRSTima isa zlokako TIkAmeM khulAsA kiyA gayA hai garbhaja aura agarbhaja (samRrchana ) donoM ki jisa prakAra maMDUkake cUrNase pIche bahutame prakArake hote haiM aisA gomaTTasAra-jIvakANDako maMDUka utpanna ho jAte haiM usI prakAra azubha gAthA naM0 79 se jAnA jAtA hai| (pApa-bandhaka ) kriyAkaM cUrNa ( hAnI ) meM zubha __parantu savAla yaha hai ki unameMse meMDaka-vargaka (puNya bandhaka ) kriyAe~ utpanna ho jAtI haiN| jIva garbhaja haiM yA samUrchana ? (3) meMDaka to aisA vicitra jantu hai. aura pramANa to isI bAtake milate haiM ki yaha jIva apane janmakA aimA sundara nATaka dikhalAtA hai ki samUrcchana haiM / dekhiye loga daMga raha jAte haiN| kisI meMDakakA cUrNa banAkara (1) "jIve dAdura ( meMDaka ) barase toy|| aura bArIka kapar3ese chAna kara zIzImeM banda kara suna bAnI sarajIvana hoya // 14 // lIjiye / varSAtama usa carNako pAnI barasate samaya yaha AcArya acalakIrti-kRta saMskRta viSApahAra jamIna para DAla dIjiye, turanta ho choTe 2 meMDaka kA bhASApadyAnuvAda paramAnandajo kRta hai| kUdane lgeNge|' ___ isameM batalAyA hai ki he bhagavan ! jisa prakAra pAnI barasane para meMDaka sarajIvana ho jAte ___-paMraghunadandana zarmA, akSara vijJAna pR022 haiM-mare meMDaka pIche jI uThate haiM-usI prakAra (4) dekhanemeM AtA hai ki yadi Aja varSAta ApakI bANI suna kara bhavya jIva navajIvana ho jAya to kala hI maTIle jalAzayoM meM ( jaise (jJAna-cetanA, samyaktva ) prApta kara lete haiM / pokhare, tAlAba kacce kueM Adi ) do prakAra ke meMDaka (2) dvitIyA doSahAniH syAt kAcit maMDaka caNavata pAye jAveMge / eka to do do sera vajanake bar3e bar3e AtyaMtikI tRtIyAttu gurU-lAghava-cintayA // , aura dUsare tIna tIna mAze taka choTe 2 / kAraNa yaha jAna par3atA hai ki-jina meMDa koMka mRtaka zarIra --yazovijaya (zve ) adhyAtmasAra 1-43 akSaya ( pUre ) raha kara miTTImeM daba gaye unake to sakincasaddarzanaM hetuH sNvinycaaritryordvyoH| bar3e 2 meMDaka bana jAte haiM, aura jinake mRtaka zarIra samyaga vizeSaNasyoccai yadvA pratyagrajanmanaH / / ke Tukar3e Tukar3e ho gaye unake choTe 2 maMDaka bana -paMcAdhyAyI, 2-738 jAta hai Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asha viSaya meM eka zaGkA varSa 3, kiraNa 12] ( 1 ) yadi koI kahe ki aMDe garbhaja hote haiM, meMDaka ke aMDe dekhe gaye haiM, to uttara yaha ki aMDoM aMDoM meM pharka hai, aMDe garbhaja ( rajavIryaja ) aura samUrcchana donoM prakAra ke hote haiM / jaisA ki paMDita bihArIlAlajI caitanya-racita "bRhad jaina zabdArNava' ( pR0 277 ) meM likhA hai ki "noTa 3 - aMDe do prakAra ke hote haiM, garbhaja aura mUrcchana / sIpa, ghAMghA, cIMTI (pipilikA) madhumakSikA ( bhauMrA ), barra, tataIyA, Adi bikalabhaya ( dvondriya, trAndriya, catundriya) jIvoM ke samUrcchana hI hote haiM, jo garbhasaM utpanna na ho kara una prANiyoM dvarA kucha vizeSa jAtikaM pudgala skaMdhoM ke saMgrahIta kie jAne aura unake zarIra ke paseva yA mukhakI lAra ( SThIvana ) yA zarIra kI uSNatA AdikaM saMyoga se aMDAkAra se bana jAte haiM / yA koI samUrcchana prANI ke samUcchaMna aMDe yoni dvArA unake udarase nikalate haiM, parantu ve udara meM bhI garbhaja prANiyoM ke samAna puruSa ke zukra aura striyoMke zoNitase nahIM banate / kyoMki samUrcchana prANI saba napuMsaka liMgI hI hote haiN| aura na ve yoni se sajIva nikalate haiM, kiMtu bAhara Ane para jinake udarase nikalate haiM unako yA usI jAtike anya prANiyoM kI mukhalAra Adi saMyogase unameM jIvotpatti ho jAtI hai / " " noTa 4 - samUrcchana prANI sarva hI napuMsaka liMgI hone para bhI unameM nara mAdIna arthAt puliMgI strIliMgI honakI jo kalpanA kI jAtI hai, vaha kevala unake bar3e choTe moTe patale zarIrAkAra aura svabhAva zakti aura kAryakuzalatA Adi kisI na kisI guNa vizeSakI apekSAse kI jA sakatI hai / vAstava meM unameM garbhaja jIvoMke samAna zukra - zoNita- dvArA saMtAnotpatti karanekI yogyatA nahIM hotI / " ( 6 ) aisI murgiyA~ maujUda haiM, jo binA murge kA saMyoga kie aMDe detI haiM, para vaha aMDe sajIva nahIM hote / isa prakAra yaha pramANita hotA hai ki meMDaka samUrcchana hai, garbhaja nahIM hai / meMDaka ke viSaya meM - yahA~ para eka khAsa vArtA ( kathA ) vicAraNIya hai / vaha yaha ki - bhagavAna mahAvIrakI pUjA karane kI icchAse rAjagRhI- samavazaraNa ke rAste gamana karatA huA eka meMDaka hAthI ke pA~va ke nIce daba jAnese mara kara deva huA / isa kathA para kucha savAla uThate haiM ( 1 ) agara vaha meMDaka samyag dRSTi (4 gu0 ) thA to usakA garbhaja aura saMjJI honA Avazyaka hai ( labdhisAra gA0 2 ) / parantu meMDaka garbhaja nahIM hai, samUrcchana hai / ( 2 ) agara vaha meMDaka midhyAdRSTi ( 3 gu0 ) thA to yaha bhI ThIka nahIM hai / kyoMki tIsarA guNasthAna rahate maraNa nahIM hotA hai / ( go0 jI0 23-24 ) ( 3 ) agara vaha meMDaka midhyAdRSTi ( 1 gu0 ) thA to usake samavazaraNa meM jAkara tamAzA dekhane kI icchA to ho sakatI hai, parantu jina pUjA karane kI icchA nahIM ho sakatI hai / saca bAta to yaha hai ki kathAe~ do prakAra kI hotI haiM, eka aitihAsika dUsarI kalpita / kisI prabodha-prayojana poSaNakaM liye kathAe~ kalpita bhI kI jAtI haiN| kahA hai - "prathamAnuyoga viSe je mUla kathA haiM te to jaisI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 anekAnta [Azvina, vIra nirvANa saM02466 haiM taisI hI nirupita haiM / agara tina virSe prasaMga tiryaMca bhI deva ho sakatA hai to manadhyakI to bAta pAya vyAkhyAna ho hai, so koI to jaisAkA taisA hI kyA ? ho hai, koI granthakartAkA vicArake anumAra hoya, aura bhI aisI kathAe~ haiM jaise sudRSTi sunArakI parantu prayojana anyathA na ho hai|" kathA / kathAnaka yoM hai ki-apanI strIse maithuna "bahuri prasaMga rUpa kathA bhI graMthakartA apane karate mamaya sudRSTi sunAra ko, usake vakra nAmaka vicAra anusAra kahe jaise "dharmaparIkSA" virSe ziSyane jo ki sudRSTikI strI vimalAme lagA huA mUrkhanikI kathA likhI, so ehI kathA manoga thA-vyabhicAra karatA thA-, mAra DAlA / mara kahI thI, aisA niyama nAhIM; parantu mUrkhapanAko hI kara vaha apanI hI strIke garbha meM AgayA / janmA poSatI koI bArtA kahI, aisA abhiprAya poSe hai| aura bar3A hone para jAtismaraNa ho jAnese usane aise hI anyatra jaannaa|" saba bAta jAnI, taba use vairAgya ho AyA / muni (mokSamArga pra0, paM0 ToDaramalajI) dIkSA lI, aura tapasyA karake mokSa calA gyaa|atev kalpita kathAoM ke sAtha sAtha siddhAtoM aba dekhiye, siddhAntase to isakA mela (saMgati) kI saMgati nahIM baiTha sakatI hai / siddhAntoMkI " nahIM baiThatA hai; kyoMki siddhAnta to yaha hai kisaMgati to unhIM kathAoMke sAtha baiThegI jo aiti eka to sunAra dUsarA vyabhicAraja, donoM tarahase hAsika hoNgii| zUdra hone vaha mokSa nahIM jA sakatA / parantu - merA aisA khyAla hai ki dRSTAnta prAmANika prayojana (uddezyase isa kA mela barAbara baiThatA hai| cIz2a hai kyoMki vaha pratyakSa ho cukA hai / dRSTAMtoM uddezya yaha dikhAnekA thA ki dekho, saMsAra kaisA parase to siddhAnta bane haiM, jaise uccAraNoMparase vicitra hai ki pitA khuda hI apanA putra bhI ho vyAkaraNa banA / athavA iSTAta (atama dikhAi sakatA hai aura strI kA pati bhI usakA putra bana dene vAlI cIz2a) aura siddhAMta (aMtameM siddha / hone vAlI cIja ) eka hI cIja to hai / meMDakako kathA kalpita jAna par3atI hai| usakA AzA hai, isa meMDaka sambandhI zaMkA para koI yahI uddezya najara AtA hai ki jinapUjAke phalase sajjana jarUra prakAza ddaaleNge| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmila bhASAkA jainasAhitya [le0 - prophesara. e. cakravartI, ema.e. AI. I. esa., ] [anuvAdaka - paM0 sumeracanda divAkara nyAyatIrtha zAstrI bI. e., elaela. bI., sivanI] [ 10vIM kiraNa se Age ] cha vidvAnoM kA kahanA hai ki vaha grantha AThavIM padyoM meM 'muttariyara' zabda pAyA jAtA hai / unake kathanakA AdhAra yaha hai ki yaha 'muttariyara' zabda pallavarAjyake bhItara rahane vAle eka choTe narezako ghoSita karatA hai / yaha pariNAma kevala isa eka zabdake sAtha kI alpa zAbdika sAkSIke AdhAra para hai / isake sivAya aura koI sAkSI nahIM hai, jisase isa narezakA una jaina sAdhuoM se sambandha sthApita kiyA jAya, jo ina padyoMke nirmANake vAstava meM jimmedAra the / isake sivAya 'muttariyara' zabdakA artha 'muktA- nareza', jo pAMDya narezoM ko sUcita karatA hai, bhI bhalI bhAMti kiyA jA sakatA hai / purAtana itihAsa meM yaha bAta prasiddha hai, ki pAMDya dezameM muktA-anveSaNa eka pradhAna udyoga thA, aura pAMDya-taToM se videzoMko motI bheje jAte the / yaha ucita tathA svAbhAvika bAta hai ki jaina munigaNa pAMDyavaMzIya apane saMrakSakakA guNAnuvAda kareM / eka dUsarI yukti aura hai, jisase yaha grantha IsAkI pichalI zatAbdiyoM kA batAyA jAtA hai| vidvAnoMkA abhimata hai ki isa granthake aneka padyoMmeM bhartRhari ke saMskRta graMthakI pratidhvani pAI jAtI hai / bhartRhari nItizataka lagabhaga 650 IsavI meM racA gayA thA / ataH yaha kalpanA ki jAtI hai, ki nAladiyAra sAtavIM sadIke bAdakA honA caahie| saMskRta tathA tAmila ina donoM bhAgoM meM nipuNa the, sambhavataH purAtana saMskRta sUktiyoMse suparicita the, jinheM bhartRharine apane graMtha meM zAmila kiyA hai / yadi Apa yaha mAneM ki nAla diyAra ke lie jimmedAra jaina munigaNa kuMdakuMdAcAryake netRtva vAle drAvir3a saMgha ke sadasya the, taba bhI isa racanAko prathama zatAbdIke bAdakA siddha nahIM kiyA jA sakatA / isa prasaMga meM yaha ullekha karanA ucita hai ki tAmila bhASAkI prakhyAta TIkAoM meM bahuta prAcIna kAla se nAladiyAra ke padya uddhRta hue pAe jAte haiN| i do mahAn granthoMke sivAya nIti ke aSTAdazapranthoM meM sammilita dUsare graMtha ( yathA 'aranerizvAram - sadguNa mArgakA sAra, 'palamoli'- sUktiyAM, IlAti Adi) mUlataH jaina AcAryoMkI kRtiyA~ haiM / inameMse hama saMkSepameM kucha para vicAra kareMge / 1. aranerizvAram -'sadharma-ma rga-sAra' ke racayitA tirumunaidhAdiyAra nAmaka jaina vidvAna haiM / yaha aMtima saMgamakAla meM hue the / isa mahAn grantha meM ye jainadharmase sambandhita paMca sadAcAra ke siddhAntoM kA varNana karate haiM, yadyapi ye siddhAnta dakSiNa ke anya dharmoM meM bhI pAe jAte haiM / ina siddhAntoM ko paMcavrata kahate haiM, jo caritra - sambandhI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 anekAnta pA~ca niyama haiM, aura jo gRhastha tathA muniyoMke lie Avazyaka haiN| ye ahiMsA, asteya, satya, brahmacarya tathA parimita parigraha kahe jAte haiM / ye sadAcAra-sambandhI paMcavrata kahe jAte haiM, aura aranaMrizvAram nAmaka grantha meM inakA varNana hai / 1 2. palamoli athavA sUktie~ - isake racayitA munarunaiyara anAra nAmaka jaina haiN| isameM nAladiyArake samAna veNavA vRtta meM 400 padya haiN| isameM bahumUlya purAtana sUktiyA~ haiM, jo na kevala sadAcAra ke niyama hI batAtI haiM balki bahuta aMza meM laukika buddhittAse paripUrNa haiM / tAmilake nItiviSayaka aSTAdaza granthoMmeM kurala, nAladiyArake bAda isakA tIsarA naMbara hai / 3. isa aSTAdaza graMtha-samudAya meM sammilita "tinaimAlainUraimvatu" nAmakA eka aura grantha haiM jisakA racayitA hai kariNamedaiyAra / yaha jaina lekhaka bhI saMgamake kaviyoMmeM anyatama haiM / yaha prantha zRMgAra tathA yuddha ke siddhAntoM kA varNana karatA hai tathA pazcAtvartI mahAn TIkAkAroM ke dvArA isa graMthake avataraNa bakhUbI lie jAte rahe haiM / nazcina kiniyAra tathA anya granthakAroMne isa grantha ke avataraNa die haiN| [ zrAzvina, vIra nirvANa saM0 2466 sugaMdhita kASTa, candana tathA madhuke sugandhapUrNa saMgrahako ghoSita karatA hai / grantha ke isa nAmakaraNakA kAraNa yaha haiM ki isake pratyeka padya meM aise hI surabhipUrNa pA~ca viSayoM kA varNana hai / isa granthakA mUla jaina hai | granthakArakA nAma kaNimeDaiyAra hai jinakI vidvattA sabake dvArA prazaMmita hai / yaha saMgama sAhityakaM aSTAdaza laghugraMthoM meM anyatama hai / lekhaka ke sambandha meM kevala itanA hI mAlUma hai, ki vaha mAkkAnArakA ziSya tathA tAmilAziriyarakA putra hai, jo madurA saMgama ke sadasya the / sAdhAraNatayA ve graMtha yadyapi una aSTAdazalaghugranthoMmeM zAmila kie jAte haiM kintu isakA yaha artha nahIM haiM, ki ve usI zatAbdI ke haiN| ye aneka zatAbdiyoM ke hone cAhie~ / hama kucha dRr3hatA ke sAtha itanA hI kaha sakate haiM, ki ye dakSiNa bhArata meM hindUdharma ke punaruddhAra kAla ke pUrvavartI haiN| ataH inakA samaya sAtavIM sadI ke pUrvakA honA cAhie / aba hama kAvya sAhityakA varNana kareMge / mahAkAvya aura laghukAvyake bhedase kAvya - sAhitya do prakArakA hai / mahAkAvya saMkhyA meM pA~ca haiM - citAmaNi zilappaDikAram maNimekhalai, valaiyApati aura kuMDalakezi / ina pAMca kAvyoM meM ciMtAmaNi, silappaDikArama, aura valaitApati to jaina lekhakoM kI kRti haiM aura zeSa do bauddha vidvAnoMkI kRti haiN| ina pAMca meMse kevala tIna hI aba upalabdha hote haiM; kAraNa valaiyApati tathA kuMDalakezi to isa jagata se lupta ho gae haiN| TIkAkAroM dvArA idhara-udhara uddhRta katipaya padyoMke 'sivAya ina graMthoMke sambandha meM kucha bhI vidita nahIM hai / prakIrNaka rUpameM prApta katipaya padyoMse yaha spaSTa hai ki 'valaiyA pati' jaina granthakAra 4. isa samudAyakA eka grantha 'nAnmaNikkaDige' arthAt rasnacatuSTaya-prApaka hai / isake lekhaka jaina vidvAna vilambinathara haiM / yaha veNUbA chanda meM hai, jo anya granthoM meM prasiddha hai / pratyeka padya meM ratnatulya sadAcAra ke niyama catuSTayakA varNana hai aura isIse isakA nAma nAnmaNikkaDige hai / 5. isake bAda elAti tathA dUsare graMtha Ate haiM elAti zabda ilAyacI, karpUre, IrIkArasU nAmaka Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] tAmila bhASAkA jaina sAhitya ke dvArA racita thA / kathAkA kyA DhA~cA thA,lekhaka hityake samaya-nirNayameM sImAliMgakA kAma denevAlA kauna thA aura vaha kaba vidyamAna thA, ye saba bAteM samajhA jAtA hai| usake lekhaka cerake yuvarAja haiM,jo kevala kalpanAkI viSaya raha gaI haiN| isI prakAra 'laMgovaDigala' nAmake jaina muni ho gae the| bauddha grantha kuMDalakazike lekhaka athavA usake samaya yaha mahAn graMtha sAhityika rivAjoMke viSayameM ke sambandha meM bhI kucha jJAta nahIM hai / nIlakezi graMthameM pramANabhata ginA jAtA hai aura bAdake TIkAkArAMke uddhRta padyoMsa yaha spaSTa hotA hai ki kuNDalakezi dvArA isI rUpameM uddhRta kiyA jAtA hai / isakA eka dArzanika graMtha thA, jisameM vaidika tathA jaina sambandha nagarapuhAra, kAveripUmapaTTaNamake, jo cola darzana jaise anya darzanoMkA khaNDana karake bauddha rAjyakI rAjadhAnI thA, mahAn vaNika parivArase darzanako pratiSThita karane kI koziza kI gaI hai| batAyA jAtA hai / karaNakI nAmakI nAyikA imI durbhAgyasaM ina donoM mahAkAvyoMkI upalabdhikI koI vaizya vaMzakI thI aura vaha apane zIla tathA patiAzA nahIM hai / prakANDa tAmila vidvAna DA. vI. bhakti ke lie prakhyAta thI / cUMki isa kathAmeM pAMDya svAminAtha ayyarake prazaMsanIya parizramasaM kevala rAjyakI rAjadhAnI madurAmeM nUpura (anklet ) tIna anya grantha hI isa samaya upalabdha haiM / yadyapi athavA zilambu becane kA prasaMga hai, isalie yaha kAvyoMkI gaNanAmeM ciMtAmaNikA gauravapUrNa sthAna duHkhAnta racanA napura athavA zilambukA mahAkAvya hai, kyoMki usa graMtharAjako sarvamAnya sAhityika kahI jAtI hai| cUMki isa kathAmeM tIna mahArAjyoM kIrti hai, parantu isama yaha kalpanA nahIM kI jA kA sambandha hai ataH lekhaka, jo cera-yuvarAjya hai, sakatI ki yaha gaNanA aitihAsika krama para ava. puhAra, madurA tathA vanajI nAmakI tIna bar3I lambita hai / prAyaHvalaiyApati evaM kuMDalakezi nAmaka rAjadhAniyoMkA vistArake sAtha varNana karatA hai, lupta grantha dUsaroMkI apekSA aitihAsika dRSTisa jinameMse vanajI cerarAjyakI rAjadhAnI thii| pUrvavartI jAna par3ate haiM, kintu ina graMthoMke viSayoM isa graMthake raciyitA laMgobaDigala ceralAdana kucha bhI vidita nahIM hai, ata: hama nizcayapUrvaka kucha nAmaka cera narezake lagha putra the, jisakI rAjadhAnI bhI nahIM kaha sakate haiN| avaziSTa tIna graMthoM meM vanajI thii| llaMgovADigala ceralAdanake pazcAta hone zinappaDikAram tathA maNimekale paramparAke dvArA vAle nareza zenaguTaTuvanakA anuja thA; isIse samakAlIna batAe jAte haiM, kintu ciMtAmaNi prAyaH usakA nAma llaMgovADigala arthAt choTA yuvarAja pazcAttavartI hai / maNa ne kalai ke bauddha graMza honeke thaa| jaba vaha muni hue taba unheM laMgovADigala kAraNa hama apanI AlocanAmeM use sthAna nahIM de kahate the, 'aDigala' zabda munikA ullekha karane sakate, yadyapi kathAkA sambandha zilappaDikArama vAlA eka sammAnapUrNa zabda hai / eka dina jaba se hai jo ki spaSTatayA jaina prantha hai| yaha sAdhu yuvarAja vanajI nAmakI rAjadhAnImeM sthita zilappaDikAram-'napurakA mahAkAvya' atyanta jinamandirameM the, taba kucha pahAr3I loga unake pAsa mahatvapUrNa tAmila graMtha hai, kAraNa vaha tAmila sA- gae aura unane usa AzcaryakArI dRzyakA varNana Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 anekAnta [Azvina, vIra nirvANa saM02415 kiyA, jise unane dekhA thA aura jo karaNakI mukhya baMdaragAha thA aura vaha colanareza karikAlakI nAmakI nAyikAse sambandhita thA / unane parvata para rAjadhAnI thA / vyApArakA mukhya kendra hone ke kAraNa eka stroko, jisakA eka stana naSTa ho gayA thA, rAjadhAnImeM bahutase vizAla vyApArika bhavana the| kisa prakAra dekhA; kisa taraha usake samakSa indra inameM mAsattavana nAmakA eka prakhyAt vyApAra AyA aura kisa bhAMti kovalana nAmaka usakA thA jo vyApAriyoM ke zisomaNiyoM ke ujjvala paripati devake rUpameM usase milA aura antameM kima vArakA thA / usakA putra kovalana thA, jo ki isa prakAra indra una donoMko vimAna meM baiThAla kara le kathAkA nAyaka hai| vaha usI nagarake mA-nAyakana gayA; ye saba bAteM cerake yavarAjake samakSa usake nAma ke dUsare mahAn vyApArIkI kanyA karaNakIke mitra aura maNime kalaike prakhyAta lekhaka kulavANi- sAtha vivAhA gayA thA / kovalana aura usakI gan zATana nAmaka kavikI maujUdagImeM kahI gii| patnI kaeNakI eka bar3e paimAne para nirmita svataMtra ima mitrane nAyaka tathA nAyikAko parNa kathA kahI bhavanameM apanI sAmAjika pratiSThA ke anusAra kucha aura vaha rAjarSike dvArA bar3I rucise sunI gii| kAla taka bar3e ThATha-bATa tathA Anandake sAtha zATTanake dvArA kathita isa kathAmeM tIna mukhya rahate the, gRhasthoMke niyama tathA AcAra ke anusAra tathA mUlyavAna satya haiM jinameM rAjarSine bahuta unakI pravRtti thI aura unakA Ananda pAtrabhUta dilacaspI lii| pahalA, agara eka nareza satyake gRhasthoM tathA muniyoMkA atyadhika Adara-satkAra mArgase tanika bhA vicalita hotA hai to vaha apanI karanemeM thaa| anItimattAke pramANasvarUpa apane tathA apane jaba ki ve apane jIvanako isa prakAra sukhase rAjyake Upara saMkaTa lAegA; dUsarA, zIlake mArga bitA rahe the, taba kovalanako eka atyanta sundarI para calane vAlI mahilA na kevala manuSyoM ke dvArA tathA pravINa mAdhavI nAmakI nartakI milI, vaha prazaMsita evaM pUjita hotI hai kintu devoM tathA usa para Asakta hogayA aura usake anukUla muniyoM ke dvArA bhI; aura tIsare karmoM kI gati bartane lagA, aura isIliye vaha apanA adhikAMza isa prakArakI hai ki usakA phala avazyaMbhAvI hai, samaya mAdhavIkaM sAtha vyatIta karatA thA, jisase jimase koI bhI nahIM baca sakatA aura vyaktike usakI dharmapatnI kaNNakIko mahAn duHkha hotA pUrva karmoM kA phala AgAmIkAlameM avazya bhoganA thaa| isa vilAsatA pUrNa jIvanameM usane prAyaH pdd'egaa| ina tIna avinAzI satyoMkA udAharaNa saba saMpatti svAhA kara dI,kintu karaNakAne apanA denake liye rAjarSine manuSyajAtike kalyANake du:kha kabhI bhI prakaTa nahIM kiyA aura vaha usake liye isa kathAkI racanA karanekA kArya kiyaa| prati usI prakAra bhakta banI rahI jisa prakAra ki isa zilappadikArama athavA nUpura (caraNabhUSaNa) vaha apane vaivAhika jIvana ke prAraMbhameM thii| sadA ke mahAkAvyameM pahalA dRzya colakI rAjadhAnI kI bhA~ti indrotsavakA tyauhAra athavA prasaMga puhArameM hai| yaha kAverI nadIke mukhapara sthita AyA / kovalana apanI preyasIka sAtha utsavameM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] tAmila bhASAkA jainasAhitya 725 - - - - - - Sa. - sammilita hone ke liye samudra taTa para gyaa| jabaki rAjadhAnIko chor3akara madurAke liye ravAnA ho ve eka kaunemeM baiThe the, kovalanane mAdhavIke hAthame gyaa| mArgameM vaha kAverIke uttarataTakI ora sthita vINA le lI aura vaha premakI kucha madhara gIni- jaina sAdhaoMke eka AzramameM phuNcaa| usa Azrama meM kAe~ bajAne lgaa| mAdhavIko tanika zaMkA huI ki unako kauMDA nAmakI sAdhvI milI, jo una donoMke usake prati kovalanakA prema kama ho rahA hai| sAtha calaneko isalie bilkula rAjI thI, ki use kintu jaba usake hAthase mAdhavIne vINA lekara pAMDyana rAjadhAnI sthita apanA gIta prAraMbha kiyA, to kovalanako ima AcAryosa milanekA saubhAgya prApta hogaa| ye tInoM bAtakA saMdeha hone lagA ki mAdhavIkA gupta rUpame madurAkI ora ravAnA hogaye / kAvarI nadIko pAra kisI anya vyaktike sAtha sambandha hai / isa pAra- karanake uparAMta jaba kaulavana aura usakI strI eka sparika saMdehase unameM judAI ho gaI, aura talAbake taTapara baiThe, taba apanI duSTA preyasIke sAtha kovalana eka sammAnanIya gRhasthake rUpameM phirase vahAM bhramaNa karane vAle eka darjanane kovalana aura jIvana AraMmbha karaneke pavitra saMkalpako lekara usakI patnIkA bahuta tiraskAra kiyA / isase pUrNa garIbIkI avasthAmeM ghara lauTA / usako zola- unakI sAdhvI mitra kauMDI uttejita ho uThI aura vatI patnIne, usakI atAta ucchaM khalavRtti para usane inako zRgAla bananekA zApa diyA / parantu kSobha vyakta karaneke sthAnameM use snehake sAtha kovalana evaM kaeNakIkI hArdika prArthanAoM para dhIraja ba~dhAyA, jo zIlavatI mahilAke anurUpa usa zApameM yaha parivartana kiyA gayA ki ve apane thA, aura usake nijake vyavasAyako puna: pUrvarUpako eka varSameM prApta kara leNge| AraMbha karake jIvana prAraMbha karane sambandhI nizcaya isa lambI yAtrAke kaSToMko bhogate hue ve madurA ko protsAhita kiyaa| usake pAsa to damar3I bhI ke samIpa pahuMce, jo pAMDyana rAjadhAnI thii| apanI nahIM bacI thI kAraNa jaba vaha apanI preyasI mAdhavI patnI kaeNakIko kauNDIke pAsa aura usakI meM Asakta thA, taba vaha apanA sarvasva svAhA kara jimmedArI para sauMpakara kauvalanane nagarameM praveza cukA thaa| kintu usakI patnIke pAsa do cAra kiyA, tAki vaha uha ucita sthAnakA nizcaya kare, bhUSaNa vidyamAna the| vaha strI unako dene ko taiyAra jahA~ para vyavasAya prArambha kregaa| jaba kaubalana thI, yadi vaha unako becakara prApta kara dravyase apanA apane mitra mAdalanake sAtha nagarameM apanA samaya vyavasAya prArambha karanemeM pUMjI lagAnekI sAvadhAnI vyatIta kara rahA thA, taba kauNDI kagaNakIko mAdharI kare / kintu vaha apanI rAjadhAnImeM aba bilkula nAmakI sAdhusvabhAva vAlI vahA~kI bher3a carAne bhI nahIM ThaharanA cAhatA thaa| isase usane ina caraNa vAlI ke yahA~ chor3anA cAhatI thii| jaba kauvalana bhUSaNoMko pAMDyana rAjadhAnI madurAmeM jAkara becane nagarase vApisa AyA, taba vaha aura usakI strI kA nirNaya kiyA / kisIko bhI parijJAna hue ayaravAr3I lAe gae aura ve usa gar3ariyekI strIke binA vaha usI rAtako apanI patnIke sAtha cola yahAM ThaharAe ge| usa gar3ariyA strIkI lar3akI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 anekAnta [Azvina, vIra nirvANa saM02466 sthita kAkIko apane Upara kahAna saMkaTa ke sUcaka aneka apazakuna dikhAI pdd'e| jaba gar3ariyana mAdharI vaigaI nadImeM snAna karane gaI taba nagarase lauTa kara Ane vAlI eka gar3ariyana kovalanakA hAla vidita huA, jo rAnIke caraNa bhUSaNa curAne ke aparAdha meM rAjAjJA ke anusAra mAra DAlA gayA thA / jaba yaha samAcAra karaNakIne sunA taba vaha kruddha huI apane hAthameM dUsarA caraNa bhUSaNa lekara nagara meM ghusI tAki vaha rAjAke samakSa apane pati ke nirdoSapaneko siddha kare / rAjamahala meM pahuMca kara karaNakIne dvArapAlake dvArA yaha samAcAra pahu~cavAyA ki maiM rAjA se milanA cAhatI hU~ tAki apane patikI nirdoSatAko siddha kara sakU~, jo ucita jAMcake binA hI phA~sI para TA~ga diyA gayA hai| usane rAjAko batalAyA ki mere pati ke pAsa se gRhIta corIke samajhe gaye mere caraNa bhUSaNa ke bhItara javAharAta the, kintu mahArAnIke caraNa-bhUSaNa meM bhItara kI ora motI the| jaba kAkIke caraNa bhUSaNako tor3a kara rAjAko yaha bAta dikhAI gaI, taba rAjAnaM vaizyoM ke eka kulIna vaMzake nirdoSa vyaktikA kaThoratA pUrvaka prANaharaNa karane kI bhayaMkara bhUlako phcaanaa| vaha cillA uThAki duSTa sunAra mujhase mUrkhatA pUrNa yaha bhayaMkara bhUla karAI hai aura vaha rAjyAsaname girakara mUrchita ho gayA evaM tatkAla hI prANa-hIna ho gyaa| apane patikI nirdoSatAko siddha karaneke anantara atyanta kSobha tathA krodha meM karaNakIne sampUrNa madurA nagara ko zApa diyA ki vaha agni se bhasma ho jAya aura usane apanA bAma stana kATa kara apane zApake sAtha nagara kI ora pheMka diyA zApane apanA kAma kiyA kaNNakI kI sevA ke liye niyukta huI jo ki apane pati sahita usa AyarapADImeM pratiSThita mehamAna thI / kaSToM tathA kSatiyoMke kAraNa duHkhI hotA huA kauvalana apanI strIke pAsa se bidA hokara caraNa bhUSakhoMmeMse ekako becane ke lie nagarI lauttaa| jaba vaha pradhAna bAjAra kI sar3aka para pahu~cA, taba use eka svarNakAra milA / usane apane Apako rAjAke dvArA saMrakSita svarNakAra batalAyA aura usase kahA ki mere pAsa rAnIke pahanane yogya eka caraNa bhUSaNa hai | usane usase usakA mUlya jA~cane ko khaa| vaha sunAra usakA mUlya jA~canA cAhatA thA, ataH svAmIne usa bhUSaNako use de diyA / usa duSTa svarNakAra ne apane manameM kovalanako ThaganekI bAta socI aura usase pAsake ghara meM Thaharane ko kahA aura yaha bacana diyA ki maiM rAjAse isa viSaya meM saudA karU~gA, kAraNa vaha caraNa-bhUSaNa itanA mUlyavAna hai ki kevala mahArAnI hI usakA mUlya de skegii| isa prakAra becAre kovalinako akelA chor3a kara vaha usa caraNa-bhUSaNako lekara rAjAke pAsa pahu~cA aura usane bAta badala kara yaha kahA ki kovalana eka cora hai, usake pAsa rAnIke pAsakA eka caraNa-bhUSaNa hai, jo kucha dina pUrva rAjamahala se corI gayA thA / koI vizeSa jAMca kie binA hI rAjAne AjJA dedI ki corako phAMsI dedI jAya tathA tatkAla hI caraNa-bhUSaNa le liyA jAya / duSTa svarNakAra rAjAke karmacAriyoMke sAtha lauTA, jinhoMne mUrkha rAjAkI AjJAkA akSarazaH pAlana kiyA, aura isa taraha videzameM apanA jIvana Arambha karaneke udyoga meM kovalanako apane prANoM se hAtha dhonA par3A / isa arse meM gar3ariyekI strIke ghara meM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] tAmila bhASAkA jainasAhitya 720 aura vaha nagara jala kara bhasma ho gayA / madurAkI AkAMkSAke anusAra usane isa zIla devIke lie devIse yaha bAta jAna kara ki yaha saba usake eka mandira kA nirmANa karAnA caahaa| isa uddezyase pUrvopArjita karmoM kA pariNAma hai tathA yaha sAntvanA- vaha apane mantriyoM evaM senAoMke sAtha himAlaya prada bAta jAna kara ki vaha eka pakSameM devarUpameM kI ora gayA tAki vahA~se eka caTTAna lAkara apane patise milegI, karaNakI madurA chor3a kara kaNNakI kI mUrti banavAe aura use usake nAmase pazcimakI ora malendukI ora calI gaI / banavAe hue mandimeM pratiSThita kareM / mArgameM aneka tiruccenguNarama nAmaka parvata para car3hakara vaha Arya narezoMne usake sAtha prati dvaMditA kI,jinako venagai vRkSakI chAyAmeM caudaha dina pratIkSA karatI cera-narezane harAyA aura ve cera rAjadhAnImeM kaidIke rahI taba eka dina usake pati kovalanake devarUpameM rUpameM lAye gye| cera rAjadhAnImeM usane karaNakIke darzana hue, jo use apane bimAnameM svarga le gayA, nAma para eka mandira banavAyA aura pratiSThA jahAM vaha svayaM devoMke dvArA pUjita thaa| isa prakAra mahotsava karANa, jisake anusAra zIlakI devI maduremkA~Dama nAmakA dUsarA adhyAya pUrNa hotA hai| karaNakIkI mUrti pUjAke liye mandira meM sthApita kI ___ isake atantara tIsare bhAgameM, jo vaMjika gaI / isa bIcameM kovalana evaM karaNakIke mAtA kANDa kahalAtA hai, cerakI rAjadhAnI vaMjikA varNana pitA apane baccoMke bhAgyakA hAla sukakara saba hai / jina pahAr3I logoMne karaNakIko usake pati sampatti chor3akara sAdhu bana ge| jaba cera nareza dvArA divya vimAnameM biThA kara le jAe jAneke senaguTTavanane zIla devatAkI pUjA-nimitta mandira mahAna dRzyako dekhA, usane apanI jhopar3iyoMmeM banavAyA, taba AryAvartake aneka narezoM; mAlavAke kuravekUTa nAmaka umaMga pUrNa natana ke rUpameM isa nareza aura laMkAdhIza gajavAhane, jo saba usa ghaTanAko mnaayaa| isake anantara ina vyAdhoMne samaya cera-rAjadhAnImeM the. apanI 2 rAjadhAnImeM apane rAjA managuTThavanako yaha Azcarya-janaka ghaTanA isI prakAra mandira kaNakIke liye banavAne kA batalAnA cAhA aura isake liye hara ekane rAjAke nizcaya kiyA aura yaha cAhA isI prakArase usakI liye upahAra lekara rAjadhAnIkI ora prasthAna pUjAkI pravRtti kI jAya, tAki ve bhI zIlake adhi kiyA / vahA~ ve cera narezama mile, jo ki usa devatAkA AzIrvAda prApta kara skeN| isa prakAra samaya apanI mahArAnI aura choTe bhAIke sAtha karaNakIkI pUjA Arambha huI jisase pUjakoMkI caturaMga senAkaM madhyameM sthita thaa| jaba rAjAne yaha sarvasampatti evaM samRddhikI prApti huI / isa prakAra kathA sunI ki kisa prakAra kovalana madurAmeM mArA zilappaDikAramkI kathA pUNa hotI hai / isake tIna gayA, kisa prakAra karaNakIke zApase nagara bhasma mahA khaMDa haiM aura kula adhyAya tIsa haiM / isa grantha ho gayA aura kisa prakAra pAMDyanarezakA prANAnta para adiyArakkunallAra-racita eka bar3e mahatvakI TIkA huA, taba vaha karaNakIkI mahattA aura zIlase vidyamAna hai / isa TIkAkArake sambandhI kucha bhI atyanta prabhAvita huA / apanI mahArAnIkI jJAta nahIM hai / cUMki nacinAramkiniyara nAmaka Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 anekAnta pazcAt kAlIna dUsarA TIkAkAra isa TIkAkArakA ullekha karatA hai isase hama itanA hI kaha sakate haiM ki vaha nacinAra mkiniyara se pUrvavartI honA cAhiye / isa granthakI mahatva pUrNa TIkAse yaha spaSTa hai ki vaha TIkAkAra eka mahAna vidvAna huA hogA / vaha gAyana, nRtyakalA, tathA nAcazAstra ke siddhAntoM meM atyanta nipuNa thA, yaha bAta ina viSayoMko spaSTa karane vAlI TIkAse spaSTa vidita hotI hai isa nUpura ( caraNa bhUSaNa) vAle mahAkAvya meM dakSiNa bhAratake itihAsa meM dilacaspI rakhane vAle vidvAnoMke liye bahuta kucha aitihAsika sAmagrI vidyamAna hai / kanakA bhAI pille ke samaya se jinhoMne 1800 varSa pUrvake tAmilajana" nAmakA graMtha likhA aba taka yahI grantha tAmila dezake anusaMdhAnaka chAtroM ke parijJAna evaM pathapradarzana ke lie kAraNa rahA hai / solauna ke nareza gajavAhu baMjI rAjadhAnI meM rAjakIya atithiyoMmeMse eka the, yaha bAta granthake kAlanirNaya ke lie mukhya batAI gaI hai| bauddha grantha mahAvaMzake anusAra ye gajabAhu IsAkI dUsarI zatAbdI ke kahe jAte haiN| isa bAta ke AdhAra para AlocakoM kA yaha abhimata hai ki cera-nareza senaguTTavana aura unake bhAI bllaMgobaDigala IsAke laga bhaga 150 varSa pazcAt hue hoMge, ataH yaha grantha usI kAlakA samajhA jAnA [ Azvina, vIra nirvANa saM0 2466 cAhiye / isa bAta para sabhI eka mata nahIM hai, kiMtu jo isa viSaya meM bhinna mata haiM, ve mahAvaMza meM varjita gajavAhu dvitIyake aneka zatAbdI pIcheke kAla meM ise kheMcate haiN| misTara logana (Logan ) apanI malAvAra DisTrikTa menuala meM aneka mahatvakI bAteM batAte haiM jinase ki hindU dharmake praveza se pahale malAvAra meM jainiyoM kA prabhAva vyakta hotA hai cUMki isa samaya kAla niNayakI bAta meM hamArI sAkSAta ruci nahIM hai ataH hama isa bAtako itihAsa ke vidvAnoM ke lie chor3ate haiM / hamArI rAya meM isa granthakA dvitIya zatAbdI vAle gajavAhune sambandha sthApita karane kI bAta sarvathA asambhava nahIM hai / kintu hama eka mahatvapUrNa bAta para jora denA cAhate haiM / sampUrNa grantha meM hama ahiMsA sambandhI siddhAntoM kA spaSTIkiraNa evaM usa para vizeSa jora se varNana pAte haiM tathA kahIM 2 isa siddhAnta ke anusAra mandira pUjAkA bhI ullekha pAyA jAtA hai / isa samaya ke lagabhaga sampUrNa tAmila deza meM puSpoM se pUjA pracalita thI / ise "puSpakI" arthAt puSpoMse bali kahate haiM / 'bali' zabda to yajJoM meM hone vAle balidAnako batAtA hai aura puSpa balikA artha TIkAkAra puSpoM Izvara kI pUjA karanA batAte haiM / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro0jagadIzacandra aura unakI samIkSA [sampAdakIya ] aba maiM pro0 sAhabakI usa samIkSAkI parIkSA karatA hU~ jo unhoMne ukta 'sampAdakIya-vicAraNA' para likhI hai aura usake dvArA yaha batalA denA cAhatA hU~ ki vaha kahA~ taka niHsAra hai: (sambandha vAkya) posAhabane apanI mAnyatA evaM dhAraNAko satya vArtikako likhA hai," zabdasAdRzyako liye hue kucha siddha karane aura use dUsare vidvAnoMke gale tulanAtmaka udAharaNa yaha siddha karaneke liye diye utArane ke liye apane parva lekha (anekAnta varSa 3. the ki 'rAjavArtikakArane umAsvAtike tattvArthAdhigamakiraNa 4) meM jina yaktiyoM ( muddoM ) kA Azraya liyA bhASyakA bhI kAphI upayoga kiyA hai / aura unake dvArA thA unheM Apane cAra bhAgoMmeM bA~TA thA / arthAta- apanI isa dRSTi evaM dhAraNAko vyakta ki (1) prathama bhAgake cAra upabhAgoMmeM kucha digambara- bAteM sarvArthasiddhi meM nahIM athavA saMkSepase pAI jAtI haiM zvetAmbara sUtrapAThoMkA ullekha karake yaha natIjA aura bhASyameM haiM athavA kucha vistArase upalabdha hotI nikAlA thA ki- "ityAdirUpameM rAjavArtikameM tatvArtha- haiM, ve saba rAjavArtikameM prastuta zvetAmbarIya bhASyase sUtroM ke pAThabhedakA aneka sthaloM para ullekha kiyA gayA hI lI gaI haiN| hai / isase yaha bAta spaSTa hai ki unake sAmane koI (3) tIsare bhAga; "itanA hI nahIM" ina zabdoMke dUsarA pATha avazya thA, jise akalaMkane svIkAra nahIM sAtha eka kadama Age bar3hakara yaha bhI pratipAdana kiyA kiyA / " . . thA ki "rAjavArtikakArane tatvArthabhASyakI paMktiyA~ uThA (2) dusare bhAgameM svayaM hI yaha zaMkA uThAkara kara unakI vArtika banAkara una para vivecana kiyA hai / ki "sUtrapAThameM bheda hone kA jo akalaMkane ullekha udAharaNa ke liye 'zraddhAsamayapratiSedhArtha ca' yaha bhASyakI kiyA hai usase yahI siddha hotA hai ki unake sAmane paMkti hai (5-1); ise zraddhApradezapratiSedhArtha ca' vArtika koI dUsarA sUtrapATha thA, jise digambara loga na mAnate the banAkara isa para akalaMkakA vivecana hai| sAtha hI,yaha lekina isase yaha nahIM kahA jAsakatA ki vaha sUtrapATha sUcanA bhI kI thI ki isI taraha akalaMkadevane bhASya tattvArthAdhigama bhASyakA hI thA / saMbhava hai vaha anya koI meM ullikhita kAla, paramANu AdikI mAnyatAoM para hI pATha rahA ho|" aura sAtha hI yaha batalAkara bhI yathocita vicAra kiyA hai / aura unase apane kathana ki akalaMkake sAmane pUjyapAdakI sarvArthasiddhi maujUda kI saMgati baiThAnekA prayatna kiyA hai| avazya hI kahIM thI tathA unhoMne sarvArthasiddhiko sAmane rakha kara hI rAja- virodha bhI kiyA hai / " aura phira (tadanantara hI) yaha Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [Azvina, vIra nirvANa saM02466 natIjA nikAlA thA / ki-"isase UparakI (naM0 2 hotA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA thA ki zvetAmeM varNita ) zaMkAkA nirasana ho jAtA hai, aura. isase mbara vidvAn siddhasenagaNi bhI isa (bhASya) kA 'arhamAlUma hotA hai ki akalaMkake sAmane koI dUsarA sUtra tpravacana nAmase ullekha karate haiM / " aura pramANameM pATha nahIM thA, balki unake sAmane svaya tatvArthabhASya siddhasenakI tatvArthavRttikA yaha vAkya uddhRta kiyA maujada thA, jisakA upayoga unhoMne vArtika athavA thA-"iti zrImadahatpravacane tatvArthAdhigameM umAsvAtivArtikake vivecanarUpameM yathAsthAna kiyA hai / ' . vAcakopajJasUtrabhASye bhASyAnusAriNyAM ca TIkAyAM (4) cauthe bhAgameM kucha uddharaNoMko tIna upa siddhasenagaNiviracitAyAM anagArAgAridharmaprarUpakAsaptamobhAgoM ( ka, kha, ga ) meM isa pratijJA ke sAtha diyA thA 'dhyAyaH / " ki, "unameM akalaMka devane bhASya ke astitvakA spaSTa aura anta meM ukta kArikAkA yaha artha dekara ki ullekha kiyA hai, itanA hI nahIM usake prati bahumAna "uttama puruSoMne tatvArthasUtrakA bhASya likhA hai, usameM kA bhI pradarzana kiyA hai / " unameMse pahalA uddharaNa hai.- tarka saMnihita hai aura nyAya aAgamakA nirNaya hai" yaha "uktaM hi-mahapravacane 'dravyAzrayA nirguNAguNA iti, natIjA nikAlA thA ki "akalaMka deva to tattvArthAdhi. dUsarA uddharaNa hai-"kAlopasaMkhyAnamiti cena gama bhASyase acchI taraha paricita the, aura ve tattvArthasatra vakSyamANalakSaNatvAtsyAdetata kAlo'pi kazcidajIva aura usake bhASya ke kartAko eka mAnate the / " padArtho'sti atazcAsti yadbhASye bahukRtvaH SaDvyANi pro0 sAhaba ke isa yukti-jAlase vaha bAta siddha ityuktaM atosyopasaMkhyAnaM kartavyaM iti ? tanna, kiM kAraNaM hotI hai yA ki nahIM jise Apa siddha karake dUsaroM ke vakSyamANalakSaNatvAt / " aura tIsarA uddharaNa hai rAja- gale utAranA cAhate hai, itanI bAtakA vicAra karane ke vArtikakI antima kArikAkA, jo grantha ke antameM liye hI ukta 'sampAdakIya vicAraNA' likhI gaI thI; 'uktaMca'rUpase dI huI 32 kArikAoMke anantara granthakI jaisAki usake zurUke nimna prastAvanA-vAkyase bhI samApti ko sUcita karane vAlI hai / yadyapi vaha mudrita prakaTa haipratimeM nahIM pAI jAtI parantu panA AdikI kucha hasta- _ "yaha saba bAta jisa AdhAra para kahI gaI hai likhita pratiyoMmeM upalabdha hai aura vaha isa prakAra hai- athavA jina muddoM Adi (ullekhoM)ke bala para sujhAne kI "iti sasvArthasUtrANaM bhASyaM bhASitamuttamaiH / ceSTAkI gaI hai una parase ThIka-binA kisI vizeSa bAdhAke-phalita hotI hai yA ki nahIM, yahI merI isa yatra saMnihitastakaH nyAyAgamavinirNayaH // " vicAraNAkA mukhya viSaya hai / " isa taraha pichale do uddharaNoMmeM prayukta hue 'bhASye' aura isaliye 'vicAraNA' meM, pro0 sAhabakI aura 'bhASyaM padoMkA vAcya hI ukta zvetAmbarIya tasvArthA- uktiyoMkI jA~ca karake unheM sadoSa evaM bAdhita siddha dhigamabhASya sujhAyA thA aura pahale uddharaNameM prayukta hue karate hue itanA hI batalAyA gayA thA ki unake 'mahatpravacane' padake viSayameM spaSTa likhA thA ki "yahA~ AdhAra para pro0 sAhaba jo natIjA nikAlanA cAhate haiM arhatpravacanase tatvArthabhASyakA hI abhiprAya mAlama vaha nahIM nikAlA jA sakatA / isake atirikta 'vicA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa3, kiraNa 12] projagadIzacandra aura unakI samIkSA raNA' meM apanI orase koI khAsa dAvA upasthita nahIM cauthe bhAgameM sabase pahale "uktaM hi arhaspacane" ityAdi kiyA gayA--apanI taraphase kisI naye dAveko peza vAkyako uddhRta karake jo yaha batalAyA thA ki "yahA~ karake sAbita karanA usakA lakSya hI nahIM rahA hai / 'arhatpravacana' se 'tattvArthabhASyakA hI abhiprAya mAlama aisI hAlatameM vicAraNAkI samIkSA likhate hue pro0 hotA he," aura isakI puSTimeM siddha senagaNike eka sAhabako ucita to yaha thA ki ve unameM una doSoMkA vAkyako uddhRta kiyA thA usa saba para vicAra karate bhale prakAra parimArjana karate jo unakI yuktiyoM para hue maiMne jo apanI 'vicAraNA' prastuta kI thI vaha saba lagAye gaye haiM--arthAt yaha siddha karake batalAte ki isa prakAra hai-- ve doSa nahIM doSAbhASa haiM, aura isaliye unakI yuktiyA~ " 'uktaM hi arhaspravacane dravyAzrayA nirguNA guNA apane sAdhyakI siddhi karane ke liye nirbala aura asamartha iti' yaha mudrita rAjavArtikakA pATha jarUra hai; parantu nahIM kintu sabala aura samartha haiM / parantu aisA na karake, isameM ullikhita 'arhatpravacana' se tattvArthabhASyakA hI apro0 sAhabane 'vicAraNA' kI kucha bAtoMko hI anyathA bhiprAya hai aisA lekhaka mahodayane jo ghoSita kiyA hai vaha rUpameM pAThakoMke sAmane rakhanekA prayatna kiyA hai aura kahA~se aura kaise phalita hotA hai yaha kucha samajhameM nahIM usake dvArA apanI samIkSAkA kucha raMga jamAnA cAhA AtA / isa vAkyameM guNoMke lakSaNako liye hue jisa hai, jisakA eka namUnA isa prakAra hai sUtrakA ullekha hai vaha tatvArthAdhigamasUtrake pAMcaveM adhyAya "zrAge calakara to mukhtAra sAhabane eka vicitra kA 40 vA~ sUtra hai, aura isaliye prakaTarUpameM 'arhatprakalpanA kara DAlI hai / ApakA tarka hai, kyoMki rAja- vacana'kA abhiprAya yahA~ umAsvAtike mUla tatvArthAdhivArtika bahuta jagaha azuddha chapA hai, ataeva rAja- gamasUtrakA hI jAna par3atA hai-tattvArthabhASyakA nahIM / vArtika meM "uktaM hi arhatpravacane" zrAdi pATha bhI azuddha siddhasenagaNikA jo vAkya pramANameM uddhRta kiyA gayA haiM; tathA 'arhatpravacana' ke sthAna para 'arhatpracanahRdaya' hai usameM bhI 'arhatpracana' yaha vizeSaNa prAyaH tattvArthAhonA caahiye|" dhigamasatra ke liye prayukta huA hai--mAtra usake bhASyake ____ isa vAkyameM yaha prakaTa kiyA gayA hai ki liye nahIM / isake sivAya, rAjavArtika ukta vAkyase maiMne yaha dAvA kiyA hai ki "uktahi 'arhatpravacane pahale yaha vAkya diyA huA hai-"arhatpravacanahRdayAdiSu dravyAzrayA niguNAH guNAH' yaha pATha azuddha hai guNopadezAt / " aura tatsambandhI vArtika bhI isa tathA 'arhatpracana' ke sthAna para 'arhatpracana hRdaya' rUpameM diyA hai- "guNAbhAvAdayuktiriti cennAIspravahonA cAhiye; aura apane isa dAveko siddha canahRdayAdiSu guNopadezAt / '' isase ullekhita granthakA karane ke liye sirpha yaha yukti dI hai ki "kyoMki rAja. nAma 'arhatpravacanahRdaya' jAna par3atA hai, jo umAsvAtivArtika bahuta jagaha azuddha chapA hai / " parantu maiMne kartRkase bhinna koI dUsarA hI mahatvakA grantha hogA / apanI 'vicAraNAmeM', jise pAThaka dekha sakate haiM, kahIM bahuta saMbhava hai ki 'arhatpravacanahRdaye' ke sthAna para bhI ukta rUpakA dAvA nahIM kiyA aura na ukta tarka hI 'arhatpravacane' chapa gayA ho| isa mudrita pratike azuddha upasthita kiyA hai| pro0 sAhabane apanI yuktiyoMke honeko prophesara sAhabane svayaM apane lekhake zurUmeM svI. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 032 anekAnta _ [Azvina, vIra nirvANa saM02466 kAra bhI kiyA hai / ataH ukta vAkyameM pahapravacane' pada haiN| yadi guNa bhI koI tatva hotA to usake viSaya ke prayogamAtrase yaha natIjA nahIM nikAlA jAsakatA ki ko lekara mUnanayake tIna bheda hone cAhiye the-tIsarA akalaMkadevake sAmane vartamAnameM upalabdha hone vAlA mUlanaya guNArthika honA cAhiye thA parantu vaha tIsarA zvetAmbara-sammata tatvArthabhASya maujUda thA, unhoMne naya nahIM hai / ataH guNAbhAva ke kAraNa (dravyake liye) usake astitvakA spaSTa ullekha kiyA hai aura usake guNaparyAyavAn aimA nirdeza ThIka nahIM hai, samAdhAnarUpa meM prati bahumAna bhI pradarzita kiyA hai / ' akalaMkadevane to kahA gayA hai--"tana kiM kAraNaM ? arhatpravacanahRdayAdiSu isa bhASyameM pAye jAne vAle kucha sUtrapAThoMko pArSaviro- guNopadezAt" / arthAt yaha zrIpatti ThIka nahIM, kyoMki dhI-anArya tathA vidvAnoMke liye ayAhya taka likhA hai| 'ahaMpracanahRdaya' Adi zAstroM meM guNakA upadeza pAyA taba isa bhASyake prati, jisameM vaise sUtrapATha pAye jAte jAtA hai / isake anantara hI una zAstroM ke do pramANa hoM, unake bahumAna-pradarzanakI kathA kahA~ taka ThIka ho nimna rUpase uddhRta kiye gaye haiM, jinameMse eka ke sAthameM sakatI hai, ise pAThaka svayaM samajha sakate haiM / " pramANa granthakI sUcanAke rUpameM vahI 'praharapravacane' pada lagA huA hai aura dUsareke sAthameM pUrva granthase bhinna tAkA isase spaSTa hai ki vicAraNAmeM ukta prakArakA koI dyotaka 'anyatra' pada jur3A huA hai / dAvA athavA tarka upasthita nahIM kiyA gayA hai| 'ahaM - spravacanahRdaye' ke sthAna para 'ahapravacane' ke chapanekI "ukta hi arhaspravacane dravyAzrayA nigu guNA iti" saMbhAvanA jarUra vyakta kI gaI hai parantu nizcitarUpase yaha "anyatra coktaMnahIM kahA gayA ki 'ahatpravacane' pATha azuddha hai, jisase vaha dAvekI koTimeM AjAtA-sambhAvanA guNa iti davayidhANaM davvaviyAroya pajjayo bhnnido| sambhAvanA hI hotI hai, use dAvA nahIM kaha sakate / aura tehi bhaNaNaM davvaM ajudavasiddhaM havadi nnic||3|| iti saMmbhAvanAkI kalpanAkA kAraNa bhI yaha nahIM hai ki ___inameM se pahalA pramANa, kathanakramako dekhate hue, "rAjavArtika bahuta jagaha azuddha chapA hai" jise mere arhaspravacanahRdayakA aura dUsarA una zAstroM se kisI binA kahe bhI merI aorase isa bAtako siddha karane ke ekakA hai jinakA grahaNa 'arhaspravacanahRdayAdiSu' isa liye heturUpa meM prastuta kiyA gayA hai ki ukta "ahatpra. pada meM 'Adi' zabdake dvArA kiyA gayA hai / vacane' pATha azuddha hai; balki yaha kAraNa hai kirAjavArtikake "guNAbhAvAdayu ktiriticecAhatpravacana- "guNA iti saMjJAH taMtrAntarANAM, ArhatAnAM tu hRdayAdiSuguNopadezAt" isa vArtika (5, 37, 2) ke dravya paryAyazceti dvitayameva tatvaM atazca dvitayameva tadbhASyameM yaha bahasa uThA kara ki 'guNa yaha saMjJA anya dvayopadezAt / dravyArthikaH paryAyArthika iti hAveva mUlazAstroMkI hai, arhatoMke zAstroMmeM to dravya aura paryAya nayau / yadi guNopi kazcitsyAt, tadviSayeNa mUlanayena ina donoMkA upadeza honese ye do hI tatva haiM, isIse tRtIyena bhavitavyaM / na cAstyasAvityato guNabhAvAt, drabyArthika aura paryAyArthika aise do mUla naya mAne gaye guNaparyAyavaditi nirdezo na yujyate ? Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3 kiraNa 12] pro. jagadIzacandra aura unakI samIkSA 733 dUsare pramANameM dI huI gAthA 'sarvArthasiddhi' meM bhI prophesara jaise vidvAnoM ke liye aisA karanA zobhA bhI nahIM 'uktaM ca'rUpase pAI jAtI hai aura isase vaha kundakundA- detA / astu / di-jaise prAcIna zrAcAryoM ke kisI granthakI gAthA jAna aba dekhanA yaha hai ki samIkSAmeM anya prakArase kyA par3atI hai| aimI hAlatameM kathanake pUrvApara-sambandhako kucha kahA gayA hai / merI (sampAdakIya) "vicAraNA' kA dekhate hue, 'ahaMstravacane' ke sthAna para 'ahapravacana- jo aMza Upara uddhRta kiyA gayA hai usakI antima hRdaye' pAThake honekI bahuta bar3I saMbhAvanA hai, isI eka paMktiyoMmeM bhASya ke prati akalaMkake bahumAna-pradarzanakI kAraNase maiMne isa saMbhAvanAkI kalpanA kI thI, jise bAta para jo ApattikI gaI hai usakA to samIkSAmeM kahIM samIkSA meM prakaTa bhI nahIM kiyA gayA ! aura yahA~ taka koI virodha nahIM kiyA gayA, jisase mAlama hotA hai likha diyA gayA hai ki "isa kalpanAkA koI AdhAra pro0sAhabane merI usa Apattiko svIkAra kara liyA hai| nahIM"!! sAtha hI,yaha bAta bhI kaha dI gaI haiki 'yadi maiM zeSa aMzakI samIkSAko kramazaH jyoMkA tyoM nIce diyA kisI hastalikhita prati parase ukta pAThako milAna karane jAtA hai / sAtha hI, aAlocanAko liye hue usakI kA kaSTa uThAtA to mujhe zAyada vaisI kalpanA karanekA parIkSA bhI dI jAtI hai, jisase pAThakoMko usakA mUlya avasara hI na milatA,' jo ukta vivecana tathA Ageke bhI sAtha sAtha mAlUma hotA rahe:spaSTIkaraNakI rozanImeM nirarthaka jAna par3atI hai / kyoMki / samIcA-"mukhtArasAhaba likhate haiM-"'aI. kucha hastalikhita pratiyoMmeM vahI pATha hone para bhI kathana pravacanakA tAtparya mUlatatvArthAdhigamasUtrase hai, tatvArtha ke pUrvA'parasambandha parase jo natIjA nikAlA gayA hai bhASyase nhiiN|" acchA hotA .pa0 jugalakizorajI isa usameM koI antara nahIM par3a sakatA / taba 'arhatpravacana' kathanake samarthana meM koI yukti dete|" pada ahatpravacanahRdaye' kA hI saMkSipta rUpa kahA jAsakatA 1 parIkSA-yahA~ Dabala inavarTeDa kAmAz2a ke bhItara hai| bAkI pro0 sAhabane apane lekhameM vartamAnake mudrita jo vAkya diyA hai aura jisakA merI zrorase likhA rAjavArtiko khuda hI adhika azuddha batalAyA thA, isa- jAnA prakaTa kiyA hai vaha usa rUpameM merA vAkya na ho liye maiMne sAthameM yaha bhI likha diyA thA ki "isa kara pro0 sAhabake sA~ce meM DhalA huzrA vAkya hai, jise mudrita pratike azuddha honeko prophesarasAhabane svayaM kucha kATa-chA~Ta karake rakkhA gayA hai-isa bAtako apane lekhake zurUmeM svIkAra, bhI kiyA hai;" parantu pAThaka 'vicAraNA kI Upara uddhRta kI huI paMktiyoM para aisA tarka nahIM kiyA thA ki "kyoMki rAjavArtika se sahaja hI mAlama kara sakate haiN| anyatra bhI vAsyoM bahuta jagaha azuddha chapA hai atev......|" ke uddhRta karane meM isa prakArakI kATa chA~Ta kI gaI hai. isa eka namane aura usake vivecanaparase sApha jo prAmANikatA evaM vicArakI dRSTise ucita mAlama prakaTahai ki samIkSA meM sampAdakIya vicAraNAko galatarUpa nahIM hotI / isa kATa-chA~Take dvArA mere vAkyake zurUkA se prastuta karanekA bhI Ayojana kiyA gayA hai, jisase "prakaTarUpameM" jaisA Avazyaka aMza bhI nikAla diyA 'samIkSA'samIkSA-padake yogya nahIM rahatI aura na samIkSaka hai, jo isa bAtako sUcita karaneke liye thA ki 'ahatprakA usameM koI saduddezya hI kahA jAsakatA hai| sAtha hI vacana' kA abhiprAya prakaTarUpameM (bAhya dRSTise) mUla Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 735 anekAnta . [Azvina, vIra nirvANa saM02466 tatvArthAdhigama satrakA jAna par3atA hai, sarvathA nhiiN| kyA iSTa hai, yaha bhI spaSTa nahIM hotaa|" ( isake bAda zrAbhyantara athavA sAhityake parvAparasambandhakI dRSTise siddhasenagaNikA vaha vAkya phirase diyA hai, jo pro0 vicAra karane para vaha 'arhatpacanahRdaya' kA vAcaka jAna sAhaba ke cauthe bhAgakI yuktiyoMkA ullekha karate hue paDatA hai. jisake sthAna para vaha yA to galata chapA hai Upara uddhata kiyA jAcukA hai / ) aura yA usake liye saMkSipta rUpameM prayukta huA hai, jaisA 2 parIkSA- ukta vAkyameM prayukta hue "mAtra ki Upara jAhira kiyA jAcukA hai| usake bhASya ke liye nahIM" ina zabdoM parase 'prAyaH' rahI kathanake samarthanameM koI yukti na denekI zabdake iSTako sahaja hI meM samajhA AsakatA hai / vaha zikAyata, vaha bar3I hI vicitra jAna par3atI hai ! vaha batalAtA hai ki 'arhatpravacana' vizeSaNa, jo 'tatvArthAkathana to 'vicAraNA' meM yukti deneke anantara hI dhigama' nAmaka sUtrake ThIka pUrva meM par3A hai vaha adhikAMza "isaliye prakaTarUpameM" ina zabdoMse prArambha hotA hai / meM apane uttaravartI vizeSya ( tatvArthAdhigama ) ke liye "uktaMhi arhaspravacane 'dravyAzrayA nirguNA guNA' iti," hI prayukta huaA hai; kyoMki dUsare nambara para par3e hue isa vAkyameM guNoMke lakSaNako liye hue jisa sUtrakA 'bhASya' kA "umAsvAtivAcakopajJasUtra" yaha vizeSaNa ullekha hai vaha cUMki tatvArthAdhigamasUtrake pAMcaveM adhyA- bhASya zabdake sAtha jur3A huA hai aura tIsare nambara para yakA 40 vA~ sUtra hai, isaliye prakaTarUpameM 'arhatprava- par3I huI 'Ta.kA' ke do vizeSaNa-bhASyAnusAriNI aura cana' kA abhiprAya yahA~ umAsvAti ke mUlatatvArthAdhi- 'siddhasenagaNiviracitA'-usI TIkAyAM'padake Age-pIche gamasatrakA jAna par3atA hai, yaha kathana kyA pro0 sAhaba lagehue haiM / isa taraha ukta vAkya meM mUla tattvArthAdhigama kI samajhameM yuktivihIna hai ? yadi hai to aisI samajha sUtra,bhASya aura TIkA tInoM granthoM ke mukhya vizeSaNoMkI kI balihArI hai ! aura yadi nahIM to kahanA hogA ki alaga alaga vyavasthA hai / mUla sUtra aura bhASya kA eka samIkSAmeM yukti na denekI zikAyata karake 'vicAraNA' hI pranthakartA mAne jAnekI hAlatameM mUlasUtra (tasvArthAko galatarUpameM prastuta kiyA gayA hai| dhigama) ke 'arhaspravacana' vizeSaNako vahA~ kathaMcit yahA~pa ra itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki bhASyakA vizeSaNa bhI kahA jAsakatA hai-sarvathA nhiiN| 'vicAraNA' ke zurU meM jo yaha pachA gayA thA ki rAjaH parantu isakA yaha aAzaya nahIM ki jahA~ bhI 'arhatpravacana' vArtika ke ukta vAkya meM ullekhita 'ahapravacana' se kA ullekha dekhA jAya vahA~ use tatvArthAdhigamasUtrakA tatvArthabhASyakA hI abhiprAya hai-mUlasUtrakA nahIM,aisA prastuta bhASya samajha liyA jAya / ainA samajhanA nitAjo pro0 sAhabane ghoSita kiyA hai vaha kahA~se aura kaise nta bhrama tathA bhUla hogA / isI anekAntakA dyotana phalita hotA hai ? usakA samIkSA meM koI uttara athavA karane ke liye ukta vAkyameM 'prAyaH' ' tathA 'mAtra' jaise samAdhAna nahIM hai| zabdoMkA prayoga huA hai / jo kathana ke pUrvAparasambaMdha 2 samIkSA-"siddhasenagaNike vAkyameM arhatpracana parase bhale prakAra samajhA jAsakatA hai| vizeSaNa prAyaH tatvArthAdhigamasUtrake liye hai, mAtra 3samIkSA-"yahA~ [siddhasenagaNi ke ukta vAkya meM] usake bhASyake liye nhiiN|" yahA~ prAyaH zabdase zrApako arhatpravacane, tattvArthAdhigame aura umAsvAtivAcakopajJa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] pro. jagadIzacandra aura unakI samIkSA 735 sUtrabhASye-ye tInoM pada saptamyanta haiM / umAsvAti- 'tattvArthAdhigama nAmake arhatpravacanameM, umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASyase spaSTa hai ki umAsvAtivAcakakA vAcakopajJasUtrabhASyameM, aura bhASyAnusAriNI TIkAmeM, svopaja koI bhASya hai / isakA nAma tattvArthAdhigama hai| joki siddhasenagaNi-viracita hai, anagAra (muni) aura ise ahatpravacana bhI kahA jAtA hai / svayaM umAsvAtine agAri (gRhastha) dharmakA prarUpaka sAtavA~ adhyAya samApta apane bhASyakI nimna kArikAmeM isakA samarthana kiyA huA / ' aura isaliye pro0 sAhabakA 'arhaspravacane' Adi tattvArthAdhigamApaM bahvayaM saMgrahaM laghugraMthaM / tIna saptabhyanta padoMko eka hI grantha 'bhASya' kA vAcaka vayAmi ziSyahitamimamahadvavanaikadezasya // " samajhanA aura yaha batalAnA ki bhASyakA nAma 'tatvArthA dhigama' hai aura usIko 'arhatpravacana' bhI kahA jAtA hai, 3 parIkSA-yaha ThIka hai ki 'arhatpravacane' Adi nitAnta bhramamUlaka hai / bhASyakA nAma na to 'tattvArthAtInoM pada saptamyanta haiM; parantu saptamyanta hone mAtrase dhigama' hai aura na 'arhatpravacana', 'tatvArthAdhigama' mUlakyA siddha hotA hai ? yaha yahA~ kucha batalAyA nahIM gayA ! sUtrakA nAma hai aura 'arhaspravacana' yahA~ 'arhatpravacanayadi saptamyanna hone mAtrase pro0 sAhabako yaha batalAnA saMgraha' ke sthAna para prayukta huA hai, jo ki mUlatatvArtha iSTa ho ki jo jo pada saptamyanta haiM ve saba eka hI grantha sUtrakA hI nAma hai; jaisAki raoNyala eziyATika sosAke vAcaka hai to kyA ukta vAkyameM prayukta hue dUsare iTI kalakattA dvArA saMvat 1656 meM prakAzita tatvArthAsaptamyanta padoM-'TIkAyAM' AdikA vAcya bhI zrApa dhigamasUtrake nimna saMdhivAkyase prakaTa haieka hI grantha batalAe~ge? yadi aisA na batalAkara TIkA ko bhASyase alaga grantha batalAe~ge to phira TIkA aura "iti tattvArthAthigamAkhye'haspravacanasaMgrahe devagatibhASyase bhinna mUla 'tattvArthAdhigama' sUtrako vahA~ alaga pradarzano nAma caturtho'dhyAyaH smaaptH|" grantharUpase ullekhita batalAnemeM kyA zrApatti ho sakatI hai ? siddhasenakI tasvArthavRttimeM to mUlasatra, sUtrakA tatvArthasUtrake isa saMskaraNa meM, jo bahutasI graMtha. bhASya aura bhASyAnusAriNI TIkA tInoM hI zAmila haiM pratiyoM ke AdhAra para bhASya-sahita mudrita huA hai, sarvatra aura tInoM hI kI samAptiko liye hue saptama adhyAyakA saMdhivAkyoMmeM 'tatvArthAdhigama' aura 'ahatpravacanasaMgraha' ukta saMdhivAkya ( puSpikA ) hai / aisA bhI nahIM ki ye donoM hI nAma mUlasUtrake diye haiM / tatvArthasatrakI jisa saptama adhyAyakA jo viSaya 'anagArAgAri-dharmaprarupaNa' saTippaNa pratikA paricaya maiMne anekAntake vIrazAsanAGka' batalAyA hai vaha mUlasatrakA viSaya na hokara bhASya tathA meM diyA thA usameM bhI sarvatra 'iti tatvArthAdhigame'hatpra. TIkAkA hI viSaya ho / aisI hAlatameM 'tattvArthAdhigame' vacanasaMgrahe prathamo (dvatIyo, tRtIyo.) 'dhyAyaH' padako usake 'arhatpravacane' vizeSaNa-sahita mUlatattvArtha- rUpase mUlasUtra ke liye inhIM donoM nAmoMkA prayoga kiyA sUtrakA vAcaka na mAnanA yuktizanya jAna par3atA hai| hai / khuda siddhasenagaNikI TIkAmeM bhI dUsare aneka vAstavameM ukta vAkyakA artha isa prakAra hai sthAnoM para jahA~ bhASyakA nAma bhI sAthameM ullekhita Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 anekAnta [Azvina, vIra nirvANa saM02466 nahIM hai, inhIM donoM nAmoMkA mUlasUtrake liye prayoga bhASyakA nahIM-bhASyakA parimANa to usase kaI guNA pAyA jAtA hai, jisake do namUne isa prakAra haiM- adhika hai / grantha ke bahuartha aura laghu (alyAkSara) "iti tatvArthAdhigame'hapravacanasaMgrahe bhASyAnusAriNyAM vizeSaNa bhI usake sUtragraMtha hone ko hI batalAte haiM, ataH tatvArthaTIkAryA(vRttau)saMvara(mokSa) svarUpanirUpako navamo isa viSayameM koI saMdeha nahIM rahatA ki 'tattvArthAdhigama' (dshmo)'dhyaayH|" aura 'arhaspravacanasaMgraha' ye donoM mUla tatvArthasUtrake hI isake atirika bhASyakI jisa kArikAko pro0 nAma haiM--usake bhASyake nahIM / sAhabane apane kathanakI puSTi meM pramANarUpase peza kiyA ___ aura isaliye rAjavArtika ke ukta vAkyameM prayukta hai usameM bhI 'tattvArthAdhigama' yaha nAma mUla sUtragraMtha hue 'arhatpravacane' pada parase pro0 sAhabane jo yaha (bahartha laghugraMtha ) kA batalAyA hai aura sAtha hI use natIjA nikAlanA cAhA thA ki usase tatvArthabhASyakA 'advicanaikadezakA saMgraha' batalAkara prakArAntarase hI abhiprAya hai vaha nahIM nikAlA jA sakatA, aura na usakA dUsarA nAma 'arhatpavacanasaMgraha' bhI sUcita kiyA usake AdhAra para yaha phalita hI kiyA jA sakatA hai hai-bhASyake liye ina donoM nAmoMkA prayoga nahIM kiyA ki 'akalaMkadevake sAmane vartamAnameM upalabdha honevAlA hai, jaisA ki pro0 sAhaba samajha baiThe haiM ! cunA~ce khuda zvetAmbara-sammata tatvArthabhASya maujUda thA aura unhoMne pro0 sAhabake mAnya vidvAn siddhasena gaNi bhI isa kArikAkI TIkAmeM aisA hI sUcita karate haiM,ve tatvArthA usake dvArA usake astitvakA spaSTa ullekha kiyA hai dhigama' ko isa sUtragranthakI anvartha ( gauNyAkhyA ) tathA usake prati bahumAna bhI pradarzita kiyA hai / ' kheda saMjJA batalAte haiM aura sAfa taurase yahA~ taka likhate haiM hai ki pro0 sAhabako itanA bhI vicAra nahIM pAyA ki ki jisa laghugrantha ke kathanakI pratijJAkA isameM ullekha rAjavArtikake ukta vAkyameM jisa sUtra ( 'dravyAzrayA hai vaha mAtra dosau zloka-jitanA hai / yathAH niguNA guNAH' ) kA ullekha hai vaha bhASyakI koI "tattvArtho'dhigamyate'nenAsmin veti tasvArthAdhigamaH, paMkti na ho kara mUlatatvArthasUtrakA vAkya hai, aura iyamevAsya gauNyAkhyA nAmeti tatvArthAdhigamAkhyastaM, isaliye prakaTarUpameM 'ahatpravacana' kA yadi koI dUsarA bahvartha saJca brahmarthaH bahuvipulo'rtho'syeti bahvarthaH sapta artha liyA jAya to vaha umAsvAtikA mUlatasvArthAdhipadArthanirNayaetAbAMzca jJeyaviSayaH / saMgrahaM samAsaM, laghu gamasUtra honA cAhiye, na ki usakA bhASya ! phira usa graMthaM zlokazatadvayamAtraM / " artha taka to unakI dRSTi hI kahA~ pahu~catI, jisakA spaSTIkaraNa Upara parIkSA naM0 2 meM aura usake pUrva dosau zloka jitanA pramANa mUlagraMthakA hI hai, kiyA jA cukA hai / bahuta saMbhava hai ki prathama lekhake * 'umAsvAtivAcakopajJasUtrabhASye' isa prakArase likhate samaya pro0 sAhabake sAmane rAjavArtika aura bhASyakA nAma sAthameM ullekha karane vAlA pada sAtaveM siddhasenakI TIkA na rahakara unake noTsa hI rahe hoM adhyAyako chor3a kara anya kisI bhI adhyAyake antameM tathA sAthameM paM0 sukhalAlajIkI hindI TIkAkI prastAnahIM pAyA jAtA hai| vanA bhI rahI ho aura unhIM parase Apane apane lekhakA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] pro0 jagadIzacandra aura unakI samIkSA saMkalana kiyA ho, aura samIkSAke samaya bhI una granthoM aura akalaMkake kathanakI dRSTi akalaMkake sAtha / ko dekhanekI z2arUrata na samajhI ho / isIse Apa apanI merI kathanadRSTise, jo bAta Apatti ke yogya nahIM, samIkSA meM koI mahatvakA qadama na uThA sake hoM aura akalaMkakI kathana dRSThi se vahI aApatti ke yogya ho ApakI yaha saba samIkSA mahaz2a uttarake liye hI uttara jAtI hai, taba akalaMka merI kathanadRSTise apanA likhe jAne ke rUpa meM likhI gaI ho| kathana kyoM karane lage ? usakI kalpanA karanA 4 samIkSA--"isake atirikta kucha hI pahile hI nirarthaka hai / prakalaMkake kathanakI dRSTi unake mukhtAra sAhaba kaha cuke haiM ki "ahatpavacana' vizeSaNa usa vArtika tathA vAtikake bhASyameM saMnihita hai mUla tatvArthasUtrake liye prayukta huA hai" to phira yadi jisakA ullekha Upara 'vicAraNA' ko uddhRta akalaMkadeva "uktaM hi arhaspravacane 'dravyAzrayA niguNA karane ke anantara kI gaI vivecanAmeM kiyA gayA hai / guNAH" kahakara yaha ghoSita kareM ki arhatpracanameM usake anusAra 'arhatpravacana' se akalaMkakA abhiprAya arthAt tatvArthasUtra meM ( svayaM mukhtArasAhabake hI kathanA- 'arhatpravacanahRdaya' kA jAna par3atA hai-umAsvAtike nusAra ) "davyAzrayA nirguNA guNAH' kahA hai to tatvArthasUtrakA nahIM / umAsvAti ke 'guNaparyAyavadya' isameM kyA Apatti ho sakatI hai ? 'arhatpravacana' pATha isa sUtrameM Ae hue 'guNa' zabdake prayoga para to vahA~ ko azuddha batAkara usake sthAnameM 'arhatpravacanahRdaya' yaha kahakara Apatti kI gaI hai ki 'guNa' saMjJA anya pAThakI kalpanA karanekA to yaha artha nikalatA hai ki zAstroMkI hai,aAhatoM ke zAstroMmeM to dravya aura paryAya ina arhatpravacanahRdaya nAmakA koI sUtragrantha rahA hogA, tathA donoMkA upadeza honese ye hI do tattva haiM, isIse dravyA"dravyAzrayA nirguNA guNAH" yaha sUtra tatvArtha sUtrakA na rthika aura paryAyArthika aise do mUla naya mAne gaye haiN| hokara usa arhatpravacanahRdayakA hai jo anupalabdha hai / " yadi 'guNa' bhI koI vastu hotI to usake viSayako le 4 parIkSA-yahA~ bhI DabalainvarTeDa kAmAz2ake bhItara kara mUlanayake tIna bheda hone cAhiye the; parantu tIsarA diye hue mere vAkyako kucha badala kara rakkhA hai aura mUlanaya ( guNArthika ) nahIM hai / ataH guNopadezake vaha tabadIlI usase bhI bar3hI car3hI tathA anartha-kAriNI hai abhAvake kAraNa sUtrakArakA dravya ke liye guNaparyAyavAn jo isI vAkyako isase pahalekI samIkSA (naM0 1) meM aisA nirdeza karanA ThIka nahIM hai / ' aura phira isa dete hue kIgaI thI / zurukA vaha 'prakaTarUpameM' aMza Apattike samAdhAnameM kahA gayA hai ki 'vaha isaliye isameMse bhI nikAla diyA gayA hai jo mere kathanakI dRSTi ThIka nahIM hai kyoMki 'arhatpravacana hRdaya' zrAdi zAstroMmeM ko batalAne vAlA thA aura jisakI upayogitA evaM guNakA upadeza pAyA jAtA hai, aura isake dvArA yaha AvazyakatAdiko parIkSA naM 1 meM batalAyA jA cukA sUcita kiyA gayA hai ki 'arhatpravacanahRdaya' jaise hai / astu; merA vAkya jisa rUpase Upara uddhRta 'vicA- prAcIna granthoMmeM pahalese guNatattvakA vidhAna hai, umAraNa' meM diyA huA hai use dhyAna meM rakhate hue, isa svAtine vahIMse usakA grahaNa kiyA hai, isaliye unakA samIkSAkA adhikAMza kathana avicArita ramya jAna yaha nirdeza aprAmANika tathA Apatti ke yogya nahIM hai| par3atA hai| vAstava meM mere kathanakI dRSTi mere sAtha hai pramANameM do zAstroMke vAkyoMko uddhRta kiyA hai, Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [bhArivana, vIra nirvANa saM02466 jinameM se eka to mukhyatayA nAma lekara ullekhita lie isa prakArake kathanameM koI sAra nahIM ki 'aha. 'pravacanahRdaya' kA aura dUsarA 'zrAdi' zabdake dvArA pravacanahRdaya nAmakA koI anya aba taka kahIM sunane ullekhita kisI anya granthakA honA cAhiye / sAtha hI meM nahIM AyA athavA usakA kahIM para ullekha nahIM ye donoM graMtha umAsvAtise pUrvavartI hone cAhiye; tabhI milatA / ' rAjavAtikameM usakA spaSTa ullekha hai inake dvArA ukta ApattikA parihAra ho sakatA hai / aura vaha kucha kama mahatvakA nahIM hai / isase pahale yadi pahale vAkya ke sAtha pramANagraMthakI sUcanAke rUpameM 'ahaM- arhatpravacanahRdayakA nAma nahIM sunA gayA to vaha aba tpravacane' pada lagA huA hai, jisakA mUlarUpa yA to sunA jAnA cAhiye / saiMkar3oM mahatvake graMtha race gaye haiM, usake pUrvavartI bhASya aura vArtikake anusAra 'arhatpava- jinake Aja hama nAma taka bhI nahIM jAnate aura jo canahRdaye' hai aura yA vaha usake liye prayukta huA usa- naSTa ho cuke athavA luptaprAya ho rahe haiM, lanameMse koI kA saMkSipta rUpa hai / isa graMthakA jo vAkya uddhata kiyA graMtha yadi kahIM ullekhita mila jAya yA upalabdha ho hai vaha "dravyAzrayA nirguNA guNAH" hai / yaha vAkya jAya to kyA usake astisvase mahaz2a isaliye inakAra yadyapi umAsvAti ke tatvArthasatra meM pAyA jAtA hai| parantu kiyA jAsakatA hai ki usakA nAma pahalese sunane meM vaha mUlataH umAsvAtike tatvArthasatrakA nahIM ho sakatA; nahIM zrAyA thA ? yadi nahIM to phira ukta prakArake kyoMki umAsvAtikI satraracanA para uThAI gaI ukta kathanakA kyA natIjA, jo pro0 sAhabakI samIkSA meM Apatti kA parihAra unhIMke zAstravAkyase nahIM kiyA abhyatra (lekha ke zurUmeM) prakIrNaka rUpase pAyA jAtA jA sakatA-vaha asaMgata jAna par3atA hai / aisI hAlata hai ? aise graMthoMkA to kucha bhI anusandhAna milane parameM yaha mAnanA hogA ki umAsvAtine apane granthameM surAg2a calane para-unakI khojakA pUrA prayatna honA ukta vAkyakA saMgraha 'arhatpravacanahRdaya' grantha parase caahiye| kiyA hai| unakA tatvArthasUtra arhaspravacanakA eka- samIkSA-"zvetAmbara granthoM meM zrAgamoko nigraMthadezasaMgraha honese, isameM ApattikI koI bAta bhI nahIM pravacana athavA arhatpravacanake nAsase kahA gayA hai / hai / aura isaliye 'ahaspravacane' padako 'arhatpravacana- svayaM umAsvAtine apane tattvArthAdhigamabhASyako 'ahaMhRdaye' padakA azuddharUpa athavA saMkSiptarUpa kalpanA dvacanaikadeza' kahA hai, jaisA Upara A cukA hai / ahakarane para jo artha nikalatA hai use nikalane dIjiye, tpravacanahRdaya arthAt arhatpravacanakA hRdaya, eka deza isameM bhayakI koI bAta nahIM haikyoMki ukta kalpanA athavA sAra / isa taraha bhI arhatpravacanahRdayakA lakSya nirarthaka nahIM hai / akalaMkadevane bahuta spaSTa zabdoMmeM bhASya ho sakatA hai / athavA arhatpravacana aura arhaspa'arhatpravacanahRdaya' graMthake astitvakI sUcanA kI hai| vacanahRdaya donoM ekArthaka bhI ho sakate haiM / hamArI unake 'ahatpravacanahRdayAdiSu padameM prayukta hue 'Adi' samajhase bhASya, vRtti, arhatpravacana aura arhatpravacanahRdaya zabdase aura do zAstroMke vAkyoMko pramANa meM uddhRta ina sabakA lakSya umAsvAtikA prastuta bhASya hai / jaba karanese usakI sthiti aura bhI spaSTa ho jAtI hai, aura taka arhatpravacanahRdaya Adi kisI prAcIna granthakA kahIM vaha ati prAcIna sUtragraMtha jAna par3atA hai / aura isa. ullekha na mila jAya, taba taka paM0 jugalakizorajI kI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] kalpanAoM kA koI AdhAra nahIM mAnA jA sakatA / " 5 parIkSA - samIkSA ke isa aMzameM kucha bhI sAra mAlUma nahIM hotA / isameM adhikA~za bAteM aisI haiM jina para Upara kI parIkSAoM meM kAfI prakAza DAlA jA cukA hai athavA una parIkSAoM kI rozanI meM jinakI AlocanA karake unheM sahaja hI meM niHsAra pramANita kiyA jA sakatA hai / isaliye una para punaH adhika likhane kI jarUrata nahIM; yahA~ saMkSeparUpa meM itanA hI kaha denA paryApta hogA ki - digambara granthoMmeM bhI AgamoMke liye arhatpravacana jaise nAmoMkA ullekha hai, 'Upara yA cukA hai' ina zabdoMke dvArA 'tatvArthAdhigamAkhyaM' nAmakI jisa kArikAkI ora saMketa kiyA gayA hai usameM 'tatvArthAdhi gama' nAmake mUlagranthako, 'arhadvacanaikadeza' kahA haibhASyako nahIM, arhatpravacanahRdayakA lakSya bhASya kisI prakAra bhI nahIM ho sakatA - vaha mUlasUtra graMtha hai aura umAsvAti ke tatvArtha sUtra se pahalekA racA honA cAhie, 'arhatpravacana' kA prayoga yadi 'arhatpravacanahRdaya' ke sthAna para saMkSeparUpameM kiyA gayA ho to donoM ekArthaka bhI ho sakate haiM, anyathA nahIM; 'arhatpravacanahRdaya' Adi do prAcInagranthoMkA spaSTa ullekha kalaMka ke rAjavArtika meM mila rahA hai, isaliye " jaba taka kahIM ullekha na mila jAya taba taka paM0 jugalakizorajI kI kalpanAoM kA koI AdhAra nahIM mAnA jA sakatA" yaha kathana korA pralApajAna par3atA hai / pro0 jagadIzacandra aura unakI samIkSA atra rahI prophesara sAhabakI samajhakI bAta, ApakI samajhake anusAra rAjavArtika meM jahA~ kahIM bhI bhASya, vRtti, pravacana aura pravacanahRdaya ina nAmoMkA ullekha hai una sabakA lakSya umAsvAtikA ( umAsvAti ke nAma para car3hA huA ) prastuta tattvArthabhASya hai / parantu yaha samajha ThIka nahIM hai / bhASyake jina do ullekhoM ko Apane 033 apane prathama lekha meM prastuta kiyA thA aura jinheM, ApakI yuktiyoM kA paricaya dete hue, Upara (bhAga naM04 meM) uddhRta kiyA jA cukA hai, ve zvetAmbara sammata prastuta bhASya ke ullekha nahIM haiM, yaha bAta sampAdakIya vicAraNA meM spaSTa kI jA cukI hai| spaSTa karate hue rAjavArtikakI antima kArikA ke ullekha-viSaya meM jo yuktiyAM dI gaI thIM una para isa samIkSA meM koI Apatti nahIM kI gaI, jisase aisA mAlUma hotA hai ki pro0 sAhabane unheM svIkAra kara liyA hai - arthAt yaha mAna liyA hai ki usa antima kArikA meM prayukta hue 'bhASya' padakA abhiprAya rAjavArtika nAmaka tatvArtha bhASyake sivA kisI dUsare bhASyakA nahIM hai / dUsare ullekhako iSTasiddhi ke liye asaMgata aura samartha batalAte hue jo yuktiyAM dI gaI thIM unase abhI taka pro0 sAhabako saMtoSa nahIM huA, isaliye unakI samIkSA kA isa lekha meM Age cala kara vizeSa vicAra kiyA jAyagA; sAthameM 'vRtti' kA jo nayA ullekha samIkSA meM upasthita kiyA gayA hai usa para bhI vicAra kiyA jAyagA, aura isa saba vicAra-dvArA yaha spaSTa kiyA jAyagA ki bhASya aura vRtti donoM ke ullekha iSTasiddhi ke liye -- unheM prastuta bhASya ke ullekha batalAne ke liye - paryApta nahIM haiN| bAkI Izpravacana aura grahapravacanahRdaya ke ukta ullekhoMke viSaya meM Upara yaha spaSTa kiyA hI jA cukA hai ki ve prastuta bhASya to kyA, umAsvAtike mUla tatvArtha sUtra ke bhI ullekha nahIM haiM / yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki 'pravacana' kA artha Agama hai ("zrAgamo siddhaMto pavayaNamidi eyaTTho" - dhavalA ) aura isaliye 'Ipravacana' kA artha huA arhadAgama - jinAgama Adi / arhatpravacanako kalaMkadevane jinapravacana, jainapravacana, zrarhatapravacana, AIta Agama aura paramAgama jaise nAmoMse Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 anekAnta [Azvina, vIranirvANa saM0 2466 usa kathana meM virodha AegA jisameM bhASya, vRtti, zrapravacana aura arhatyapravacanahRdaya ina sabakA eka lakSya umAsvAtikA prastuta bhASya batalAyA gayA hai / astu / UparakI ina saba parIkSAoM parase spaSTa hai ki prophesara sAhaba kI samIkSAoM meM kucha bhI tathya athavA sAra nahIM hai, aura isaliye ve cauthe bhAga ke 'ka' upabhAga meM dI huI apanI pradhAna yuktikA samarthana karane aura usa para kIgaI sampAdakIya vicAraNAkA kadarthana karake use asatya athavA ayukta ThaharAne meM bilkula hI asamartha rahe haiN| 'ga' upabhAgakI yukti athavA mudde para jo vicAraNA kI gaI thI usakI koI samIkSA Apane kI hI nahIM, aura isaliye use prakArAntarase mAna liyA jAna par3atA hai, jaisA ki pahale jAhira kiyA jA cukA / aba rahI 'kha' upabhAga ke mudde (yukti) kI bAta, pro0 sAhabane rAjavArtika se " kAlopasaMkhyAnamiti cenna yacayamANalakSaNatvAt - syAdetat kAlo'pi kazcidajIvapadArtho'sti yadbhASye bahakRtvaH SadravyANi itya ukaM, atoSsyopasaMkhyAnaM kartavya iti ? tanna, kiM kAraNaM vacya mANalakSaNatvAt," isa aMzako uddhRta karake yaha pratipAdana kiyA thA ki akalaMkadevane isameM prastuta zvetAmbarIya bhASyakA saSTa ullekha kiyA hai / isa para Apatti karate hue maiMne apanI jo 'vicAraNA' upasthita kI thI vaha nimna prakAra hai: -- bhI ullekhita kiyA hai aura use 'arhatprokta, ' 'anAdi nirdhana' jaise vizeSaNoMse vizeSita karate hue yahA~ taka likhA hai ki vaha saMpUrNa jJAnakA Akara hai-kalpa, vyAkaraNa, chaMda aura jyotiSAdi samasta vidyAoMkA prabhava (utpAda) usIse hai / jaisA ki nIce ke kucha zravataraNoMse prakaTa hai - "Arhate hi pravacane 'nAdinidhane 'rhadAdibhiH yathA kAlaM abhivyaktajJAnadarzanAtizayaprakAzairavadyotitArthasAre rUDhA etAH (dharmAdayaH) saMjJA jJeyAH / " pR018 "tasmin jinapravacane nirdiSTo'hiMsAdilakSaNo dharmaMityucyate / " -pR0261 "arhatA bhagavatA preokte paramAgamepratiSiddhaH prANivadhaH " "Arhatasya pravacanasya paramAgamatvamasiddhaM tasya puruSakRtitve sati zrayukteriti tanna, kiM kAraNaM ? atizayajJAnAkaratvAt / " " syAnmatamanyatrApi zratizayajJAnAni dRzyante kalpabhyAkaraNachaMdajyotiSAdIni tatonaikAntikatvAt nAyaM heturiti / tanna / kiM kAraNaM ? ata eva teSAM saMbhavAt / zrarhatameva pravacanaM teSAM prabhavaH / " 1 "zrArhatameva pravacanaM sarveSAM zratizayajJAnAnAM prabhava iti zraddhAmAtrametat na yuktitamamiti / tanna ..... tathA sarvAtizayajJAnavidhAnatvAt jainameva pravacanaM cAkara ityavagamyate / " - 0215 aisI hAlata meM kalaMkakI dRSTise 'tpravacana ' athavA pravacanakA vAcya prastuta zvetAmbarIya bhASya nahIM ho sakatA / ina avataraNoM meM Ae hue hatpravacana ke ullekhoM ko bhI pro0 sAhaba yadi ukta bhASya ke hI ullekha samajhate haiM to kahanA hogA ki yaha samajha ThIka nahIM hai - sadoSa hai / aura yadi nahIM samate to unakI vaha pratijJA bAdhita ThaharegI athavA unake "cauthe nambara ke 'kha' bhAga meM rAjavArtikakA jo avataraNa diyA gayA hai usameM prayukta hue " yadbhASye bahu kRtvaH SaDdravyANi ityuktaM" isa vAkyameM jisa bhASya kA ullekha hai vaha zvetAmbara sammata vartamAnakA bhASya nahIM ho sakatA; kyoMki isa bhASya meM bahuta bAra to kyA eka bAra bhI 'SaDdravyANi' aisA kahIM ullekha athavA vidhAna nahIM miltaa| isameM to spaSTa rUpa se pA~ca hI vya Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro0 jagadIzacandra aura unakI samIkSA haiM- aura tIsare sUtra ke bhASya meM yahAMtaka likhate haiM ki ye dravya nitya haiM tathA kabhI bhI pAMcakI saMkhyAse adhika athavA kama nahIM hote, aura unakI isa bAtako siddhasena gariNa ina zabdoM meM puSTa karate haiM ki kAla kisIke mata se dravya hai parantu umAsvAti vAcakake mata se nahIM, veto dravyoMkI pAMcahI saMkhyA mAnate haiM, taba prastuta bhASya meM padravyoM kA vidhAna krese ho sakatA hai ? aura padravyoM kA vidhAna mAna para ukta vAkyoM ko asatya athavA anyathA kaise siddha kiyA jAsakatA hai ? parantu spaSTa zabdoM meM aisA kucha bhI na batalAkara prophesara sAhaba prastuta viSayako yoM hI ghumA-phirAkara kucha gar3abar3a meM DAlane kI ceSTA kI hai, aura jaise taise merI vicAraraNAke uttarameM kucha-na-kucha kahakara nivRtta honA cAhA hai| vicArakA yaha tarIkA ThIka nahIM hai / astu, aba maiM aisI hAlata meM yaha spaSTa hai ki akalaMkadeva ke kramaza: isa viSayakI bhI samIkSAoM ko letA hU~ sAmane koI dUsarA hI bhASya maujUda thA / " aura parIkSA dvArA unakI ni sAratAko vyakta karatA hU~ / varSa 3, kiraNa 12 / mAne gaye haiM, jaisA ki pAMcaveM adhyAya ke 'dravyANi jIvAzca' isa dvitIya sUtrake bhAgya meM likhA hai - "ete dharmAdayazvatvAro jIvAzca paMcadravyANi ca bhavantIti" aura phira tRtIya sUtra meM Ae hue 'avasthitAni' padakI vyAkhyA karatehue isI bAta ko isa tarahapara puSTa kiyA hai ki- " na hi kadAcipaMcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti" arthAt ye dravya kabhI bhI pAMcakI saMkhyAse adhika athavA kama nahIM hote / sidvasena gaNIne bhI ukta tIsare sUtrakI apanI vyAkhyA meM isa bAtako spaSTa kiyA hai aura likhA hai ki, 'kAla kisIke matase dravya hai parantu umAkhAta vAcaka ke matase nahIM, ve to dravyoMkI pAMca hI saMkhyA mAnate haiN|' yathA "kAlazcekIyamatena dravyamiti vadayate, vAcakamukhyasya paMce veti / " merI isa vicAraNAko sadoSa ThaharAne aura apane abhimatako puSTa karane athavA isa bAtako satya siddha karane ke liye ki rAjavArtikake ukta vAkyameM jisa bhASyakA ullekha hai vaha zvetAmbarasammata vartamAnakA bhASya hI hai, isakI khAsa jarUrata thI ki prosAhaba kamase kama tIna pramANa bhASyase aise uddhRta karake batalAte jinameM " SaDdravyANi" jese pada prayogoMke dvArA chaha dravyoMkA vidhAna pAyA jAtA ho; kyoMki "bahukRtvaH" (bahuta bAra ) pada kA vAcya kamase kama tIna bAra to honA hI caahie| sAtha hI, yaha bhI batalAnekI jarurata thI ki jaba bhASyakAra dUsare sUtrake bhASya meM dravyoMkI saMkhyA svayaM pAMca nirdhArita karate haiM - use ginakara batalAte 741 ! 6 samIkSA - "zvetAmbara AgamoM meM kAladravyasambandhI do mAnyatAoMkA kathana AtA hai / bhagavatIsUtrameM dravyoMke viSaya meM prazna hone para kahA gayA hai - "kaiNaM bhaMte ! davvA pannatA ! goyamA cha dabvA pannattA / taM jahA - dhammattthikAe0 jAva zraddhAsamaye" arthAt dravya chaha haiM, dharmAstikAyase lekara kAladravya taka / Age calakara kAladravyake sambandha meM prazna hone para kahA gayA hai - " kimiyaM bhaMte kAlotti paccai ? goyamA jIvA ceca ajIvA ceca" arthAt kAladravya koI svatantra dravya nahIM / jIva aura ajIva ye do hI mukhya dravya haiN| kAla inakI paryAyamAtra hai| yahI matabheda umAsvAti Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta "kAlazcetyeke" sUtrameM vyakta kiyA hai| isakA yaha matalaba nahIM umAsvAti kAladravyako nahIM mAnate, unhoMne kahIM bhI kAlakA khaNDana nahIM kiyA, athavA use jIva jIvakI paryAya nahIM batAyA / " 742 6 parIkSA - 'kAlazcetyeke' sUtra meM kyA matabheda vyakta kiyA gayA hai, isake liye sabase acchI kasauTI isakA bhASya haiM, aura vaha isa prakAra hai 'eke tvAcAryA vyAcakSate kAlo'pi dravyamiti / ' isameM sirpha itanA hI nirdeza kiyA hai ki 'koI koI AcArya to kAla bhI dravya hai aisA kahate haiM? arthAta kucha AcAryoM ke matase dharma, adharma, AkAza, pudgala aura jIva ina pAMca dravyoMke atirikta kAla bhI chaThA dravya hai, jisakA spaSTa Azaya yaha hotA hai ki pranthakAra ke mata se kAla koI pRthak dravya nahIM hai, aura isaliye unakI ora se isa grantha meM chaha dravyoM kA vidhAna kiyA gayA hai, aisA nahIM kahA jA sakatA / yadi sUtrakAra ke mata se kAla koI svataMtra dravya na hokara jIva ajIva kI paryAya mAtra hai aura isI mata ko isa sUtra meM, dUsare mata ko dUsaroM kA batalAte hue, vyakta kiyA gayA hai to phira yaha kaise kahA jA sakatA hai ki isa sUtra ke raca yatA umAsvAti kAla ko 'dravya' mAnate haiM athavA unhoMne dravya rUpa se kAla kA khaNDana nahIM kiyA ? dravya nitya hotA hai, dhrauvya rUpa hotA hai aura dravyArthika nayakA viSaya hotA hai, ye saba bAteM usa vyavahAra kAla meM ghaTita nahIM hotIM jise svataMtra sattArUpa na mAnakara jIva ajIva kI paryAya mAtra kahA jAtA hai / yahAM dravyatva rUpa se kAlake vicAra kA prasaMga cala rahA hai, aura isaliye yaha kahanA ki "unhoMne kahIM bhI kAla kA khaNDana nahIM kiyA, / Azvina, vIranirvANa saM0 2466 athavA use jIva jIva kI paryAya nahIM batAyA " nirarthaka jAna par3atA hai / 7 samIkSA - "kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutatvArthamaddhAsamayapratiSedhArthaM ca " - bhASyakI isa paMktikA bhI yahI artha hai ki "ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH " sUtra meM 'kAya' zabdakA praNa pradezabahuva batAneke liye aura kAladravyakA niSedha karane ke liye kiyA gayA hai| kyoMki kAladravya bahupradezI honese (?) kAyavAn nhiiN| isase spaSTa hai ki umAsvAti kAla ko svIkAra karate haiM, anyathA usakA niSedha kaisA ? yahAM prazna ho sakatA hai ki phira "dharmAdIni na hi kadAcitpaMcatvaM vyabhicaranti" isa bhASyakI paMktikA kyA artha hai ? isakA uttara hai ki yahAM paMcatva kahanese umAsvAtikA abhiprAya pAMca dravyoMse na hokara pAMca astikA se hai / umAsvAti kahanA cAhate haiM ki astikAyarUpase pAMca dravya haiM; kAla kA kathana Age calakara 'kAlazcetyeke' sUtra se kiyA jAyagA / 7 parIkSA - yaha samIkSA bar3I hI vicitra jAna par3atI hai ! isameM bhASyakI eka paMktikA artha dete hue jaba eka ora yaha batalAyA gayA hai ki 'kAya' zabda kA grahaNa kAladravyakA niSedha karaneke liye kiyA gayA hai jo ki chaThI samIkSA meM diye hue isa kathanake viruddha hai ki 'kahIM bhI kAlakA khaNDana nahIM kiyA"-taba dUsarI ora yaha kahA gayA hai ki "umAsvAti kAlako svIkAra karate haiM" aura usake liye "anyathA usakA niSedha kesA ?" isa naI yuktikA AviSkAra kiyA gayA hai !! jisake dvArA pro0 sAhaba zAyada yaha sujhAnA cAhate haiM. ki jisakA koI niSedha karatA hai vaha vAstava meM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12 | usako svIkAra karatA hai aura isaliye jo jisa kA niSedha (khaNDana ) nahIM karatA vaha vAstava meM usakA khaNDana (asvIkAra ) kiyA karatA hai !! anekAntake pAThakoM ko isa se pahale zAyada aisI naI yukti vikAra kA anubhava na huA ho ! parantu kheda hai ki pro0 sAhaba apane lekha meM sarvatra isa navA vikRta yukti evaM siddhAnta para amala karate hue mAlUma nahIM hote ! aura isaliye isake likhane athavA nirmANa meM jarUra kucha bhUla huI jAna par3atI hai| isI taraha eka sthAna para Apa likhate haiM ki 'kAya' zabda kA grahaNa pradezabahutva batAne ke liye 'kiyA gayA hai" aura phira usake antara hI yaha likhate haiM ki "kAladravya bahupra dezIhone se kAyavAn nahIM / " ye donoM bAteM bhI paraspara viruddha haiM, kyoMki sUtra meM 'kAya' zabda kA prayoga pradeza bahutva ko batAne ke liye huA hai aura kAla dravyako pro0 sAhaba bahupradezI likhate haiM taba vaha kAyavAn kyoM nahIM ? aura yadi vaha kAyavAn nahIM hai to phira use 'bahupradezI' kyoM likhA gayA ? yahAM jarUra kucha galatI huI jAna par3atI hai| maiM cAhatA thA ki isa g2alatIko sudhAra dUM parantu majabUra thA; kyoMki pro0 sAhaba kA bhArI anurodha thA ki unakA yaha lekha binA kisI saMzodhanAdike jyoM kA tyoM chApA jaay| isIse maiMne lekha meM 'bahupradezI hone se' ke Age brekaTa meM praznAGka lagA diyA thA, jisase yaha galatI presa kI na samajhalI jAya / astu / pro0 jagadIzacandra aura unakI samIkSA * dekhanA yaha hai ki pro0 sAhabane zaMkA uThAkara usakA jo samAdhAna kiyA hai vaha kahAMtaka ThIka hai / zaMkA meM bhASya kI jo paMkti kucha galata athavA saMskArita 743 rUpameM uddhRta kI gaI hai vaha nityAva sthitAnyarUpArie' isa tRtIya sUtra meM Ae hue 'avasthitAni' padake bhASyakI hai| isase pahale dravyANi jIvAzca' isa dvitIya sUtra ke bhASya meM likhA hai ete dharmAdayazcatvAro jIvA paMcadravyANi ca bhavantIti" / arthAt dharma, adharma, AkAza, pudgala ye cAra to ajIvakAya (ajIvAstikAya) aura pAMcave jIva (jIvAstikAya) milA kara 'pAMcadravya' hote haiM- pAMcakI saMkhyAko liye hue dhauvyatvakA viSayarUpa dravya hote haiN| yahAM dravya hote haiM, astikAya hote haiM athavA paMcAstikAya hote haiM aisA kucha na kahakara jo khAsa taura se 'paMcadravya hote haiM' aisA kahAgayA hai usakA kAraNa dravyoMkI iyattA batalAnA- unakI saMkhyAkA spaSTarUpa meM nirdeza karanA hai| isakI puSTi agale sUtra avasthitAni padake bhASya meM yaha kahakara kIgaI hai ki " na hi kadAci bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti" arthAt ye dravya kabhI bhI pAMcakI saMkhyAkA aura bhUtArthatA ( svatatva) kA atikrama nahIM karate - sadAkAla apane svatatva tathA pAMca kI saMkhyA meM avasthita rahate haiM / isakA saSTa Azaya yaha hai ki nato inameM se koI dravya kabhI dravyatvase cyuta hokara kama hosakatA hai aura na koI dUsarA padArtha inameM zAmila hokara dravya bana sakatA tathA dravyoMkI saMkhyAko baDhA sakatA hai / aura isaliye bhASyakAra kA abhiprAya yahAM astikAyoM kI saMkhyAse na hokara dravyoMkI saMkhyA se hI hai / isIse sidvasena gaNine bhI apanI TIkA meM dravya ke navAdi bhedoMkI AlocanA karate hue likhA hai - "kAlazcekIyamatena dravyamiti vakSyate vAcakamukhyasya paMcaiveti", arthAta kAla kisIke matase dravya hai aisA kahA jAyagA parantu umAsvAti vAcaka ke Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta Azvina, vIranirvANa saM0 2466 matase nahIM, veto pAMca hI dravya mAnate haiM / sAtha hI, prijnyaanaat|aymbhipraayo vRtikaraNasya-kAlazceti Age calakara yaha bhI batalAyA haiM ki 'dravyANi' pRthagdravyalakSaNaM kAlasya vkssyte| tadanapekSAdikRtAni pada dravyA stika (dravyAthika) nayake abhiprAya ko paMcaiva dravyANi iti ssdddrvyopdeshaavirodhH"| liye hue hai paryAyasamAzrayaNa kI dRSTise nahIM hai, arthAt vRtti meM jo dravyapaMcattvakA ullekha hai. vaha dravyAstika nayako dhrauvya iSTa hotAhai,utpAda vinAza kAladravya kI anapekSAse hI hai| kAlakA lakSaNa nahIM / nityatA ke honepara ina dravyoMkI iyattAkA nirdhA- Age calakara alaga kahA jaaygaa"| raNa avasthita zabdake 'upAdAnase hotAhai / cUMki jaga parIkSA-rAjAvArtika meM 'vRtti ke nAmollekhata sadAkAla paMcAritakAyAtmaka hai aura kAla ina parvaka jo paMktiyAM uddhRta kI gaI haiM aura jinheM paMcAstikAyoM kI paryAya hai, isalie dravya pAMca hii| pro sAhabane "akSarazaH bhASyakI paMktiyAM" batalAyA hotehaiM-kamatI baDhatI nahIM, isI saMkhyAniyamake hai ve akSarazaH bhASya kI paMktiyAM nahIM haiN| prastuta abhiprAyako 'avasthita' zaddha liye hue hai / yathAH- meM unakA rUpa hai-"avasthitAni ca, na hi "dravyANIti dravyAstinayAbhiprAyeNa, na tu parnAyasa kadAcitpaMcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti" isameM ' mAzrayaNAta dravyAritako hi dhrauvyamevecchati, no "dharmAdIni'padakAtoabhAvahai aura'ca'tathA bhUtArthatvaM' sAdavinAzau, ...na kadAcitpaMcatvaM vyabhicaranti, ___ pada adhika haiM / itane para bhI protsAhaba donoM ko tadbhAvAvyayatAyAM satyAmiyatteSAM nirdhAryate'vasthita akSarazaH eka batalAne kA sAhasa karate haiM, yaha zadropAdAnAt,paJcaiva bhavantyetAni na nyUnAnyadhikA Azcarya tathA kheda kI bAta hai !! vRtti aura bhASyake ni veti saMkhyAniyamo'bhipretaH sarvadA paMcAstikAyA avataraNoM ke isa antara para se tathA vRttimeM Age tmakatvAjjagataH kAlasya cettpryaaytvaaditi"| 'kAlazca' isa sUtrakA ullekha honese to yaha spaSTa aisI hAlata meM pro sAhaba ne zaMkA kA jo jAnA jAtA hai ki rAjavArtika meM jisa vRttikA samAdhAna kiyA hai vaha bhASyakArake Azaya ke avataraNa diyAgayA hai vaha prastuta bhASya na sAtha saMgata na hone ke kAraNa ThIka nahIM hai| hokara koI judI hI vRtti hai, jisameM Age calakara (8) samIkSA-"kahane kI AvazyakatA nahIM mUlasUtra "kAlazca" diyA hai na ki 'kAlazcetyeke' / ki hamAre ukta kathanakA samarthana svayaM akalaMkakI mUlasUtrakA digambarasammata 'kAlazca' rUpa honekI rAjavArtikameM kiyA gayA hai| ve likhate haiM- hAlatameM jaba Age vRttimeM usake dvArA kAlakA vRttau paMcatvavacanAn paDdravyopadezavyAghAta ite svataMtra dravyake rUpameM ullekha hai taba tIsare sUtrakI cenna abhiprAyAparijJAnAt (vArtika)-syAnmataM vyAkhyA meM 'paMcatva' ke vacana-prayoga se vRttivRttAvamukta ( vukta ? )mavasthitAni dharmAdIni na hi kArakA vaha abhiprAya hosakatA hai jise akalaMkakadAcityaMcatvaM vyabhicaraMti ( ye akSarazaH bhASyakI devane apane rAjAvAtikameM vyakta kiyA haipaMktiyAM haiM) iti tataH paDdravyANItyupadezasya 'kAlazcetyeke' aisA sUtra honekI hAlata meM nahIM vyAghAta iti / tanna, kiM kAraNaM ? abhiprAyA- hosktaa| ataH sAtavIM samIkSA meM diye hue pro0 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12 | pro0 jagadIzacandra aura unakI samIkSA koI samarthana nahIM hotA / 6. samIkSA - " siddhasena garine umAsvAtike tattvArthAdhigamabhASya para jo vRtti likhI hai, usameM bhI akalaMka ke ukta kathanakA hI samarthana kiyA gayA hai / siddhasena likhate haiM- "satyajIvatve kAlaH kasmAnna nirdiSTaH iti cet ucyate-satvekIyamatena dravya mityAkhyAsyate dravyalakSaNaprastAva eva / sAhabake kathana kA rAjavArtika kI ukta paMktiyoM se lakSaNa - prastAvameM kiyA jAyagA / yahAM to ina astikAyakA kathana kiyA gayA hai| kAla 'astikAya' nahIM hai; kyoMki vaha ekasamayavAlA hai / aisI hAlata meM siddhasena ke isa kathanase akalaGka devake ukta kathanakA koI samarthana nahIM hotA / aura jaba rAjavArtikake kathanakA hI samarthana nahIM hotA, jise prophesara sAhaba ne apane kathana ke samarthanameM peza kiyA hai, taba phira prophesara sAhabake usa kathana kA samarthana to kaise ho sakatA hai jise Apane vIM samIkSA meM upasthita kiyA hai ? khAsakara aisI hAlata meM jabaki parIkSA naM0 8 ke anusAra akalaGka ke kathana se bhI usakA samarthana nahIM hosakA / mI punarastikAyA: vyAcikhyAsitAH / na ca kAlo'stikAyaH, ekasamayatvAt " - arthAt yahAM kevala pAMca astikAyakA kathana kiyA gayA hai / ajIva hone para bhI yahAM kAlakA ullekha isaliye nahIM kiyA gayA ki vaha eka samaya vAlA hai usakA kathana 'kAlazcetyeke' sUtra meM kiyA jAyagA / " 6 parIkSA - siddhasena gaNikI vRttike ukta kathanase akalaGkadevake usa kathanakA koI samarthana nahIM hotA jo pavIM samIkSAmeM uddhRta hai| akalaGka ke kathana kI dizA dUsarI aura siddhasena ke kathana kI dizA dUsarI hai / siddhasena kI ukta vRtti "nityAvasthitAnyarUpANi" sUtrakI na hokara prathama sUtra "ajIbakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH" kI hai, aura usameM sirpha yaha zaGkA uThAkara ki 'ajIva hone para bhI' kAlakA isa sUtra meM nirdeza kyoM nahIM kiyA gayA ? sirpha itanA hI samAdhAna kiyA gayA hai ki "kAla to kisI ke mata se ( umAsvAti ke matase nahIM ) dravya hai, jisakA kathana Age dravya * samAdhAnake isa pradhAna aMzako prophesara sAhaba ne apane usa anuvAda athavA bhAvArtha meM vyakta hI nahIM kiyA jise Apane 'arthAt ' zabda ke sAtha diyA hai| 745 10 samIkSA - "svayaM bhASyakArane " tatkRtaH kAla vibhAgaH " sUtrakI vyAkhyAmeM "kAlo'nantasamayaH vartanAdilakSaNa ityuktam" AdirUpase kAladravyakA ullekha kiyA hai| itanA hI nahIM mukhtAra sAhabako zAyada atyanta Azcarya ho ki bhASyakArane spaSTa likhA hai - "sarva paJcattvaM astikAyAvarodhAt / sarvaM SaTtvaM SaDvyAvarodhAt" / vRttikAra siddhasenane ina paMktiyoMkA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai- " tadeva pavasvabhAvaM SaTsvabhAvaM SaDdravyasamanvitattvAt / tadAha--sarvaM ghaTkaM SaDdravyAvarodhAt / SaDdravyANi kathaM, ucyate-- pazJca dharmAdIni kAlazcetyeke" / i se bilakula spaSTa ho jAtA hai ki umAsvAvi chaha dravyoMko mAnate haiM / chaha dravyoMkA spaSTa kathana unhoMne bhASya meM kiyA hai| pAMca astikAyoMke prasaMga para kAlakA kathana isIliye nahIM kiyA gayA ki kAla kAyavAna nahIM / ataeva akalaGka ne SaDdravya vAle jisa bhASyakI ora saMketa kiyA hai, vaha umAsvAtikA prastuta tatvArthAdhigama bhASya hI haiM / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 anekAnta | Azvina, vIranirvANa saM0 2466 ( pazcimAMza ) " yathaitA na vipratipattayo'tha cAdhyavasAyasthAnAntarAkhyetAni tadvannayavAdA iti / " isa bhASyakA sUcana akalaGka ne "vRtti" zabdase kiyA hai|" 10 parIkSA --- bhASyakAra ne " ityuktam " padake sAtha jisa vAkyako uddhRta kiyA hai vaha bhASya meM isase pahale ukta na hone ke kAraNa kisI anya prAcIna granthase uddhRta jAna par3atA hai, aura usake uddhRta karane kA lakSya usa vyavahAra kAlako batalAne ke sivA aura kucha mAlUma nahIM hotA jisako lakSya karake hI " tatkRtaH kAlavibhAgaH" yaha sUtra kahA gayA hai| isIse ukta vAkya ke anantara likhA hai - " tasya vibhAgo jyotiSANAM gativizeSakRtazcAravizeSeNa hetunA" aura sUtrake bhASyakI samApti karate hue likhA hai - " evamAdi - rmanuSyakSetre paryAyApannaH kAlavibhAgo jJeya iti / " isase yahAM mukhya (paramArtha) kAla athavA dravyadRSTise kAlake vidhAnakA koI abhiprAya nahIM hai, aura isa liye isa ullekha parase prophesara sAhabakA abhimata siddha nahIM ho sakatA / yahAM para nayavAdakA prasaMga hai - negamAdi nayoMkA viSaya paraspara viruddha nahIM hai-eka vastu meM sAmAnyavizeSAdi dharma paraspara avirodha rUpase rahate haiMisa bAtako spaSTa kiyA gayA hai| kisIne prazna kiyA ki jaba eka padArthako Apa nAnA adhya ( vijJanabhedoM) kA viSaya mAnate haiM to isase to vipratipatti (viruddhapratIti) kA prasaMga AtA hai / isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki jaise saMpUrNa jagata satkI apekSA -- satakI dRSTi se avalokana karane vAloM kI apekSA eka rUpa hai, vahI jIva ajIva kI apekSAse do rUpa hai, dravyaguNa-paryAyakI apekSA tIna rUpa hai, cakSu aca Adi cAradarzanoMkA viSaya hone kI apekSAse cAra rUpa hai, paMcAstikAyakI apekSAse pAMcarUpa hai aura padravyoM kI apekSA -- paTa dravyoM kI dRSTise avalokana karane vAloM kI apekSA - paDUdravyarUpa hai / isa prakAra eka jagat vastu meM upAdIyamAna ye eka-do-tIna-cAra-pAMca-chaha rUpAtmaka avasthAe~ jaise viruddha pratIti ko prApta nahIM hotIM ye adhyavasAya ke sthAnAntara haiM, vaise hI adhyavasAyakRta nayavAda paraspara virodha ko lie hue nahIM haiN| / aba rahI Apake dUsare ullekhakI bAta, mujhe to use dekhakara kucha bhI Azcarya nahIM huA usameM bhASyakAra dvArA vidhAna rUpase "padravyAriNa" aisA kahIM bhI nahIM likhA gayA hai| bhASyake usa aMza meM ullekhita vAkyoMkI jo dRSTi hai use acchI taraha samajhane ke liye usake pUrvAza aura pazcimAMza donoMko sAmane rakhanekI jarUrata hai| ataH unheM nIce uddhRta kiyA jAtA hai (pUrvAza) "atrAha - evamidAnImekasminna'rthebhyavasAyanAnAtvAnnanu vipratipattiprasaGga iti / atrocyate - yathA sarvaM ekaMsada vizeSAt / sarvaM dvitvaM jIvAjIvAtmakatvAt / sarvaM tritvaM dravyaguNaparyAyA varodhAta / sarvaM catuSTayaM caturdarzana viSayAvarodhAt / " dravya kisa dRSTi se yahAM vivakSita haiM isabA ko siddhasena ne hI apanI usa vRti meM spaSTa kara diyA hai jise pro0 sAhaba ne udadhRta kiyA hai| ve kahate haiM pAMca to 'dharmAdika' aura chaThA 'kAlazcetyeke' sUtrakA viSaya 'kAla' / isase bhASyakAra kI mAnyatA ke sambandha meM koI nayA vizeSa utpanna nahIM hotA jisakA vicAra Upara kI parIkSAoM 1 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barSa 3, kiraNa 121 pro0 jagadIzacandra aura unakI samIkSA meM na kiyA jAnukA ho / siddhasena gaNi jo yaha zilAvAkya meM pAyA jAtA hai, jo vahAM ukta kahate haiM ki kAla kisI ke matase dravya hai parantu TIkA kI prazasti para se uddhRta jAna par3atA hai--- umAsvAti vAcaka ke mata se nahIM, ve to pAMca hI tsyevshissyshivkottisuuristpoltaalmbndehyssttiH| dravya mAnate haiM usakA unake Upara ke spaSTIkaraNa saMsAravArAkarapotametattatvAryasUtraM tadalaMcakAra / se koI virodha nahIM AtA-ve usake dvArA aba (zi0 naM0 105) 5 yaha nahIM kahanA cAhate ki bhASyakAra umAsvAti / isa taraha merI ukta vicAraNA' para jo chaha dravya mAnate haiM athavA chaha dravyoM kA vidhAna samIkSA likhI gaI hai usameM kucha bhI sAra nahIM hai, karate haiN| bhASyakAra ne yahAM Agamakathita dUsarI aura isaliye usase prophesara sAhaba kA vaha mAnyatA athavA dUsaroM ke adhyavasAyakI dRSTi se abhimata siddha nahIM ho sakatA jise ve siddha hI paDAvya' kA ullekhamAtra kiyA hai| aisI karanA cAhate haiM-arthAta yaha nahIM kahA jAsakatA hAlata meM yaha kahanA ki "umAsvAti (zve0 sUtrapATha ki akalaMka ke sAmane umAsvAti kA zvetAmbara: tathA bhASyake tathAkathita racayitA) chaha dravyoMko sammata bhASya apane vartamAna rUpa meM upasthita thA mAnate haiN| chaha dravyoMkA spaSTa kathana unhoMne bhASyameM aura akalaMka ne usakA apane vArtika meM upayoga kiyA hai" vucha bhI yuktiyukta pratIta nahIM hotaa| tathA ullekha kiyA hai balki yaha spaSTa mAlUma hotA phira yaha natIjA to usase kaise nikAlA jAsakatA hai ki akalaMkake sAmane unake ullekhakA viSaya hai ki-"akalaMkane SaDadravya vAle jisa bhASya kI koI dUsarA hI bhASya maujUda thA, aura vaha unhIM ora saMketa kiyA hai vaha umAsvAti kA prastuta kA apanA 'rAjavartika-bhASya' bhI ho sakatA hai / tattvArthAdhigamabhASya hI hai" ? kyoM ki ekamAtra kyoMki usameM isase pahale anekavAra 'SaNNAmapi "SaDvyAvarodhAta" pada akalaMka ke "yadbhASye draMbyANAM, SaDatra dravyANi' SaDadravyopadeza' ityAdi bahukRtvaH SaDvyANi ityuktaM" isa vAkya meM Ae rUpa se chaha dravyoM kA ullekha AyA hai, aura hue "bahukRtvaH SaD dravyANi" padoM kA vAcya nahIM svakIya bhASya kI bAtako lekara sUtra para zaMkA ho sakatA / akalaMka ke ye pada bhASya meM kamase uThAne kI pravRtti ayatra bhI dekhI jAtI hai, jisa kama tIna vAra 'SaDdravyAgi" jaise padoM ke ullekha kA eka udAharaNa 'svabhAvamArdavaM ca' sUtra ke bhASyakA - ko mAMgate haiN| aura na yahI natIjA nikAlA nimna vAkya hai-"nanu pUrvatra vyAkhyAtamidaM punargajAsakatA hai ki 'isa (prastuta) bhASya kA sUcana haNamanarthaka sUtre'nupAttamiti kRtvA punaridamuakalaMka ne 'vRtti' zabda se kiyA hai| vRtti kA cyate / " isase pUrva ke, alpAraMbhaparigrahatvaM abhiprAya kisI dUsarI prAcInavRtti athavA usa mAnuSasya" sUtra kI vyAkhyA meM 'mArdava' AnukA TIkA se bhI ho sakatA hai jo svAmI samantabhadra thoM; isI se zaMkA ko vahAM sthAna milA hai / astu / ke ziSya zivakoTi AcArya-dvArA likhI gaI thii| yaha to huI pro0 sAhaba ke pUrva lekha ke aura jisakA spaSTa ullekha zravaNabelgola ke nimna nambara 4 kI bAta, jo tIna upabhAgoM (ka, kha, ga) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta Azvina, vIranirvANa saM0 2466 meM ba~TA thA aura ApakI yuktiyoM meM sarvapradhAna yaha bhI likhA thA kithA; aba lekha ke zeSa tIna nambaroM athavA bhAgoM "yahAM para eka bAta aura bhI jAna lene kI hai ko bhI lIjiye, jinakA paricaya isa lekhake zurU aura vaha yaha hai ki zrI pUjyapAda AcArya sarvArthameM parIkSArambha ke pUrva-vicAraNA ke lakSyako siddhi meM, prathama adhyAyake 16 veM sUtra kI vyAvyakta karate hue, diyA jA cukA hai| naM. 1 khyA meM, "kSiprAniHsRta' ke sthAnapara 'kSipraniHsRta' meM tattvArthasUtroM ke kucha pAThabheda kA pAThabhedakA ullekha karate hue likhate haiMrAjavArtika meM ullekha batA kara yaha natIjA "apareSAM kSipraniHsRta iti paatthH| ta evaM nikAlA gayA thA ki 'akalaMka ke sAmane koI varNayanti-zrotrendriyeNa zabdamavagRhyamANaM mayUrasya dUsarA sUtrapATha avazya thA jise akalaMka ne vA kurarasya veti kshcitprtipdyte|" svIkAra nahIM kiyA' isa bAta ko aGgIkAra karate jisa pAThabheda kA yahAM "apareSAM" padake hue maiMne apanI 'vicAraNA' meM likhA thA- prayogake sAtha ullekha kiyA gayA hai vaha 'svopajJa' - "isameM sandeha nahIM ki aphalaMkadeva ke sAmane kahe jAne vAle ukta tattvArthabhASya meM nahIM hai, tatvArthasUtra kA koI dUsarA sUtrapATha jarUra thA, aura isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki pUjyapAdake jisakekucha pAThoMko unhoMnesvIkRta nahIM kiyaa| isase sAmane dUsaroMkA koI aisA sUtrapATha bhI maujUda adhika aura kucha una AvataraNoM parase upalabdha thA jo vartamAna evaM prastuta tattvArthabhASya ke sUtranahIM hotA jo lekhake naM0 1 meM uddhRta kiye gaye pATha se bhinna thaa| aisA hI koI dUsarA sUtrapATha haiM / arthAt yaha nirvivAda evaM nizcita rUpase nahIM akalaMkadeva ke sAmane upasthita jAna par3atA hai, kahA jA sakatA ki akalaMkadeva ke sAmane yahI jisameM "alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavaM mAnutattvArthabhASya maujUda thA / yadi yahI tattvArthabhASya Sasya" aisA sUtrapATha hogaH-svabhAvamArdavaM' kI gaujUda hotA to ukta naM0 1 ke 'gha' bhAgameM jina do jagaha 'svabhAvamArdavArjavaM ca' nahIM / isI taraha sUtroMkA eka yogIkaraNa karake rUpa diyA hai unameM "bandhe samAdhiko pAriNAmikau" sUtrapATha bhI se dUsarA sUtra 'svabhAvamArdavaM ca' ke sthAna para 'sva- hogA,jisake "samAdhikau" padakI AlocanA karate bhAvamArdavAvaM ca hotA aura donoM sUtroMke eka hue aura use 'ArSavirodhi vacana' honese vidvAnoM yogokaraNakA vaha rUpa bhI taba 'alpAraMbhaparigrahatvaM kedvArA agrAhya batalAte hue "apareSAM pAThaH" likhA svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasyeti' diyA jAtA; hai- yaha prakaTa kiyA hai ki dUsare aisA sUtrapATha parantu aisA nahIM hai|" . mAnate haiN| yahAM "apareSAM" padakA vaisA hI prayoga . isake alAvA akalaMka se pahale tatvArthasUtra hai jaisA ki pUjyapAda AcAryane Upara uddhRta ke aneka sUtrapAThoM ke pracalita hone aura unapara kiye hue pAThabheda ke sAtha meM kiyA hai| parantu aneka choTI-bar3I TIkAoM ke likha jAne kI isa 'samAdhikau' pAThabheda kA sarvArthasiddhi meM koI bAta ko spaSTa karate hue maiMne apanI 'vicAraNA' meM ullekha nahIM, aura isase aisA dhvanita hotA hai. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3 kiraNa 12] pro.jagadIzacandra aura unakI samIkSA ki sarvArthasiddhikAra prAcArya pUjyapAda ke sAmane kathana vartamAnake digamvara zvetAmbara sUtrapAThoMke prastuta tattvAthabhASya athavA tattvArthabhASyakA zeSa sAtha sambaddha nahIM hai| isase spaSTa hai ki pahale vatamAnarUpa upasthita nahIM thA, jisakA 'svo. tattvArthasUtrake aneka sUtrapATha pracalita the aura ve pajJa bhASya' honako hAlatameM upasthita honA bahuta aneka AcArya paramparAoMse sambandha rakhate the| kucha svAbhAvika thA, aura na vaha sUtrapATha hI upa- choTI bar3I TIkAe~ bhI tattavArthasUtra para kitanI hI sthita thA jo akalaMkake sAmane maujUda thA aura likhI gaI thIM, jinameM me bahutasI luma ho cukI haiM jisake ukta sUtrapAThako ve 'ArSavirodhI' taka aura ve aneka sUtroM ke pAThabhedoMko liye hue thiiN| likhate haiM, anyathA yaha saMbhava mAlUma nahIM hotA aisI hAlatameM lekhaka naM. 3 meM prophesarasAhava ki jo AcAya ekamAtrA takake sAdhAraNa pATha- ne ukta zaMkAkA / nirasana honA batalAte hue, jo bhedakA to ullekha kareM ve aise vAdApanna pAThabheda- yaha natIjA nikAlA hai ki "akalaMkake sAmane ko bilkula hI chor3a jaaveN| koI dUsarA sUtrapATha nahIM thA, balki unake sAmane - siddhasana gaNikI TIkAmeM aneka se sUtra ToM svayaM tattvAthabhASya mojUda thA" vaha samucita kA ullekha milatA he jo na to prastuta tattvAya pratIta nahIM hotaa|" / bhASyameM pAye jAte haiM aura na vatamAna digambarIya isa saba 'vicAraNA'kI samIkSA meM prophesara athavA sarvArthasiddhimAnya sUtrapAThoMmeM hI upalabdha sAhaba sirpha itanA hI likhate haiM:hote haiM / udAharaNake liye "kRmipipIlikAbhramaramanu- 11 samIkSA-"isI taraha sUtroMke pAThabheda jyAdInAmekaikavRddhAni" sUtrako lIjiye, siddhasena kI bAta hai / " 'bandhe samAdhiko pAriNAmikau,' likhate haiM ki isa sUtrameM prayukta hue 'manuSyAdInAm' 'dravyANi jIvAzca' Adi sUtra bhASyameM jyoM kI padako dUsare ( apare ) loga 'anArSa' batalAte haiM tyoM milatI haiM / ukta vivecanakI rozanImeM kahA aura sAtha hI yaha bhI likhate haiM ki kucha anya jA sakatA hai ki akalaMkakA lakSya isI bhASyake jana jo 'manuSyAdInAm' padako to svIkAra karate sUtrapAThakI ora thaa| haiM ve isa sUtra ke anantara "atIndriyAH kevalinaH" 'alpArambhaparigrahatvaM' Adi sUtrake viSayameM yaha eka nayA hI sUtrapATha rakhate haiM / yaha saba sambhavataH kucha mudraNa sambandhI azuddhi ho / zAyada * "apare'tivisaMsthulamidamAlokya bhASyaM viSa- vahI pATha mUla pratimeM hA aura mudritameM chUTa gayA rANAH santaHsUtre manuSyAdigrahaNamanArSamiti sNgirnte| ho / isake atirikta yahA~ mukhya prazna to eka idamantarAlamupajIvyApare vAtakinaH svayamuparamya sUtra- yogIkaraNakA hai jo bhASyameM barAbara mila jAtA hai|" madhIyate-'atIndriyAH kevalinaH' yeSAM manuSyAdInAM yaha zaMkA vahI hai jise pro0 sAhabane khuda hI grahaNamasti sUtre'nantare ta evamAhuH-manuSyagrahaNAt satrapAThabhedoMke apane natIje para uThAyA thA aura jise kevalino'pi paMcendriyaprasakteH atastadapavAdArthamatItye- pro0 sAhabake pUrva lekhakA paricaya dete hue naM0 2 meM ndriyANi kevalino vartanta ityAkhyeyam / " dikhalAyA jA cukA hai| . Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta . [Azvina, vIra nirvANa saM02466 11 parIkSA-ukta vistRta vicAraNAkI yaha pratiyoMmeM 'alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya" aura samIkSA bhI kyA koI samIkSA kahalA sakatI hai ? svabhAvamArdavaM ca"yedonoM sUtra apane isI rUpameM pAye ise to sahRdaya pAThaka svayaM samajha sakate haiN| yahAM jAte haiM, TIkAoM meM bhI inake isI rUpakA ullekha para maiM sirpha itanA hI batalA denA cAhatA hU~ ki hai aura inake yogIkaraNakA vaha rUpa nahIM banatA jaba zrI pUjyapAda, akalaMka aura siddhasenake sAmane jo prastuta bhASyameM upalabdha hotA hai / isake sivAya dUsare kucha vibhinna sUtrapAThoMkA honA pAyA jAtA jaba pro0 sAhabake pAsa bhANDArakara insTiTayUTakI hai tathA"ta evaM varNayanti","manaSyAdigrahaNamanArSa- pratike AdhAra para liye hue rAjavArtikake pAThAntara mitisaMgirante" jaise vAkyoMke dvArA una para dUsarI haiM aura paM0 kailAzacandra jI kI mAphata banArasako TIkAoMke race jAnekA bhI spaSTa AbhAsa milatA pratike pAThoM kA bhI Apane paricaya prApta kiyA hai aura isa para samIkSAmeM koI Apatti nahIM kI hai taba kama se kama apanI una prAmANika pratiyoM gaI, taba amuka sUtroMke prastuta bhASyameM milane mAtra ke AdhAra para hI Apako yaha prakaTa karanA cAhiye se, jisameM eka yogIkaraNakI bAta bhI AjAtI hai, thA ki unameM una do sUtra ke ka yogIkaraNakA yaha kaise kahA jA sakatA hai ki "akalaMkakA lakSya vahI rUpa diyA hai jo prastuta zvetAmbarIya bhASyameM isI bhASyake sUtrapAThakI ora thA ?" kyA pro0 pAyA jAtA hai| aisA na karake 'saMbhavataH' aura sAhabake pAsa isa bAtakI koI gAraNTI hai ki 'zAyada' zabdoMkA sahArA lete hue ukta kathana karanA amuka sUtra una dUsare sUtrapAThoMmeM nahIM the ? yadi Apattise bacaneke liye vyarthakI kalpanA karaneke nahIM, to phira unakA yaha natIjA nikAlanA ki sivAya aura kucha bhI artha nahIM rakhatA / Apattise "akakalaMkA lakSya isI bhASyake sUtrapAThakI ora bacanekA yaha koI tarIkA nahIM aura na ise samIkSA thA' kaise saMgata ho sakatA hai ? aisA kahanekA hI kaha sakate haiN| taba unheM koI adhikAra nhiiN| unake isa kathana pro0 sAhaba ke lekha ke cauthe nambara ke 'kha' se to aisA mAlUma hotA hai ki zAyada pro0 sAhaba bhAga para vicAra karane ke anantara maiMne unake lekha yaha samajha rahe haiM ki sUtroM parase bhASya nahIM banA ke naM0 2 para, jisakA paricaya bhI zuru meM diyA kintu bhASya parase sUtra nikale haiM aura sUtrapATha jA cukA hai, jo vicAraNA' likhI thI vaha isa bhASyake sAtha sadaiva tathA sarvatra natthI rahatA hai ! prakAra hai :yadi aisA hai to niHsandeha aisI samajhakI balihArI "aisI hAlata meM yaha spaSTa hai ki akalaMka deva ke sAmane koI dUsarA hI bhASya maujUda thA / jaba rahI "alpArambhaparigrahatva" Adi sUtrakI dUsarA hI bhASya maujUda It taba lekha ke naM0 2 meM mudraNasambandhI azuddhikI bAta, yaha kalpanA Apatti kucha avataraNoM kI tulanA para se jo natIjA se bacaneke liye bilkula nirarthaka jAna par3atI hai; nikAlA gayA athavA sUcana kiyA gayA hai vaha kyoMki digambara sUtrapAThakI saiMkar3oM hastalikhita samyaka pratibhAsita nahIM hotA-usa dUsare bhASya Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] pro. jagadIzacandra aura unakI samIkSa meM bhI usa prakArake padoMkA vinyAsa athavA parantu ve rAjavArtikameM jyoMkI tyoM athavA mAmUlI vaisA kathana ho sakatA hai / avataraNoM meM paraspara phera phAra se dI huI haiN|" kahIM kahIM pratipAya-viSaya-sambandhI kucha matabheda 12 parIkSA-isa samIkSA meM 'vicAraNA' para bhI pAyA jAtA hai, jaisA naM02 ke 'ka'-'kha' bhAgoM kyA prApatti kI gaI hai aura apane pUrva lekha ko dekhane se spaSTa jAnA jAtA hai| kha-bhAga meM se adhika kyA naI bAta khojakara rakkhI gaI hai ? jaba tattvAthabhASya kA sihoM ke liye cAra narakoM ime pAThaka sahaja hI meM samajha sakate haiN| yadi taka aura uragoM ( so) ke lie pA~ca narakoM taka "aneka sthAnoMpara bhASya aura rAjavArtika akSarazaH utpatti kA vidhAna hai, taba rAjavArtika kA uragoM milate haiM" to isakA yaha artha yaha kaise ho sakatA ke liye cAra narakoM taka aura siMhoMke liye pA~ca hai ki rAjavArtika meM ve saba bAteM jyoMkI tyoM narakoM taka kI utpatti kA vidhAna hai / yaha matabheda athavA mAmUlI phera-phAra ke sAtha bhASya se uThA eka dUsare ke anukaraNa ko sUcita nahIM karatA, na kara rakhalI gaI hai ? khAsa kara aisI hAlatameM jaba pATha-bhada kI kisI azuddhi para avalambita hai; ki akalaMka se pahale tatvArthasUtra para aneka balki apane apane sampradAyake siddhAnta-bhedako TIkAe~ bana cakI thIM, kucha unake sAmane maujUda bhI liye hue hai / rAjavArtika kA narakoMmeM jIvoMke thIM aura prastuta zvetAmbarIya bhASya ko pro0 sAhaba utpAdAdi sambandhI kathana 'tiloyapaNNattI' Adi abhI taka abhI taka svayaM mUla sUtrakAra umAsvAti AcArya prAcIna digambara granthoM ke AdhAra para avalambita kA banAyA hA 'svopajJa bhASya' siddha nahIM kara sake haiM ? digambara ume 'svopajJa' nahIM mAnate aura isake uttarameM pro0 sAhabakI samIkSAkA rUpa na ina paMktiyoM kA lekhaka hI mAnatA hai, jisakI mAtra itanA hI hai 'vicAraNA' kI Apa samIkSA karane baiThe haiN| ___ 12 samIkSA--"hama apane pahale lekhameM bhASya, yahA~ para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA sarvArthasiddhi aura rAja bArtikake tulanAtmaka cAhatA hU~ ki merI vicAraNA ke "usa dUsare bhASya uddharaNa dekara yaha batA cuke haiM ki aneka sthAnoM meM bhI usa prakAra ke padoM kA vinyAsa athavA vaisA para bhASya aura rAjavArtika akSarazaH milate haiM / kathana ho sakatA hai" isa vAkya ko lekara pro0 inameM se bahutasI bAteM sarvArthasiddhi meM nahIM milatIM sAhaba ne apane isa mamIkSA-lekha ke zurU meM yahAM ___* dekho jainasiddhAntabhAskarake 5veM bhAgakI tIsarI taka taka likhane kA sAhama kiyA haikiraNa meM prakAzita 'tiloyapaNNattI' kA naraka viSayaka mukhtAra sAhaba ke prastuta tattvArthabhASya ke akalaMka prakaraNa (gAthA 285, 286 zrAdi), jisameM vaha viSaya ke samakSa na honemeM jo pramANa haiM ve kevala isatarka para bahuta kucha varNita hai jo lekhIya naM02 ke aneka bhAgoMmeM avalambita haiM ki isI taraha ke vAkya-vinyAsa aura ullekhita rAjavArtika ke vAkyoM meM pAyA jAtA hai| kathana vAlA koI dUsarA bhASya rahA hogA, jo Ajakala Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anekAnta [Azvina, vIranirvANa saM02466 anulabdha hai| lekina yaha tarka sarvathA nirdoSa nahIM kahA pratiSedhArthamiha kAyagrahaNaM kriyate / " isase spaSTa hai jA sktaa|" ki ukta vArtika sarvArthasiddhike zabdoM para hI apanA ___ maiMne isa prakArakA koI tarka nahIM kiyA aura na AdhAra rakhatA hai. aura isaliye yaha kahanA ki mere sAre pramANa kevala isa tarka para avalambina haiM, yaha bhASyakI 'advAsamaya pratiSedhArtha ca' isa paMkti ko bAta merI (sampAdakIya) 'ciAraNA' sa di / kara prakAza ukta vArtika banAyA gayA he kucha sagata mAlUma nahIM kI taraha spaSTa hai / itane para bhI pro0 sAhavakA ukta hotA / Uparake sampUrNa vivecanakI rozanImeM vaha likhanA dUsareke vAkyakA durupayoga karanA hI nahIM, aura bhI asaMgata jAna par3atA hai| balki bhArI g2alata bayAnIko liye hue hai, aura isa- isa 'vicAraNA' para pro0 sAhabane apanI liye bar3A hI duHsAhasakA kAma hai / apanI samIkSAkA samIkSAmeM jo kucha likhA hai vaha saba isa prakAra hairaMga jamAne ke lie apanAI gaI yaha nIti prophesara 13 samIkSA-kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthama jaise vidvAnoMko zobhA nahIM detI / isI prakArakA eka ddhAsamaya pratiSedhArtha ca' bhASyakI isa paMktikI rAjaaura vAkya bhI Apane mere nAma se apane samIkSAlekhake vArtika meM tIna vArtika banAI gaI haiM-'abhyaMntara. zurUmeM diyA hai, jo kucha galata sUcanAko liye hue hai; kRtevArthaH kAyazabdaH'; 'tadgrahaNaM pradezAvayavabahutvajJA. aura isaliye ThIka nahIM hai| panArtha,' 'zraddhApradeza pratiSedhArtha c'| kahanA nahIM hogA prophesarasAhabake lekha ke tRtIya bhAga (naM0 3) ki vArtikakI ukta paMktiyoMkA sAmya sarvArthasiddhi kI, jisakA paricaya bhI zurUmeM diyA jAcukA hai, kI apekSA mAdhyame adhika hai| dUsarA udAharaNaaAlocanA karate hue maiMne jo 'vicAraNA' upasthita 'nANoH'-sUtrake bhASyameM umAsvAtine paramANukA kI thI vaha isa prakAra hai: lakSaNa batAte hue likhA hai--'anAdiramadhyo hi __ "isI taraha bhASyakI paktiko uThAkara vArtika paramANuH' / sarvArthasiddhi kAra yahA~ mauna haiM / parantu banAne AdikI jo bAta kahI gaI hai vaha bhI kucha rAjavArtikameM dekhiye-AdimadhyAntavyapadezAbhAvAThIka mAlUma nahIM hotI / akalaMkane apane rAja- diticenna vijJAnavat ( vArtika ) isakI TIkA vArtikameM pUjyapAdakI sarvArthasiddhikA prAya: anasaraNa likhakara akalaMlane bhASyaka ukta vAkyakA hI kiyA hai| sarvArthasiddhimeM pA~caveM adhyAyakaM prathama samarthana kiyA hai| isa tarahake bahutase udAharaNa sUtrakI vyAkhyA karate hue likhA hai--"kAlo vakSyate, diye jA sakate haiN|" tasya pradezapratiSedhArthamiha kAyagrahaNam / " isI bAta 13 parIkSA-'vicAraNA' meM upasthita vicAra ko vyakta karate hue tathA kAla ke liye usake paryAya kA koI uttara na dekara, yahA~ bhASyakI jisa paMkti nAma 'zraddhA' zabdakA prayoga karate hue rAjavArtika parase jina tIna vArtikoM ke banAnekI bAta kahI meM eka vArtika "zraddhApradezapratiSedhArtha ca" diyA hai gaI hai vaha samucita pratIta nahIM hotI; kyoMki aura phira isakI vyAkhyAmeM likhA hai--"zraddhAzabdo "abhyantarakRtevArthaH kAyazabdaH" isa vArtikakI bhASya nipAtaH kAlavAcI sa vakSyamANalakSaNaH tasya pradeza- kI ukta paMkti parase jarA bhI upalabdhi nahIM hotI; Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3 kiraNa 12] pro.jagadIzacandra aura unakI samIkSA 753 pratyuta isa kaM,sarvArthasiddhi meM yathA zarIraM pudgaladavya- nahIM mAlUma pro0 mAhabane 'zrapradezaH' pada kA paripracayAtmaka tathA dharmAdiSvapi pradezapracayApekSayA kAryAiva tyAgakara adhUrA lakSaNa kyoM uddhRta kiyA ? pradezoM kAyA iti" isa vAkyaka dvArA jo bhAva vyakta kiyA ke kathanakA to khAsa prasaMga hI cala rahA thA aura gayA hai usIko lekara ukta vArtika banA hai / dUsarA paramANu ke unakA niSeSa karane ke liye hI 'nANoH' vArtika sarvArthasiddhi ke "kimarthaH kAyazabdaH ? pradeza- sUtra kA avatAra huA thA,usI pradeza niSedhAtmaka bahutvajJApanArthaH" ina zabdoM parasa banA hai, aura pada ko yahA~ chor3a diyA gayA, yaha Azcarya kI bAta tIsarA vAtika sarvArthasiddhi parase kaise banA, yaha hai ! astu; sarvArthasiddhi meM prakaraNAnusAra "aNoH bAta Upara uddhRta 'vicAraNA' meM dikhalAI hI jA pradezA na santi" isa vAkya ke dvArA paramANu ke cakI hai| aisI hAlatameM ukta tInoM vArtikoMkA saba pradezoM kA hI niSedha kiyA hai, bAkI paramANuoM se acchA baddhigamya AdhAra sarvArthasiddhi ho kA lakSaNa athavA svarUpa "praNavaH skandhAzca" satra sakatI hai na ki bhASya kI ukta paMkti / rAjavArtika kI vyAkhyA meM diyA hai, jo isa prakAra hai "saupamyA-. kI tIna paMktiyoM meMme jaba eka paMkti hI bhASya parase dAtmAdaya AtmamadhyA AtmAntAzca" / sAtha hI, isa upalabdha nahIM hotI taba bhASyake sAtha usakA kI puSTi meM 'uktaM ca rUpase "attAdi attamajha" adhika sAmya kaise ho sakatA hai ? aura kaise ukta nAma kI eka gAthA bhI uddhata kI hai, jo zrI paMkti parase tIna vArtikoM ke banane kI bAta kahI jA kundakundAcAyaka 'niyamasAra' kI 26vIM gAthA hai| sakatI hai ? hA~, samIkSA-lekhakI samApti karate hue akalaMka ne bhI gAthA-sahita yaha saba lakSaNa isI pro0 sAhabane yaha bhI eka ghoSaNA kI hai ki- sUtra kI vyAkhyA meM diyA hai| 'nANoH' sUtra kI "samAnatA,sarvAthasiddhi aura rAjavArtikameM bhI hai| vyAkhyA meM paramANu kA koI lakSaNa nahIM diyA / parantu yahAM ma / Ara rAjavArtikako una samAna- pro. sAhaba ne jo vArtika uddhata kiyA hai vaha tAoMse hmaa| abhaprAya hai jinakI carcA taka aura usakA bhASya isa zaMkA kA samAdhAna karane sarvArthasiddhima nhiiN|" isa parase hara koI pro0 ke liye avatarita hue haiM ki paramANu ke AdisAhabase pUcha sakatA hai ki bhASyakI paMkti parase madhya aura anta kA vyapadeza hotA hai yAki nahIM ? jina tIna vArtikoMka banAye jAnekI bAta kahI gaI yadi hotA hai to vaha pradezavAn ThaharegA aura nahIM hai unake viSayakI carcA kyA sarvAthasiddhi meM nahIM hotA hai to khara viSANa kI taraha usake abhAva hai ? yadi hai to phira ukta ghoSaNA athavA kA prasaMga AegA? aisI hAlata meM yaha samajhanA vijJapti kaisI ? ki sarvArthasiddhi kAra ne paramANu kA lakSaNa nahIM aba rahI paramANu ke lakSaNa kI bAta, bhASya diyA athavA ve isa viSaya meM mauna rahe haiM aura para se jo lakSaNa uddhRta kiyA gayA hai vaha bhASya akalaMka ne ukta bhASya kA anusaraNa kiyA hai, meM usa rUpase nahIM pAyA jaataa| bhASyake anusAra nitAnta bhramamUlaka jAna par3atA hai| usakA rUpa hai-'anAdiramadhyo'pradezo hi prmaannuH'| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [Azvina, pIranirvANa saM02466 upasaMhAra maiM samajhatA hU~ pro0 sAhabake samIkSA lekhakI aba bhASya apane vartamAnarUpameM akalaMkake sAmane aisI koI khAsa bAta avaziSTa nahIM rahI jo AlocanA maujada thA alaMkadevaM usase acchI taraha paricita the, ke yogya ho aura jisakI AlocanA evaM parIkSA na kI (2) akalaMkane apane rAjavArtika meM usakA yathAsthAna jA cukI ho / ataH maiM virAma letA huaA upasaMhArarUpa upayoga kiyA hai, (3) akalaMkane'ahatpravacane', 'bhASye' meM aba sirpha itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki kArake aura 'bhaSyaM' jaise padoMke prayogadvArA usa bhASya ke isa saMparNa vivecana evaM parIkSaNa parase jahA~ yaha spaSTa hai astisvakA spaSTa ullekha kiyA hai, (4) akalaMka use ki merI sampAdakIya vicAraNA' meM pro0 sAhabake pUrva svopajJa' svIkAra karate the--tatvArthasUtra aura usake lekhakI koI khAsa bAta vicArase chUTI nahIM thI athavA bhASya ke kartAko eka mAnate the, aura (5) akalaMkane choDI nahIM gaI thI- unake lekha ke cAroM bhAgoM ke sabhI usake prati bahamAnakA bhI pradarzana kiyA hai. inameMse muddoM para yatheSTa vicAra kiyA gayA thA---aura isaliye koI bhI bAta siddha nahIM hotii| sAtha hI, yaha bhI spaSTa apane samIkSA-lekhake zurUmeM unakA yaha likhanA ki hai ki pro0 sAhabakI lekhanI bahuta hI asAvadhAna hai-vaha "isI yukti ( prastuta bhASyameM SaT dravyoMkA vidhAna na viSayakA kucha gaharA vicAra karake nahIM likhatI. itanA milane mAtrakI bAta) ke AdhAra para mukhtArasAhabane mere hI nahIM, kintu dasaroM ke kathanoMko galata rUpa meM bicArake dusare muddoMko bhI asaMgata ThaharA diyA hai----una para liye prastuta karatI hai aura galata tathA mana-mAne rUpa meM vicAra karanekI bhI koI zrAvazyakatA nahIM samajhI" dasaroMke vAkyoMko udadhata bhI karatI hai| aisI asAvadhAna sarAsara g2alata bayAnIko liye hue hai, vahA~ yaha bhI spaSTa lekhanIke bharose para hI pro0 sAhaba 'rAjavArtika' jaise hai ki pro0 sAhabakI isa samIkSA meM kucha bhI -- rattI bhara mahAn graMthakA sampAdana-bhAra apane para lene ke liye bhI sAra nahIM hai, gahare vicAra ke sAtha usakA koI udyata ho gaye the, yaha jAna kara bar3A hI aAzcarya sambAdha nahIM. vaha ekadama niSprANa-bejAna aura samIkSA- hotA hai| padake ayogya samIkSAbhAsa hai / isIse 'sampAdakIya. anta meM vidvAnoMse merA sAdara nivedana hai ki ve isa vicAraNA'ko sadoSa ThaharAne meM vaha sarvathA asamartha rahI viSaya para apane khule vicAra prakaTa karane kI kRpA kareM hai| aura isaliye usake dvArA pro0 sAhabakA vaha aura isa sambandhameM apanI dUsarI khojoMko bhI vyakta kareM, abhimata siddha nahIM ho sakatA jise ve siddha karake jisase yaha viSaya aura bhI jyAdA spaSTa hojAya / ityalam / dasare vidvAnoMke gale utAranA cAhate the___ arthAt (1) tatvArtha satrakA prastuta zvetAmbarIya vIrasevAmandira, sarasAvA, tA0 18-10-1640 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] vIrasevAmandirakI vijJapti vIrasevAmandirakI vijJapti 'samaMtabhadabhAratI kI prakAzana-yojanA chapAItathA jilda ba~dhAI bhI avvala nambarakI hogii| isa taraha isa gratharAjakake sarvAMga sundara; atyanta svAmI samantabhadra ke jitane bhI graMtha isa samaya upayogI aura darzanIya banAnekA pUrA prayatna kiyA upalabdha haiM una sabakA eka bahuta bar3hiyA saMskaraNa jaaygaa| 'samantabhadrabhAratI' ke nAmase nikAlanekA vicAra sthira kiyA gayA hai| isa pranthameM svAmIjIke saba ___ pAThakoMko yaha jAnakara bar3I prasannatA hogI grathoMkA mUlapATha aneka prAcIna pratiyoMparase khojakara ki graMtharAjakA kArya prArambha ho gayA hai-kucha rakkhA jAyagA;sAthameM hindIanuvAda bhI apanI snAsa hA vidvAnoM ne bilkula sevAbhAvase-svAmI samantabhadra vizeSatAko lie hue hogA / use par3hate hue mUla ke RNase kucha uRNa honeke khayAlase isake granthakI sthiriTa meM koI antara nahIM par3egA, usakI eka eka graMthaka anuvAda kAryako bA~Ta liyA hai| dhArA bhI nahIM TUTegI; aura jo artha zabdoMkI tahameM paMbaMzodharajo vyAkarathAcAryane bRhat svatambhUchipA huA hai athavA rahasyake rUyameM parde ke bhItara stotra' kA, paM0 phUlacaMdajo zAstrIne 'yuktanuzAsananihita ha vaha saba prakaTa tathA spaSTa hotA calA kA, paM0 pannAlAla jI sAhityAcAryane 'jinazataka, jaaygaa| aura vyarthakA vistAra bhI nahIM hone pAegA nAmakIstuti vidyAkA aura nyAyAcArya paM0 maheMdra TIkAoM meM upalabdha hone vAlI kaThina padoMkI saMskRta kumArajIne 'devAgama' nAmaka prAptamImAMsAkA TippiNiyA~ bhI phuTanoTasake rUpameM raheMgI / hindIkI anuvAda karanA saharSa svIkAra kiyA hai--kaI naI upayogI TippaNiyA~ bhI lagAI jAya~gI / aura vidvAnoMne apanA anavAda- kArya prArambha bhI kara ina sabake atirikta sAthameM hI bar3I mahatvapUNa- diyA hai / avaziSTa 'rasnakaraNDaka' nAmaka upAsakhojapUrNa prastAvanA hogI, jisameM mUla grathoMke viSa- kAdhyayanakA anuvAda mere hisse meM rahA hai, prastAvanA yAdika para yatheSTha prakAza DAlA jAyagA--svAmI tathA jovana caritra likhane kA bhArabhI mere hI Upara samantabhadra kA jIvana caritra hogA; pUrA zabdakoza rahegA, jisameM mere liye anuvAdakoM tathA dUsare hogA aura padyAnukraNikA Adike aneka upayogI vidvAnoMkA sahayoga bhI vAMchanIya hogaa| vIrasevA pariziSTa bhI raheMge / kAgaja bahuta puSTa tathA adhika mandirake kucha vidvAna pariziSTa taiyAra kareMge, aura samaya taka sthira rahane vAlA lagAyA jAyagA aura yaha dRr3ha AzA hai ki prophesara e.ena. upAdhyAyajI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 anekAnta ema. e., Do. liTa. aMgrejI meM bhUmikA likha denekI bhI kRpA kareMge, aura bhI jo vidvAna isa puNya kArya meM kisI bhI prakAra se apanA sahayoga pradAna kareMge vaha saba saharSa svIkAra kiyA jAyagA aura maiM una sabakA hRdaya se AbhArI hU~gA / jahA~ jahA~ ke zAstra bhaNDAroMmeM ukta granthoMko prAcIna zuddha pratiyAM hoM athavA inase bhinna samantabhadra ke 'jIvasiddhi' tathA 'tatvAnuzAsana' jaise grantha upalabdha hoM unheM khoja kara vidvAna loga mujhe zIghra hI nimna pate para sUcita karane kI kRpA kareM / [ Azvina, vIra nirvANa saM0246 thA, aba pAThakoM ko yaha jAnakara prasannatA hogI ki eka mitra mahodaya ke azvAsana para usake prakAzana kA kArya zIghra prArambha hone vAlA hai aura usameM yaha khAsa vizeSatA rahegI ki lakSaNoM kA hindI meM sAra athavA anuvAda mA prakaTa kiyA jAyagA, jisase yaha mahAna grantha, jo dhavalA jaijI bar3I bar3I cAra jildoM meM prakAzita hogA, sabhI ke liye upayogI sAbita hogA - pratyeka svAdhyAyapremI isa se yatheSTa lAbha uThA sakegA aura sabhI maMdiroM tathA lAyabreriyoM meM isakA rakkhA jAnA Avazyaka samajhA jAyagA / isakI vizeSa yojanA tathA pratyeka jilda (khaNDa) ke mUlyAdi kI sUcanA bAda ko dI jAvegI / (2) 'jainalakSaNAvalI' kA prakAzana jisa 'jainalakSaNAvalI' arthAt lakSaNAtmaka jaina pAribhASika zabdakoza kA kAma vIrasevA mandira meM kaI varSa se ho rahA hai aura jisakA eka namUnA pAThaka anekAnta ke vIrazAsanAGka meM dekha cuke haiM, usake prakAzana kA kArya Arthika sahayoga na milane ke kAraNa eka sAla se sthagita jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA 'vIra sevA mandira, sarasAvA ji0 sahAranapura Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ go0 karmakANDakI truTi-pUrtike vicAra para prakAza [ lekhaka--paM0 paramAnanda jaina zAstrI ] maiMne 'gommaTasAra karmakANDakI truTi-pUrti' nAmakA bidvAnoMne spaSTa zabdoM meM karmakANDake prathama adhikArakA - eka lekha likhA thA, jo anekAntakI gata- truTi-pUrNa honA tathA karmakANDakA adhUrApana svIkAra saMyukta kiraNa naM08-6 meM prakAzita huA hai / isa lekha bhI kiyA / udAharaNake taura para paM0 kailAzacandrajI meM mudrita karmakANDake pahale adhikAra 'prakRtisamutko- zAstrI pradhAnAdhyApaka syAdvAda mahAvidyAlaya kAzI tana' ko truTipUrNa batalAte hue, 'karmaprakRti' nAmaka eka likhate haiM ki--"isameM to koI zaka hI nahIM ki karma dUsare granthake AdhArapara jo gommaTasArake kartA nemi- kANDakA prathama adhikAra truTi-pUrNa hai"| aura ukta candrAcArya kA hI banAyA huA mAlUma huA thA, maiMne vidyAlayake nyAyAdhyApaka nyAyAcArya paM0 mahendra dhakArakI Ti-pUrti karanekA prayanna kiyA thA, kumArajI zAstrI likhate haiM ki-- "yadi yaha prayatna aura yaha dikhalAyA thA ki 75 gAthAe~ jo karmaprakRtimeM saulaha Ane ThIka rahA aura karmakANDakI kisI prAcIna karmakANDake bartamAna adhikArase adhika haiM aura kisI pratimeM bhI ye gAthAe~ mila gaI taba karmakANDakA samaya karmakANDase chUTa gaI athavA judA par3ha gaI haiM, adhUrApana sacamuca dUra ho jaaygaa"| unheM karmakANDameM yathAsthAna jor3a denese sahaja hI meM parantu pro0 hIrAlAlajI amarAvatIko merA ukta usakI truTi pUrti ho jAtI hai aura vaha susaMgata tathA lekha nahIM a~cA' aura unhoMne usapara Apatti karate hue susaMbaddha bana jAtA hai kyoMki yaha saMbhava nahIM hai ki apanA vicAra eka svatantra lekha dvArA prakaTa kiyA hai, eka hI granthakAra apane eka grantha athavA usake eka jo anekAntakI gata 11 vI kiraNa meM 'mudrita ho cukA bhAgako to susaMgata aura susambaddha banAe aura usI hai| isa lekhameM Apane yaha siddha karanekI ceSTAkI hai ki viSayake dUsare grantha tathA dUsare bhAgako asaMgata aura (1) karmakANDase 75 gAthAoM kA chUTa jAnA yA judA asambaddha rahane de| sAtha hI, yaha bhI vyakta kiyA thA par3a jAnA saMbhava nahIM, (3) karmakANDa adhUrA na hokara ki karmakANDake isa prathama adhikArake truTipUrNa honeko pUrA aura susambaddha hai; aura (6) karmaprakRti graMthakA dUsare bhI aneka vidvAn pahalese anubhava karate Arahe haiM gommaTasArake kartA dvArA racita honekA koI pramANa aura unameMse paM0 arjunalAla seThIkA nAma khAsa taura nahIM, vaha kisI dUsare nemicandra kI racanA ho sakatI se unake kathana ke sAtha ullekhita kiyA thaa| mere isa hai| cunA~ce ina saba bAtoMkA vivecana karate hue,thApane lekhako par3hakara aneka vidvAnoMne usakA abhinandana apane lekhakA jo sAra antima pairegrAphameM diyA hai vaha kiyA tathA apanI hArdika prasannatA vyakta kI, aura kaI isa prakAra hai:-- Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta prAzvina, vIra nirvANa saM02466 "isa prakAra na to hameM karmakANDameM adhUre va laMDUre kI prati parase jo koI asAvadhAna lekhaka kApI kare panakA anubhava hotA hai, na usameM se kabhI utanI gAthA. vaha usa eka paMktike nAyaka khAlI sthAnako nahIM chor3a oMke chUTa jAne va dUra par3a jAnekI sambhAvanA jaMcatI sakatA,aura isa taraha phira usakI prati parase yaha kalpanA hai, aura na karmaprakRtike gommaTasArake kartA dvArA hI bhI sahaja nahIM hotI ki bIcakA bhAga kisI taraha racita honeke koI paryApta pramANa dRSTigocara hote haiN| chUTa gayA hai| aisI avasthAmeM una gAthAoM ke karmakANDameM zAmila kara prophesara sAhabane yaha likhA hai ki-"yadi lipidenekA prastAva hameM bar3A sAhasika pratIta hotA hai|" kAroMke pramAdase ve ( gAthAe~) chUTa gaI hotI to TIkA. aba maiM prophesara sAhabakI ukta tInoM bAtoM para kAra avazya usa g2alatIko pakar3a kara una gAthAoMko saMkSepameM vicAra karatA huA kucha vizeSa prakAza DAlatA yathAsthAna rakha dete, aura yadi ve prasaMgake liye atyanta hU~ aura usake dvArA yaha batalAnA cAhatA hU~ ki pro. zrAvazyaka thIM to ve jAna bUjhakara to unheM chor3a hI sAhabakA vicAra isa viSayameM ThIka nahIM haiM:-- nahIM sakate the|" yaha ThIka hai ki koI TIkAkAra jAna ( 1 ) pazcAtake lipikAroM dvArA 75 gAthAoMkA bajhakara aisA nahIM kara sakatA, parantu yadi usa TIkAkAra mUlagraMthase chUTa jAnA koI asaMbhaba nahIM hai / jina ko TIkAse pahale aisI hI mUla grantha prati upalabdha huI vidvAnoMko prAcIna aura arvAcIna graMtha pratiyoMko ho jisameM ukta gAthAe~ na hoM aura truTita gAthAoMko dekhanekA avasara milA hai ve ina lipikAroMkI kartRtase mAlUma karanekA usake pAsa koI sAdhana bhI na ho to bhalI bhA~ti paricita hai, aura aneka bAra usa para phira vaha TIkAkAra una truTita gAthAoM kI pUrti kaise kara prakAza DAlate rahate haiM / isakA eka tAjA udAharaNa sakatA hai ? phira bhI, karmakANDake prastuta TIkAkArane nyAyAcArya paM0 mahendra kumArajIke 'satya zAsana-parIkSA' una gAthAoMke viSayakI pUrti anya granthoM parase kI hai viSayaka lekhase bhI milatA hai,jo anekAntakI gata11vIM aura usa pUrti parase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki vaha kiraNa meM hI prakAzita huA hai / isa lekha meM unhoMne vahAM usa viSayako truTita samajhatA thA; kyoMki usakA yaha spaSTarUpase prakaTa kiyA hai ki graMthameM 'zabdAdvaita' kI vaha kathana prakRta gAthAko vyAkhyA na hokara kathanakA parIkSAkA pUrA prakaraNa chUTA huA hai, 'puruSAdvaita' kI pUrvAparasambandha milAnekI dRSTiko liye hue hai| yadi samApti para eka paMktike lAyaka sthAna chor3akara 'vijJA. mUla graMthameM kathana susambaddha hotA to saMskRta TIkAkArake nAdvaita' kI parIkSA prArambha kara dIgaI hai, jaba ki donoM liye truTita gAthAoM vAle viSayako apanI TIkAmeM dene ke madhya meM kramaprApta 'zabjAdvaita' kI parIkSA honA kI koI jarUrata nahIM thii| cAhiye thI / ArA kI jisa prati parase unhoMne pari- eka udAharaNa dvArA maiM isa viSayako aura bhI spaSTa caya diyA hai usameM eka paMktike karIba jo sthAna chuTA kara denA cAhatA huuN| aura vaha yaha hai ki-zrI amRta huzrA hai vaha isa bAtako sUcita karatA hai ki madhyakA candrAcArya aura jayasenAcArya donoMne 'samaya-sAra' tathA bhAga nahIM likhA jA sakA, jisakA kAraNa usa aMzake 'pravacana-sAra' kI TIkAe~ likhI haiM, jinameM se amRtacandra patroMkA truTita ho jAnA Adi hI ho sakatA hai| pArA kI TIkAe~ pahalekI banI huI haiM / parantu donoM prAcAryoM Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3 kiraNa 12] go0 karmakAMDakI truTi partike vicAra para prakAza 56 6 kI TIkAoM meM mUla gAthAoM kI saMkhyA eka nahIM hai| 'cirakAlaM' padake Age pIche AzIrvAdAtmaka koI amRtacandrAcAryakI samaya-sAra TIkAse jayasenAcAryakI pada bhI nahIM hai| saMbhava hai ki isakA mUlarUpa kucha samaya-sAra TIkA meM 28 gAthAe~ adhika haiM, aura amRta- dUsarA hI rahA ho aura yaha antameM kisI candrAcArya kI pravacanasAra TIkAse jayasenakI pravacana-sAra prakArase prakSipta hokara karmakANDameM rakkhI gaI ho| TIkAmeM 22 gAthAe~ adhika haiM / aba prazna hotA hai ki cAmuNDarAyakI banAI huI vaisI koI TIkA isasamaya yadi ve gAthAe~ jo jayasenAcArya kI TokAmeM adhika upalabdha nahIM hai aura na ukta gAthAke AdhArake pAI jAtI haiM mUja granthakI gAthAe~ haiM to kyA phira atirikta dUsarA koI spaSTa pramANa hI usake AcArya amatacandrane unheM jAna bUjhakara chor3a diyA hai ? race jAnekA dekhane meM AtA hai| thor3I derake liye aura yadi jAna bUjhakara nahIM chor3A to unheM apanI yadi yaha mAna bhI liyA jAya ki cAmuMDarAyane TIkAmeM kyoM nahIM diyA ? aura yadi ve gAthAe~ lipi- usI samaya gommaTasAra kama kANDa para koI TIkA kAroMse chUTa gaI thIM to kyoM unakI pUrti nahIM kI? likhI thI to bhI yaha kaise kahA jA sakatA hai ki aura yadi ve mUla graMthakI gAthAeM nahIM haiM to jayasenA- 300-400 varSake pIche bano huI kezavavarNIkI cAryane unheM kyoM mUlagraMtha kI gAthA prakaTa kiyA ? ina kanaDITIkA bilkula usIke AdhAra para banI haipraznoMke uttara. parase hI grophesara sAhaba ke ukta kathanakA unheM vaha dezI TIkA prApta thI aura usameM usa vakta sahaja-samAdhAna ho jAtA hai| taka koI aMza truTita nahIM huA thA ? athavA isa karmakANDase gAthAoMke na chUTanekI eka yukti lambe caur3e samaya ke bhItara usa dezI TIkAkI prati prophesara sAhabane yaha bhI dI hai ki-gommaTasAra aura dUsarI mUla pratiyoMmeM, jo kezavavarNIko kI TokAkI paramparA usake kartA ke jIvanakAla meM apanI TIkA ke liye prApta huI thIM, mUla pATha avihI, granthakI racanAke sAtha sAtha hI prArambha ho kala rUpame calA AyA thA aura usameM kisI bhI gaI thI arthAta cAmuNDarAyane usakI dezI (TIkA) kAraNavaza koI gAthA truTita nahIM huI thI ? prastuta kara DAlI thI, usame koI 300 varSa pazcAt kezava- saMskRta TIkA to kezavavarNIkI TIkAse koI150varSa varNIne kanar3I TIkA likhI aura phira kanar3I TIkA bAda banI hai; kyoMki isake kartA nemicandra bhaTTAraka ke AdhAra parase vaha 'jovatattvaprabodhanI' TIkA jJAnabhUSaNa ke ziSya the aura jJAnabhUSaNa kA astilikhI gaI, jisa TIkAkI prazastika kucha vAkya tva vi0 saM0 1575 taka pAyA jAtA hai * / tathA Apane uddhRta kiye haiN| cAmuNDarAya dvArA dezIke kezavavarNIkI TIkA.zaka saM0 1281 (vi0 saM0 likhe jAnekI eka gAthA bhI Apane uddhRta - kI hai, jo karmakANDa meM aMtima gAthAke rUpase saM0 1575 meM jJAnabhUSaNa bhaTTArakako jJAnAdarja hai, aura jo apanI sthiti parase bahuta kucha vakI eka prati brahma tejapAlane lAkara bheMTa kI thI, aisA saMdigdha jAna par3atI hai| kyoMki usameM prayakta hue mukhtArasAhabake aitihAsika khAtoMke rajiSTaraparase mAlUma 'jA' pada kA koI sambandha vyakta nahIM hotA aura hotA hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 anekAnta [ Azvina, vIranirvANa saM0 2466 kitanI kitanI uttara prakRtiyA~ haiM yaha batalAte hue uttara prakRtiyoM kI kula saMkhyA 148 dI hai; parantu ina 148 prakRtiyoM meM se bahuta kama prakRtiyoM ke nAmAdikakA varNana diyA hai, aura jo varNana diyA hai vaha apane kathana ke pUrva sambandha ke binA bahuta kucha khaTakatA huA jAna par3atA hai, isa bAtako maiMne apane pUrva lekha meM vistAra ke sAtha prakaTa kiyA thA / eka granthakAra khAsa prakRtiyoMkA adhikAra likhane baiThe aura usameM saba prakRtiyoM ke nAma taka bhI na deve yaha bAta kucha bho jo ko lagatI huI mAlUma nahIM hotI / prakRti-viSayaka jo adhikAra paMcasaMgraha prAkRta, paMca saMgraha saMskRta aura dhavalAdi graMthoM meM pAye jAte haiM una sabameM bhI karmakI 148 prakRtiyoM kA nAmollekha pUrvaka varNana pAyA jAtA hai / isase mudrita karmakAMDake ukta adhikAra meM sampUrNa uttara prakRtiyoM kA varNana na honA jarUra hI usake truTita hone ko sUcita karatA hai / prophe.. sara sAhabane isa bAta para koI khAsa lakSya na dekara jaise taise yaha batalAne kI ceSTA kI hai ki yadi ukta gAthAe~ isa grantha meM na raheM to koI vizeSa hAni nahIM / kahIM to Apane yaha likha diyA hai ki amuka "gAthAoM kI koI vizeSa AvazyakatA dikhAI nahIM detI," kahIM yaha kaha diyA hai ki amuka "gAthAe~ 21 vIM gAthAke spaSTIkaraNArthaTIkArUpa bhale hI mAna lI jAveM kintu sAragrantha ke mUlapATha meM unakI guMjAiza nahIM dikhAI detI," kahIM yaha bhI likha diyA hai ki amuka "gAthAoM ke na rahane se koI bar3A prakAza va andhakAra nahIM utpanna hotA, " kahIM yaha sUcita kiyA hai ki amuka gAthAkA Azaya amuka gAthAse nikAlA 1416 ) meM banakara samApta huI thii| aisI hAlata meM yaha anumAna karanA nirApad nahIM ho sakatA ki ina TIkAoM meM cAmuNDarAyakRta dezIkA Azraya liyA gayA hai| bAkI yaha kalpanA to profesara sAhabakI bar3I hI vicitra jAna par3atI hai ki "jahA~ (jisa citrakUTa meM ) yaha (saMskRta) TIkA racI gaI thI vaha saMbhavataH vahI citrakUTa thA jahA~ siddhAntatattvajJa elAcAryane 'dhavalA' TIkAke racayitA vIrasenAcAryako siddhAnta par3hAyA thA, aisI paristhiti meM yaha saMbhava nahIM jAna par3atA ki ukta TIkAke nirmANakAlameM va usase pUrva karmakAMDa meM se usakI Avazyaka aMgabhUta koI gAthAe~ chUTa gaI hoM yA judI par3a gaI hoM" ! kyoMki vaha citrakUTa Aja bhI maujUda hai, Aja yadi koI vahA~ baiThakara grantha banAne lage to kyA usake sAmane vaha saba daphtara athavA sAdhana sAmagrI- maya zAstrabhaMDAra maujUda hogA, jo elAcArya aura vIrasena ke samayameM thA ? yadi nahIM to elAcArya ke aura vIrasenase koI sAtasau varSa pIche TIkA banAne vAle nemicandra ke sAmane vaha saba daphtara athavA zAstra - bhaMDAra kaise ho sakatA hai ? yadi nahIM ho sakatA to phira usa citrakUTa sthAna para isa TIkAke banane mAtra se yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki vaha jisa karmakANDakI TIkA hai usameM usake banane se pahale koI gAthAe~ truTita nahIM huIM thIM / ataH pahalI bAta jo prophesara sAhabane virodha meM kahI hai vaha yuktiyukta pratIta nahIM hotI / (2) mudrita karmakANDake prathama adhikAra 'prakRtisamutkIrtana' meM karmakI mUla ATha prakRtiyoMke nAmAdika diye haiM aura pratyeka mUlaprakRtiko Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] gokarmakAMDako truTi pUrtike vicAra para prakAza jA sakatA hai-parizeSa nyAyase amuka gAthAkA lagA kara sparza taka pacAza karma prakRtiyA~ hotI Azaya liyA jA sakatA hai, aura haiN|" jaisA ki prophesara sAhabane samajha liyA eka sthAna para yahA~ taka bhI likhA hai ki "yahA~ hai, balki kathanakA Azaya yaha hai ki dehase sparza tathA AgAmI truTi-pUrNa a~cane vAle sthaloM para paryaMta jo prakRtiyA~ hotI haiM unameM se 50 prakRtiyA~ kartAkA vicAra svayaM bhedopabhedoM ke ginAnekA yahA~ pudgalavipAkIke rUpameM grahaNakI jAnI nahIM thaa| vaha sAmAnya kathana yA to unakI racanA cAhiye / zarIra me sazaM paryaMta prakRtiyoMkI saMkhyA meM Age pIche AcukA hai yA unhoMne use sAmAnya jarUra 52 hotI hai aura unameM vihAyogatikI jAnakara chor3a diyA hai"| parantu yaha kahIM bhI prazasta-aprazastake bhedase do prakRtiyA~ bhI zAmila haiM; nahIM vatAyA ki ukta gAthAoMko granthameM truTita parantu ye donoM prakRtiyAM karmakANDakI 49-50 naM0 mAnakara zAmila kara lenemeM kyA vizeSa bAdhA kI gAthAoMmeM jIvavipAkI prakRtiyoMko saMkhyAmeM utpanna ho sakatI hai ? sirpha eka sthala para thor3A. ginAI gaI haiN| isa vizeSa vidhAnake anusAra sA virodha pradarzita kiyA hai, jo vAstavameM virodha una 52 prakRtiyoMmeMse ina do prakRtiyoMko, jo ki na hokara virodha-sA jAna par3atA hai aura jisakA usa vargakI nahIM haiM-pudgalavipAkI nahIM haiMspaSTIkaraNa isa kAra hai: nikAla dene para zeSa prakRtiyA~ 50 hI raha jAtI haiM, karmakAMDameM 'dehAdI phAsaMtA paraNAsA' nAmakI jinakI gaNanA pudgalavipAkI prakRtiyAM kI gaI eka gAthA naM 47 para hai, jisameM pudgalavipAkI hai| cunA~ce karmaprakRti granthake TippaNameM bhI, jo 62 prakRtiyoMkI gaNanA karate hue dehase sparza saM0 1527 ko likhI huI zAhagar3hakI prati para paryaMta nAmakarmakI jo prakRtiyA~ haiM unameMse pacAsa pAyA jAtA hai, aisA hI Azaya vyakta kiyA gayA prakRtiyoMke grahaNa karane kA vidhAna hai / isa gAthA hai / yathAHko lekara prophesara sAhaba yaha Apatti karate haiM- dehAdisparzapayaMtaprakRtInAM madhye vihAyogati vyAkRtya ____ "karmakAMDakI gAthA naM0 47 meM spaSTa kahA hai zeSapaMcAzat prakRtInAM saMkhyA'tra vAkye vivakSitA" ki dehasa lekara sparza taka pacAsa prakRtiyA~ hotI haiM isase spaSTa hai ki gAthA naM0 47 ke jisa kintu karmaprakRtikI gAthA naM0 75 meM do prakArakI Azayako lekara prophesara sAhabane jo Apatti vihAyogati bhI ginA dI gaI hai, jisase vahA~ khar3I kI hai vaha usakA Azaya nahIM hai aura zarIrase lagAkara sparza takakI saMkhyA 52 ho gaI isaliye vaha Apatti bhI nahIM bana sktii| hai, aba yadi ina (75 se 2 taka ) gAthAoMko yahAM para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA hama karmakAMDa meM rakha dete haiM to gAthA naM047 ke cAhatA hU~ ki prophesara sAhabane gommaTasArako vacanase virodha par3a jAtA hai|" jisa arthameM sAra prantha samajhA hai usa arthameM vaha . yaha ApakI Apatti ThIka nahIM hai kyoMki sAra grantha nahIM hai, vaha vAstavameM eka saMgraha graMtha hai, gAthA naM0 47 meM yaha nahIM kahA gayA ki-"dehase jise maiM 'gommaTasAra saMgraha grantha hai' isa zIrSakake Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anekAnta punaH apane lekha (anekAnta varSa 3, kiraNa 4,50297 ) meM vistAra ke sAtha prakaTa bhI kara cukA hU~ / mUla grantha meM bhI 'gommaTasaMgahasutta' nAmase hI usakA ullekha hai / usameM aneka gAthAe~ dUsare granthoM para se saMgraha kI gaI haiM aura aneka gAthAoMko kathana-prasaMga kI dRSTi se puna: puna: bhI denA par3A hai / isaliye 'karmaprakRti' kI una 75 gAthAoM meM se yadi kucha gAthAe~ 'jIva kANDa' meM A cukI haiM to isase unake karmakANDa meM AjAne mAtra se punarAvRtti-jaisI koI bAdhA upasthita nahIM hotI; kyoMki karmaprakRti kI gAthAko chor3akara karmakANDa meM dUsarI bhI aisI gAthAe~ pAI jAtI haiM jo pahale jIvakANDa meM A cukI haiM, jaise karmakANDa ke 'trikaraNacUlikA' nAmake adhikArakI 17 gAthAoM meM se 7 gAthAe~ pahale jI kANDa meM cukI haiM / isake sivAya, khuda karmakANDa meM bhI aisI gAthAe~ pAI jAtI haiM jo karmakANDa meM eka se adhika sthAnoM para upalabdha hotI haiM / udAharaNa ke liye jo gAthAe~ 155 naM0 se 162 naM0 taka pahale A cukI haiM ve hI gAthAe~ punaH naM0 914 se 921 taka dI gaI haiN| aura kathanoM kI punarAvRttikI to koI bAta hI nahIM, vaha to aneka sthAnoM para pAI jAtI hai / udAharaNa ke liye gAthA naM0 50 meM nAmakarma kI jina 27 prakRtiyoM kA ullekha hai unheM hI prakArAntara se naM0 21 kI gAthA meM diyA gayA hai / aisI hAlata meM una 75 gAthAoM meMse kucha gAthAoM para punarAvRttikA Aropa lagA * ve 7 gAthAe~ jIvanakAMDameM naM0 47, 48, 46, 50, 53, 56, 57, para pAI jAtI haiM; aura karmakAMDa naM0 87, 8, 16, 108, 10, 11, 112 para upalabdha hotI haiM / : [ Azvina, vIranirvANa saM0 2466 kara yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve karmakANDakI gAthAe~ nahIM haiM athavA unake karmakANDa meM zAmila honese koI bAdhA AtI hai| cUMki hAla meM 'karmakANDa' kI aisI pratiyA~ bhI upalabdha ho gaI hai jinameM ve saba vivAdasya 75 gAthAe~ maujUda haiM jinheM 'karmaprakRti' parase vartamAna mudrita karmakANDa ke pATha meM zAmila karane ke liye kahA gayA thA, aura una pratiyoMkA paricaya Age isa lekhameM diyA jAyagA, ataH isa nambara para maiM aura adhika likhane kI koI jarUrata nahIM samajhatA / ( 3 ) jisa karma prakRti granthake AdhAra para maiMne 75 gAthAoMkA karmakANDa meM truTita honA batalAyA thA usameM maiMne gommaTasArakI adhikAMza gAthAoM ko dekhakara kartAkA nizcaya nahIM kiyA thA balki usameM kartAkA nemicandra siddhAntI, nemicandra siddhAntadeva aisA spaSTa nAma diyA huA hai / siddhAntadeva nemicandra siddhAntacakravartI se bhinna dUsare nahIM kahalAte / isake sivAya, hAla meM zAhagar3ha ji0 sAgara ke siMghaIjI ke mandira se 'karmaprakRti' kI saM0 1527 kI likhI huI jo ekAdazapatrAtmaka TippaNa prati milI usakI antakI puSpikA kartAkA nAma spaSTarUpa se nemicandrasiddhAntacakravartI diyA huA hai aura sAtha hI use karmakAMDakA prathama aMza bhI prakaTa kiyA hai jisase do bAteM bilkula spaSTa ho jAtI haiM- e - eka to yaha ki karmaprakRti nemicandra siddhAntacakravartikI hI kRti hai aura dUsarI yaha ki vaha nemicandra siddhAntacakravartI kI koI bhinnakRti nahIM hai balkivaha unakI pradhAnakRti karmakANDakA hI prathama aMza hai aura isaliye maiM jisa karmaprakRti ke AdhAra para mudritakarmakANDa meM Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 12] gokarmakAMDa kI truTi-pUrtike vicAra para prakAza 761 75 gAthAoMkA truTita honA batalAyA thA usameM zAhagar3ha ke ukta maMdira-bhaNDArase karmakANDakI aba koI sandeha bAko nahIM rhtaa| karmaprakRtikI bhI eka prati milI hai, jo adhUrI hai aura jisameM usa pratikA vaha aMtima aMza, jisake sAtha grantha. zurUke do adhikAra pUre aura tIsare adhikArakI prati samApta ho jAtI hai| isa prakAra hai.- kula 40 gAthAoM meM se 25 gAthAe~ haiM / yaha grantha "iti zrInemicandrasiddhAntaJcakravartiviracitakarma- prati bahuta jIrNa-zIrNa hai,hAtha lagAnese patra prAyaHTUTa kANDasya prathamoMzaH smaaptH| zubhaM bhavatu lekhakapAThakayoH jAte haiM / isakA zeSa bhAga isI taraha TUTa-TATa kara atha saMvata 1120 varSe mAghavadI 14 ravivAsare naSTa huA jAna par3atA hai / isake pahale 'prakRti yahA~ para isa kamaprakRtiko prati kI vizeSatAke samutkIrtana' adhikArameM bhI 160 gAthAe~ haiM, sambandhameM itanA aura bhI noTa kara denA Avazyaka pratyeka gAthA para alaga alaga naM0 na dekara adhihai ki isakI TippaNiyoM meM 'siya asthi Nasthi' aura kAra ke anta meM 160 naM0 diyA hai / isa prakaraNameM 'ghammA-vaMsA-meghA' ina do gAthAoMko prakSipta bhI ukta karmaprakRti vAlI 76 gAthAe~ (75+1) sUkSita kiyA hai aura unheM siddhAntagAthA batAyA jyoMkI tyoM pAI jAtI haiN| hai, jinameM se 'siya asthi Nasthi' nAmakI gAthA ___karmakAMDakI eka dUsarI prati, jisakI patra kunda kundAcArya ke 'paMcAstikAya' kI 14 naM0 kI saMkhyA 53 hai aura jo saM0 1704 meM mugala bAdagAthA hai / sAtha hI,isa prakaraNakI kula gAthAoMkI zAha zAhajahA~ke rAjyakAlameM likhI huI hai apane saMkhyA 160 dI hai arthAta ArA-siddhAnta bhavanakI ghara para hI pitAjIke saMgrahame upalabdha huI hai / pratise isameM nimna eka gAthA adhika hai: yaha saMskRtaTIkA-sahita hai / isameM karmakANDakA prathama adhikAra hI hai, gAthA saMkhyA 160 dI hai varANa-rasa-gaMdha phAsA-cara cau iga-satta sammamicchatta / aura isameM bhI ve 76 gAthAe~ jyoMkI tyoM pAI hoti prabaMdhA-baMdhaNa paNa-paNa saMghAda-sammattaM // jAtI haiN| saMskRta TIkA jJAnabhUSaNa-sumatikIrti yahA~ para yaha bAta bhI noTa kara lene kI hai ki kI banAI huI hai| isake antake do aMza nIce karmaprakRtiko yaha prati jisa saM0 1527 kI likhI diye jAte haiM:huI hai usI vakta ke karIbakI banI huI nemicandrA "iti siddhAMtajJAnacakravartizrInemicandraviracita. cAryakI 'jIvatatvaprabodhanI' nAmako saMskRta TIkA hai, jisake vAkyoMko prophesara sAhabane uddhRta karmakAMDasya TIkA samAptaM (sA) // " kiyA hai aura yaha kalpanAkI hai ki usakA vartamAna "mUlasaMghe mahAsAdhurlaghamIcaMdro ytiishvrH| : meM upalabdha hone vAlA pATha pUrva-paramparAkA pATha tasya pAdasya vIreMdurvibuddho vizvaveditaH // 1 // hai / aura isase yaha mAlUma hotA hai ki karmakAMDake tadanvaye dayAMbhodhinibhUSo gunnaakrH| prathama adhikArameM ukta 75 gAthAe~ pahalese ho TIkA hi karmakAMDasya cakra sumatikIrtiyuk // 2 // " saMkalita aura pracalita haiN| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anekAnta .. [Azvina, vIra nirvANa saM02466 "bhaTTAraka zrIjJAnabhUSaNanAmAMkitA sUrisumati- lakhane meM kucha bhI sAra mAlama nahIM hotA kikItiviracitA karmakAMDaTIkA samAptA // // saMvatu "yadi vaha kRti ( karmaprakRti ) gommaTasArake kartA 1704 varSe jeTha badi 14 ravidivase subhanakSitre kI hI hai to vaha aba taka prasiddhimeM kyoM nahIM zrImUlasaMghe sarasvatI gacche balAtkAragaNe zrI AI |"vh kAphI taurase prasiddhi meM AI jAna par3atI AcAye kuMdAkuMdAnvaye zrIbrahmajinadAsaupadese hai / isa viSayameM mukhtAra sAhaba ( sampAdaka dharmApurI asthAne mAlavadese pAtisAhi mugala 'anekAnta')se bhI yaha mAlUma huA hai ki unheM bahuta zrI sAhijahAM // " se zAstra bhaNDAroMmeM karmaprakRti nAmase karmakANDake . karmakA~DakI tIsarI prati paM0 hemarAjajIkI prathama adhikArako pratiyoMko dekhane kA avasara bhASoTIkAsahita, tigor3A ji0 sAgara ke maMdirake milA hai| zAstrabhaMDArase milI hai, jo saMvat 1829 kI , isa sampUrNa vivecana aura pratiyoM ke paricayakI likhI huI hai, patra saMkhyA 54 hai / yaha TIkA bhI rozanI parase maiM samajhatA hU~ isa viSayameM aba koI karmakANDake prathama adhikAra 'prakRtisamutkIrtana'kI sandeha nahIM rahegA ki karmakANDakA mudrita prathama hai aura isameM bhI 160 gAthAe~ haiM jinameM ukta 76 adhikAra jarUra truTita hai, aura isaliye prophesara gAthAe~ bhI zAmila haiN| sAhabane mere lekha para jo ApattikI hai vaha kisI karmaprakRtikI alaga pratiyoM aura karmakANDakI ra taraha bhI ThIka nahIM hai| AzA hai prophesara sAhaba ukta prathamAdhikArakI TIkAoM parase yaha spaSTa hai kA isase samAdhAna hogA aura dUsare vidvAnoMke ki karmakANDake prathama adhikArakA alaga rUpameM / hRdayamaM bhI yadi thor3A bahuta sandeha rahA hoto vaha bahuta kucha pracAra rahA hai / kisIne use 'karmaprakati bhI dUra ho skegaa| vidvAnoMko isa viSaya para ke nAmase kisIne 'karmakANDa ke prathama aMza'ke nAmase aba apanI spaSTa sammati prakaTa karanekI jarUra aura kisIne 'karmakANDa' ke hI nAmase ullekhita kRpA karanA cAhiya / kiyA hai| aisI hAlatameM prophesara sAhabake isa vIrasevAmandira, sarasAvA, tA021-10-1940 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana isa 12vIM kirAke sAtha 'anaikAnta' ke kRpAla grAhakoM dvArA bhejA huA zulka samApta ho gayA hai| aba dehalI se 'anekAta' kA prakAzana baMda kiyA jI rahI hai / ataH anekAnta' ke sa } patra vyavahAra usake sampAdaka paM0 jugala kizorajI mukhtAraM zradhiSThAtA 'vIrasevAmaMdira' sarasAvA jiosahAranapura se karanA caahiye| ina do varSo meM aneka vyavasthA sambaMdhI jI aneka bhUla huI haiM unake liye meM kSamA prArthI hU~ / moro gIyalIya, 911471 vyavasthApaka Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered. No. L. 4328 krAntikArI aitihAsika pustakeM [le. ayodhyAprasAda goyalIya ] 1. rAjapUtAneke jainavIra atIta gauravake eka aMzakA citra aMkita hue par3hane ke liye hAtha bharake kaleje kI jarUrata binA na rhegaa| aisA kauna abhAgA bhAratavAsI hai| madoMkI bAta jAne dIjiye bhIru aura kAyara hogA jo ayodhyAprasAdajI goyalIyakI likhI bhI ise par3hate par3hate maiMchoM para tAva na dene lageM to bhAratakI karIba sAr3he bAIsasau varSa purAnI isa hamArA jimmA / rAjapUtAnemeM jainavIroMkI talavAra sAragarbhita aura saccI gaurava-gAthAko sunakara kaisI camakI ? dhanavIroMne sarase kaphana bAndhakara utsAhita na hogaa|" pRSTha 173 mU0 chaha pAnA / AtatAiyoMke ghuTane kyoMkara TikavAye ? dharma aura 3. hamArA utthAna aura patana- . dezake liye kaise kaise abhUtapUrva balidAna kiye, "cAnda" ke zabdoMmeM--"isa pustakameM mahAbhArata yahI saba romAMcakArI aitihAsika vivaraNa 352. se lekara san 1200 IsvI takake bhAratIya itihAsa paSToMmeM pddhiye| sacitra, mUlya kevala do kaayaa| . para eka dRSTi DAlI gaI hai| bhAratavAsiyoMke cAri trameM jo truTiyA~ utpanna ho gaI thIM aura jinake 2. maurya sAmrAjyake jainavIra--- kAraNa unako videziyoMke sanmukha padAnata honA / bhUmikA-lekhaka sAhityAcArya pro0 vizvezvara- par3A una para mArmikatAke sAtha vicAra kiyA gayA nAtha reuke zabdoMmeM-"isa pustakakI bhASA manako hai| pustaka paThanIya hai aura atyanta sulabha mUlyameM phar3akAne vAlI, yuktiyA~ sapramANa aura grAma tathA becI jAtI hai|" "vizvAmitra' likhatA haivicArazailI sAmpradAyikatAse rahita samayopayogI "pustakakI bhASA sajIva aura dRSTikoNa sundara aura ucca hai / hameM pUrNa vizvAsa hai ki ise eka hai| yaha kAphI upayogI pustaka hai / " "bhArata bAra AdyopAnta par3ha lenese kevala jainoMke hI nahIM kahatA hai--"lekhakakI lekhanImeM bhoja aura pravAha pratyuta bhAratavAsI mAtrakehRta paTapara apane dezake paryApta mAtrAmeM hai|" pRSTha 144 mU0 chaha aanaa| sphUrtidAyaka jIvanajyoti jagAne vAlI pustakeM 4. ahiMsA aura kAyaratA mUlya0 eka AnA 7. kyA jaina samAja jindA hai ? mU0 eka AnA , 5. hamArI kAyaratAke kAraNa " " 8. gaurava-gAthA " " 6. vizvaprema sevAdharma " " 6. jaina-samAjakA hrAsa kyoM ? " chaha paisA yadi yaha pustakeM Apane nahIM dekhI haiM to Aja hI maMgAiye, mandiroM, pustakAlayoM, sAdhuoMko * bheTasvarUpa dIjiye, upahArameM bATiye jainetaroMmeM bA~Tiye / vyavasthApaka-hindI vidyAmandira, po0bo0 naM048, nyU dehlii| vIra presa Apha iNDiyA, kanaoNra sarkasa, nyU dehanI /