________________
*પ્રણીતભૂમિ - બંગાળ પ્રદેશને એક વિભાગ. મહાવીરના સમયમાં તેની અનાર્મ પ્રદેશમાં | શૂલપાણિયા પે- આ ઐય અસ્થિક ગામના સીમાડે આવેલું હતું. આ જ મંદિરમાં માસ ગણના થતી હતી. પાછળથી તે આર્યપ્રદેશ બન્યો હતે. લારાઢ આના જ ભાગ હતા. રહેલા ભગવાનને શૂલપાણિએ ઉગ્ર ઉપદ્રવ કર્યા હતા.
શ્રાવસ્તી-કુણાલ દેશની અથવા ઉત્તર કોશલ દેશની રાજધાની. ગાલાએ તે ને બ્રાહ્માણકુંડ ગામ- વિદેહની રાધાની વૈશાલીની નજીકનું સ્થળ. મૂળ નામ કુંડગામ અથવા | ઉપદ્રવ આ નગરમાં જ કર્યો હતો. આજીવ(વિ)ક સંપ્રદાયનું એ જાણીનું મથક હતું. .િ ૧૯j]. કંડપુર હતું. તેના બે વિભાગે હતા, એક ઉત્તરને અને બીજો દક્ષિણને. ઉત્તર વિભાગ ક્ષત્રિયપ્રધાન હતે. અને દક્ષિણ વિભાગ બ્રાહ્મણપ્રધાન હતા. ઉત્તર વિભાગ “ક્ષત્રિયકુંડ ગામ'
સુરભિપુર – વિદેહથી મગધ જતાં વચગાળાનું સ્થાન. અને દક્ષિણ વિભાગ બ્રાહ્મણકુંડ ગામથી ઓળખાતા હતા.
પરિશિષ્ટ સં. ૨ ભદ્રિક (ભદ્દીયા)- અંગદેશની પ્રસિદ્ધ નગરી. અહીં ભગવાને છબસ્થાવસ્થામાં ચૅમાસું ,
ભગવાનશ્રી મહાવીરના ૨૭ ભવ કરેલું. ચિ. 13. ભદિલનગરી – મહાવીરના સમયની મલયદેશની રાજધાની. ચિ. ૫મું)
નોંધ-જૈન દર્શન કે જૈન તત્ત્વજ્ઞાનને પાયે પૂર્વભવે-જન્મે છે. જે તે માનવામાં ન આવે તે
ધાર્મિક કે આધ્યાત્મિક બધી માન્યતાઓ અને વ્યવસ્થાઓ તૂટી પડે અને તે અંગેની સાધના પણ *મધ્યમા - પાવાનું જ ઉપનામ તરીકે ચાલુ થયેલું અને સમય જતાં પર્યાય રૂપ બનેલું બીજું
અનાવશ્યક બની જાય. જન્માન્તર છે અને તેથી જ સારા જન્મ માટે સારી સાધના જરૂરી છે. નામ “મધ્યમા’ હતું. ચિ. ૪૨ મું)
આ જ સાધના-આરાધના (ગતિનામ અને આયુષ્યકર્મને ક્ષય કરાવી) જન્માન્તરને સદાયને માસૈનઉદ્યાન - પાવામધ્યમાનું નગર બહારનું ઉદ્યાનસ્થલ, કેવલજ્ઞાન થયું તે જ રાતે ભગવાને માટે અન્ત લાવી, અનંત સુખના સ્થાનરૂપ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરાવે છે. ૪૮ કોથને વિહાર કરી, બીજા દિવસે જે વનમાં પહોંચી, સમવસરણમાં બેસી દેશના આપી અને જયાં ૧૧ બ્રાહ્મણોને પ્રતિષીને પ્રવજ્યા આપી, સંધસ્થાપના અને શાસસર્જન
પ્રત્યેક આત્મા શાશ્વત છે, તેથી તેને આદિ કે અન્ય હતા જ નથી. તેનું વિવિધ યોનિઓમાં
પરિભ્રમણ અનંતકાળથી પ્રવર્તે છે. ભગવાન મહાવીરને આત્મા પણ મમાન્ય–અશાનાદિ દ્વાદશાંગીનું) પણ થયાં,તે જ આ સ્થળ. (વધુ માટે વાંચે ચિત્ર-પરિચય સંખ્યાંક ૩૭).
કર્મને પરાધીન પડીને ભવચક્રમાં ભમી રહ્યો હતે. એમાં નયસારના ભવમાં જેન નિગ્રંથ સાધુને બરાક સંનિવેશ- વૈશાલીની આજુબાજુમાં વર્તતું કોઈ ગામ.
સંસર્ગ થયો. ધર્મોપદેશ સાંભળતાં સાચી સમજણને જ્ઞાનપ્રકાશ પ્રગટ થયે, જેને જૈનદર્શનમાં *રાજગુહ- મહાવીરકાલીન મગધની સુવિખ્યાત અને મહાન રાજ્યાની. હાલ બિહાર પ્રાંત
‘સન્ દર્શન’ કહેવાય છે. આ દર્શન જ મોક્ષનું બીજ હોવાથી પરંપરાએ તે માફળને આપે છે, વતી રાજગર–રાજગિરિ અને તેની આજુબાજુને પ્રદેશ ગણાય. એ જમાનામાં સમૃદ્ધિની આત્મિક વિકાસમાં કારણરૂપ સમગ દર્શનની પ્રાપ્તિ જે ભવથી થઈ, તે જ ભવથી ભવેની ટોચે પહોંચેલું, ભગવાનના ઉપદેશ, ધર્મપ્રચાર અને ચોમાસા માટેનું સહુથી મોટું અને મજબૂત ] ગણતરી શરૂ કરવાની પ્રથા જૈનદર્શનમાં છે. અહીં નાના નાના સામાન્ય ભવને જતા કરી મહાવીરકેન્દ્ર હતું. આની બહાર ઘણાં ઉદ્યાને હતાં. પણ ભગવાન તે હંમેશા ગુણશીલ ચૈત્ય નામના |
જન્મ સુધીના પ્રસિદ્ધ મુખ્ય ૨૭ ભવોને જ ગણતરીમાં લીધા છે. તેની યાદી નીચે મુજબ છે. ઉધાનમાં જ ઊતરતા. અહીં સેંકડો વખત તેમનાં સાસરણ રચાયાં. ભગવાને હજરોને
આ યાદી આ વિશ્વના મંચ ઉપર, જીવ શુભાશુભ કર્મના ઉપાર્જનથી કેવા કેવા પાઠો ભજવે છે દીક્ષાઓ આપી. રાજા-રાણી, રાજકુમારો, સેનાપતિ આદિ અધિકારી વર્ગને નથી લાખે
એને આછો ખ્યાલ આપી રહેશે. કરોડે પ્રજાજનેને પિતાના સંઘમાં દાખલ કર્યા. તે બધું આ જ નગરમાં બન્યું. ભગવાનનું
૧. નયસાર
૧૫. પાંચમા બ્રહ્મઆ મજબૂતમાં મજબૂત મથક હતું. ચિમા માં વારાફરતી કુલ અગિયાર કર્યા']
(ગામનો મુખી)
દેવકમાં દેવ *લાય- પશ્ચિમ બંગાળને અમુક ભાગ ‘પ્રણીત' ‘લાદ્ધ' કે ‘રાઢ'ના નામથી ઓળખાતે હતે. | 1 ઓળખાતા હતા. ૨. પહેલા સૌધર્મ
૧૬. વિશ્વભૂતિ રાજકુમાર 'કલ્પસૂત્ર' ટીકામાં આ પ્રદેશ માટે sufમૂન શબ્દ વાપર્યો છે. તેથી અનાર્ય ગણાતા પ્રણીત, લાઢ દેવલોકમાં દેવ
(સંયમગ્રહણ) કે રાઢ એ નામે એક જ પ્રદેશના પાસે પાસેના સ્થળસૂચક સંભવે છે. અને એ જ પ્રદેશમાં | ૩. મરીચિ રાજકુમાર
૧૭. સાતમા મહાશુક વજભૂમિ અને શુદ્ધભૂમિથી ઓળખાતા પેટાપ્રદેશેા હતા. આ પ્રદેશે પણ અનાર્ય જ હતા. (સંયમગ્રહણ)
દેવલોકમાં દેવ ભગવાન આ ધરતી ઉપર બે વાર પધાર્યા હતા. ત્યાં વિચર્યા ત્યારે કર અને અન્ય મનુષ્યથી ૪. પાંચમા બ્રા
૧૮. ત્રિપુષ્ઠ વાસુદેવ સર્વથા અસહ્યા એવા ભીષણ ઉપસર્ગો-કબ્દો-ત્રાસને સહન કર્યા હતા, વૈમાસી માટે કોઇએ દેવલોકમાં દેવ
૧૯. સાતમી નરકમાં નાક સ્થાન ન આપતાં વૃક્ષ નીચે જ ચોમાસું રહી તેમણે તપ-ધ્યાન વગેરે સાધના કરી હતી. મહાવીરના ૫. કૌશિક બ્રાહ્મણ
૨૦. સિંહ સમયમાં આ પ્રદેશ અનાર્મ હૉ, પણ પાછળથી સાધુ-સંતેના પ્રચારથી લોકો આર્ય જેવા
૬. પુષ્યમિત્ર બ્રાહ્મણ સંસ્કારી બનતાં તે પ્રદેશ ‘આય” ૧૧ બન્યો હતે. એથી આગમમાં જયાં સાડી પચીસ આર્મ
૨૧, ચોથી નરકમાં નારક
૭. પહેલા સૌધર્મદેશની નોંધ કરી છે ત્યાં આને આર્ય તરીકે નોંધ્યો છે. . મું]
દેવલોકમાં દેવ
૨૨. મનુભવ (અનામી)
(સંયમગ્રણ) વત્સ- ઉત્તર પ્રદેશવર્તી એક દેશ. એની રાજધાની કૌશામ્બી હતી, જે જ્યના નદીના કાંઠા) ૮. અગ્નિધોત બ્રાહ્મણ
૨૩. પ્રિયમિત્ર-ચક્રવતી પર વસેલી હતી, ત્યાંને રાજા શતાનિક અને તેને પુત્ર ઉદયન ભગવાન મહાવીરના | ૯. બીજ ઈશાન
(સંયમગ્રહણ). ભકતજને હતા.
દેવલોકમાં દેવ
૨૪. સાતમાં મહા
૧૦. અગ્નિભૂતિ બ્રાહ્મણ વાચાલા- વેતામ્બી નગરીની નજીકનું નગર. ભગવાનનું શ્રેષ-અડધું દેવદૂષવસ કાંટામાં
દેવલોકમાં દેવ
૧૧. ત્રીજા સનકુમારભરાઈ જવાથી પડી ગયું. તે ઘટના વાચાલાની નજીકમાં જ બની હતી. વાયાલાના ઉત્તર દક્ષિણ
૨૫. નંદન રાજકુમાર
દેવલોકમાં દેવ એમ બે વિભાગે હોવાથી તે ઉત્તર વાવાલા અને દક્ષિણ વાચાલાથી ઓળખાતા હતા.
(સંયમગ્રહણ) | ૧૨, ભારદ્વાજ બ્રાહ્મણ
૨૬. દશમા પ્રાણત*વાણિજ્યગામ- વૈશાલી નગરી નજીકનું સમૃદ્ધ અને પાણીનું વેપારી મથક.[. કુલ છ કર્યો'] |૩, થા માહેન્દ્ર
દેવલોકમાં દેવ
દેવલોકમાં દેવ વિદહ -જનપદ) દેશ- ગંડક નદીની નજીકને પ્રદેશ. આની રાજધાની (મહાવીર પ્રભુના
૨૭. શ્રી વર્ધમાન–મહાવીર [ ૧૪. સ્થાવર બ્રાહ્મણ
(અન્તિમ ભવ). સમય પહેલાં) મિથિલા હતી, જયાં જનક રાજા થયા હતા, પણ પાછળથી આ દેશની રાજધાની વૈશાલી બની. આ વિદેહ દેશમાં મહાવીર અવતર્યા હતા.
સમાગમ સપાતાં આર્ય બની નય. જેમ ૨ાન સમપ્રતિએ અહિંસા, દયા ખાદિ ધર્મને પ્રથમ પિ
તેથી પણ મારે આર્ય બન્યા હતા. એટલે જ પાછળથી શાસકારોને આર્ષ દેશ-માની સરાની વૈશાલી - એ વિદે દેશની સુવિખ્યાત રાજધાની હતી. રાજગૃહની નજીક આવેલી આ નગરી
નોધ બદલવી પડી છે, પરિણામે દશમર્યાદાને શું કરી તેઓએ સીધી-સાદી ટૂંકી વ્યાખ્યા એક ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ નગરી હતી. આ નગર જૈન ધર્મનું પ્રધાન કેન્દ્ર હતું અને ત્યાં જેની બાંધીને આર્ય-અનાર્યના વિવાદ ઉપર પડદે પાડી દીધું છે. તેમણે વ્યાખ્યા એમ બાંધી ભારે બાલંબાલા'' હતી. ચિ. કુલ છ ]
આપી કે જયાં જ્ઞાન, વન, ચારિત્રની આરાધના-વિકાસ અને વહિ થાય તે પ્રદેશ આર્ય જ છે. પ્રણીત ભમિ-વભૂમિ-વાઢ-કાઢ પ્રદેશ, એ બધાં બંગાલની અનાર્ય પ્રદેશની ભૂમિઓનાં નામે છે.
કહેવાય, જ્યાં તે ન થાય તે અનાર્ય, કે આ બાબતમાં વેહિ અને બોય મર્યાદાઓ બિનલિત ‘પ' મૂળમાં આ માટે ‘qffઅમિ' શબ્દ છે. હું પુણ્યભૂમિના અર્થમાં હુ 'ઈ' વાળ એવું'
પ્રકારની છે. “નિગમુનિ' () નામ હોઈ શકે ખરું ત્યારે બીજું ચરિત્રોમાં તેને કાઢ-રાટથી]
T૧૧. જુએ ચીની યાત્રી યુઆન વાંગ લિખિત 'યાત્રા પ્રવાસ' ગ્રંથ. એાળખાવેલ છે,
૧૨. મિ. કૃત ‘મહાવીરસ્પરિય’ માં ‘બલાધિક' નામ છે, શક પરિત્રકાશ ઉપર્યુક્ત નામ મા છે, N JITના તો ૧૦. પ્રજા માટે કે પ્રદેશ માટેની આર્ય, અનાર્યની વ્યાખ્યા કંઇ કાયમી હોતી નથી. (આ વાત બૃહત ક" /
• ર મુખ્ય ભવ વચ્ચે પણ નાના નાના અલાનર અનેક ભવ થયા છે, પણ તેની વિવા બી ( 1)
(-) સૂરનિ તષ પ્રવીચન્દ્રચરિત્રમાં જાવી છે] જે રસ-પ્રશા એ ક વખત ધાર્મિક સંકા- નથી, અવન્તર નવ હતા એ ઉલ્લેખ કુવલયમાલા કંકા ૯ થી ૫ માં છે કે સાતના ) રાના કારણે આર્ય તરીકે ખ્યાતિ પામ્યા હોય તે સાધુ-સંતના દીર્ધકાલ થનના વિરહથી ઉપદેશા- રાજ માનને અનંગ નામને રાજકુમાર હતો અને તે ભગવાનના એક પૂર્વાવ પે હતા, આ છે
બાવ થતાં અનાર્ય બની નય, અને જે દેશ-પ્રદેશ અનાર્ય છે, તે સાધુ-સંતોના વિહા રથી સંત ઉલ્લેખ અન્યત્ર ક્યાંપ નથી, Jain Education International For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
૬o
