________________
२०६ )
छक्खंडागमे वग्गणा-खंड
कम्मपयडी एवं दंसणावरणीय-धेयणीय-मोहणीय-आउअ-णामागोद-अंतराइयकम्मपयडी चेदि ॥ १९ ॥
___ज्ञानमावृणोतीति ज्ञानावरणीयं । बाह्यार्थपरिच्छेदिका जीवशक्तिमा॑नम् । तच्च जीवस्य यावद् व्यभावी गणः, तेन विना जीरस्य अभावप्रसंगात् । जाणविरहियाणं पोग्गलागासदव्वाणं व जाणविरहियजीवदव्वस्स अत्थित्तं किण्ण होज्ज ? ण, जीवदव्वस्स अजीवदव्वेहितो वइसेसियगणाभावेण पुधत्तविरोहादो. ण ताव ओगाहणलक्खणं जीवदव्वं, तस्सागासेण सह एयत्तप्पसंगादो। ण अण्णदव्वाणं गमणागमणहउअं, तस्स धम्मदवे अंतब्भावादो। णावट्ठाणहेउअं, अधम्मदवे तस्स अंतब्भावप्पसंगादो। ण अण्णदव्वाणं परियट्टणकारणं, कालदव्वत्तप्पसंगादो। ण रूव-रस-गंधफासवंतत्तकओ विसेसो, तस्स पोग्गलदम्वत्तप्पसंगादो । तम्हा जीवेण उवजोगलक्खणेण होदव्वमिदि । उवजोगमंतो जीवो, उवजोगवज्जिओ अजीवो त्ति किण्ण घेप्पदे ? ण उवजोगेण विणा आगासादिसु
ज्ञानावरणीय कर्मप्रकृति, इसी प्रकार दर्शनाबरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आय, नाम, गोत्र और अन्तराय कर्मप्रकृति ॥ १९ ॥
जो ज्ञानको आवृत करता है वह ज्ञानावरणीय कर्म है। बाह्य अर्थका परिच्छेद करनेवाली जीवकी शक्ति ज्ञान है । वह जीवका याबद्रव्य भावी गुण है, क्योंकि, उसके विना जीवके अभावका प्रसंग आता है ।
शंका - ज्ञानरहित पुद्गल और आकाश द्रव्योंके समान ज्ञानरहित जीवका अस्तित्व क्यों नहीं होता?
____समाधान- नहीं, क्योंकि, विशेष गुणोंके विना जीव द्रव्यको अजीव द्रव्योंसे पृथक मानने में विरोध आता हैं । जीवका लक्षण अवगाहना मानना तो ठीक नहीं है, क्योंकि, ऐसा माननेपर आकाश द्रव्यसे जीव द्रव्यका अभेद प्राप्त होता है । जो अन्य द्रव्योंके गमनागमनमें हेतु है वह जीव द्रव्य है, ऐसा मानना भी ठीक नहीं है; क्योंकि ऐसा माननेपर उसका धर्म द्रव्यमें समावेश हो जाता है । जो अवस्थानका कारण है वह जीव द्रव्य है, यह कहना भी ठीक नहीं है; क्योंकि, उसका अधर्म द्रव्य में अन्तर्भाव प्राप्त होता है जो अन्य द्रव्योंके परिवर्तनमें कारण है वह जीव द्रव्य है, यह वचन भी ठीक नहीं है; क्योंकि, ऐसा माननेपर उसके कालद्रव्यत्वका प्रसंग प्राप्त होता है । रूप, रस, गन्ध और स्पर्शवाला होनेसे इनकी अपेक्षा जीवमें विशेषता आती है, यह कहना भी ठीक नहीं है; क्योंकि, ऐसा माननेपर उसके पुद्गलद्रव्यपनेका प्रसंग आता है । इसलिये जीवको उपयोग लक्षणवाला होना चाहिये ।।
शंका- उपयोगवाला जीव है और उपयोगसे रहित अजीव है, ऐसा क्यों नहीं ग्रहण करते ?
समाधान- नहीं, क्योंकि ऐसा माननेपर उपयोगके विना आकाश आदिमें अन्तर्भावको
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org .