________________
તા. ૧૬-૫-૯૭.
પ્રબુદ્ધ જીવન
તેવા અન્યાયો
પ્રયોજન રહેતું તેમ માની અતિશયતાથી નિરાશ
એક જ વ્યક્તિ નથી હોતી; કોઈ સંસ્થા, રાજ્ય, સરકાર કે અમુક વર્ગના પોતાની તૈયારી ન હોય, પણ દેખાદેખીથી એવો ભાવ જાગ્રત થઇ જતો. લોકો પણ હોય છે. ઘણીવાર તેવા અન્યાયો દૂર કરાવવા માટે પ્રયાસો ઇતર સામૂહિક પ્રવૃત્તિઓમાં જેમ અનાયાસ બળ અને ઉત્સાહ પ્રગટે છે થાય છે. જે અન્યાય દૂર થાય તો આત્મઘાત કરવાનું કોઈ પ્રયોજન રહેતું તેમ આવા સામૂહિક આત્મવિલોપનમાં પણ થાય છે. . નથી. ઘણીવારસામૂહિક આત્મઘાતની ધમકીથી તરત અન્યાય દૂર થાય દુઃખની, વ્યથાની અતિશયતાથી નિરાશ અને નિષ્ફળ થયા પછી છે, સમાધાનના પ્રયાસો થાય છે અને શાન્તિ સ્થપાય છે. સામૂહિક તેમાંથી છુટવાના એકમાત્ર ઉપાય તરીકે આત્મઘાત કરવાનો વિચાર આત્મઘાતની ગંભીર ચેતવણી ત્યારે ત્વરિત કામ કરે છે.
કેટલાક અત્યંત સંવેદનશીલ માણસોને આવતો હોય છે. એવી વ્યક્તિ કેટલીક વાર આવા અન્યાયના પ્રસંગે પોતાના શરીર પર ઘાસલેટ પોતાની જેમ જ દુઃખ અનુભવતી બીજી વ્યક્તિનો આત્મઘાત માટે કે પેટ્રોલ છાંટી બળી મરવાના પ્રસંગો બને છે. શ્રીલંકામાં અને અન્ય સંગાથ શોધે છે અથવા બીજાને તે માટે તૈયાર કરે છે અથવા તેને ફરજ - કેટલાક દેશોમાં બૌદ્ધ ભિખ્ખઓએ આવી રીતે બેચારના સમૂહમાં બળી પાડે છે. પતિના ત્રાસથી હતાશ થઇ ગયેલી કોઈ સ્ત્રી પોતાના બે ત્રણ મરીને આત્મવિલોપન કર્યાના બનાવો બન્યા છે. ભારતમાં અને અન્યત્ર નાનાં બાળકો સાથે આપઘાત કરે છે ત્યારે બાળકોને આપઘાત કરવાનો ધાર્મિક અન્યાયને કારણે આવી બળી મરવાની ઘટનાઓ હિંદુઓમાં, વિચાર કે ભાવ નથી હોતો, પણ મા કહે એમ કરવા તે તૈયાર થાય છે મુસલમાનોમાં કે અન્ય ધર્મના લોકોમાં પણ બની છે. કોઈક વાર ખોટી અથવા માએ કહ્યું પણ ન હોય, માત્ર ઝેર પીવડાવી દીધું હોય અથવા ધમકી પણ અપાય છે. કોઈક વાર રાજદ્વારી પ્રશ્ન કે પગારવધારા જેવી કૂવામાં કે ઊંચેથી પડતી વખતે છોકરાંઓને પણ ધક્કો માર્યો હોય ! સામાન્ય બાબતમાં પણ, સામા પક્ષે ચેતવણી ગંભીરપણે ન લીધી હોય આવા સામૂહિક આપઘાતમાં દુઃખમુક્તિસિવાય બીજો કશો વિચારનથી. ત્યારે આવી ઘટનાઓ બની છે. માણસો જ્યારે નાની કે મોટી વાતમાં હોતો. દુઃખ પણ ક્યારેક હોય તેના કરતાં માની લીધેલું વધુ હોય છે. અતિશય સંવેદનશીલ બની જાય છે ત્યારે આવા બનાવો બને છે. આવી ચિત્તની વ્યગ્રતા જ ત્યારે વધુ ભાગ ભજવી જાય છે. આપધાતની એ સંવેદનશીલતા યુવક-યુવતીઓમાં જલદી ઉત્કટતા પામે છે. આવી પળ જો ચાલી જાય છે તો પછી તેનો આવેગ પણ શાન્ત થઈ જાય છે. Self Immolationની ઘટનામાં પ્રૌઢો કે વૃદ્ધો કરતાં યુવાનો વધારે પછી તો આપઘાત કરવાનો વિચાર પણ નીકળી જાય છે. જોવા મળે છે.
સ્વેચ્છાએ થતી જીવનસમામિ અચાનક જ થાય એવું નથી, ક્રમિક યુદ્ધના વખતમાં પકડાયેલા સૈનિકો કે જાસૂસો પોતાના રાષ્ટ્રની જીવનસમાપ્તિ પણ કરી શકાય છે. પોતાના દેહનું પોષણ અટકાવી દઈને યુદ્ધના મોરચાની માહિતી ન આપવી પડે એટલે સંકલ્પ કરીને સામૂહિક જીવન પૂરું કરી શકાય છે. અનશન (ખાવું નહિ) દ્વારા જીવન પૂરું કર્યાના આત્મઘાત કરી લે છે. હવે તો પોટેશિયમ સાઇનાઇડનું માદળિયું ઘણાં ઉદાહરણો જોવા મળે છે. પશુ સૃષ્ટિમાં અચાનક આપઘાત કરવાની પહેરીને પોતાનાં વતન, ધર્મ, પક્ષ ઇત્યાદિ માટે મરશિયા થયેલા પ્રક્રિયા જોવા નથી મળતી, પણ કૂતરું, બિલાડી વગેરે પ્રાણીઓએ માણસો પકડાઈ જતાં કે પકડાઈ જવાની બીક હોય ત્યારે બધા એકસાથે સ્વેચ્છાએ હેતુપૂર્વક ખાવાનું બંધ કરીને પોતાનું જીવન પૂરું કરી નાખ્યું પોતપોતાનું માદળિયું ચૂસીને મોતને વરે છે. આમાં વ્યક્તિગત કોઈ હોય એવા બનાવો જોવા-સાંભળવા મળે છે. દુઃખ હોતું નથી, પણ પોતાના પક્ષને બચાવાવની ભાવના જ મુખ્ય હોય જૈન ધર્મમાં “સંલેખના' નામની ધર્મક્રિયા છે જેમાં દેહને પોષણ છે. વર્મતાન સમયમાં શ્રીલંકાના તમિલ ટાઈગરોએ આવી રીતે ઝેરનું આપતું અટકાવીને જીવનનું સ્વેચ્છાએ ધર્મબુદ્ધિથી, આધ્યાત્મિક માદળિયું ચસીને સામહિક આત્મવિલોપન કર્યું હોય એવા ઘણા દાખલા દષ્ટિથી વિસર્જન કરવાનું હોય છે. અનશન (ઉપવાસ) કરી દેહત્યાગ બન્યા છે. પોટેશિયમ સાઈનાઈડ અને એવાં બીજાં ઝેર એવાં છે કે જીભને કરવાનાં ઉદાહરણો જૈન ધર્મમાં અનેક છે. પ્રત્યેક તીર્થકર ભગવાન તે અડતાં તલ્લણ મૃત્યુ થાય છે. એક મિનિટ જેટલો સમય પણ તેમાં છેલ્લે કેટલાક દિવસનું અનશન કરીને પોતાનો દેહત્યાગ કરીને નિર્વાણ * લાગતો નથી. તેમાં કોઇ શારીરિક પીડા હોતી નથી. • પામે છે. અનશન કે સંલેખના એ આપઘાત નથી. એમાં કોઈ દુઃખે કે
જૂના વખતમાં યુદ્ધ સમયે પરાજય થવાનો સંભવ હોય ત્યારે આઘાત હોતાં નથી, માટે તે અમંગળ ગણાય નહિ. કાયદાની દષ્ટિએ રજપૂતોમાં કેસરિયા અને જૌહર કરવાની પ્રણાલિકા હતી. રજપૂત આપઘાત ગુનો છે, સંલેખના કે સંથારો એ ગુનો નથી. એમાં ઉચ્ચતર યોદ્ધાઓ દુશમનના હાથમાં જીવતા ન પકડાઈ જવાય અથવા પકડાયા ધ્યેયનો હર્ષપૂર્વક જાહેર સ્વીકાર છે. એમાં મૃત્યુ મંગળમય, પછી જીવતા ન રહેવું પડે એ માટે પોતાના શરીરની એકાદ મોટી નસ મહોત્સવમય હોય છે. ઉપર છેદ મૂકી, કેસરી વસ્ત્ર ધારણ કરી, ઇષ્ટ દેવદેવીનું ઉચ્ચારણ કરી બે અથવા બે થી વધારે વધુ વ્યક્તિઓ એક સાથે સંલેખના વ્રત લે દમનની સામે શસ્ત્ર લઇને લડવા નીકળી પડે છે. લડતાં લડતાં પોતાની એવા દાખલા પણ જૈન ધર્મમાં મળે છે. ધન્નો ધન્યકુમાર) અને નસમાંથી વહેતા લોહીના કારણે છેવટે બેશુદ્ધ થઇ, ઢળી પડી મૃત્યુ પામે શાલિભદ્દે યુવાન વયે, ભગવાન મહાવીર સ્વામીની અનુજ્ઞા લઇને છે. પણ દમનના કેદી બનાવો વખત નથી આવતો. જૂના વખતમાં વૈભારગિરિ ઉપર સંલેખના વ્રત કરીને પોતપોતાનો દેહ છોડ્યો હતો. એક સાથે ઘણા બધા યુવાનો યુદ્ધના મોરચે આવી રીતે મહિયા થઈ સંલેખના વ્રત એક જ સમયે લેવાય, પરંતુ તેથી દરેકનો દેહ એક જ કેસરિયાં કરવા નીકળી પડતા. ૨જપૂતાણીઓ જી.હર (યમગૃહ ઉપરથી વખતે છટે એવું નથી. દરેકના શરીરના બળ ઉપર એનો આધાર રહે આવેલો શબ્દ) કરતી, એટલે કે તેઓ અગ્નિકુંડ તૈયાર કરી છે. (તાત્વિક દષ્ટિએ વિચારીએ તો દરેકના આયુષ્ય કર્મ ઉપર એનો સૌભાગ્યવતીના શણગાર સજી તેમાં બળી મરતી. પતિ તો કેસરિયા આધાર રહે છે.) કરવા નીકળી પડ્યો છે. એનું મોત નિશ્ચિત છે. પોતે જીવતી રહેશે તો વિધવા થવાની છે એ નિશ્ચિત છે. માટે શત્રુના હાથમાં જવા કરતાં ઉપસર્ગો આવી પડતાં સાધુ ભગવંતોએ સામૂહિક અનશન જીવનનો અંત આણવો તે વધુ યોગ્ય પગલું છે એમ સમજી શણગાર સ્વીકારી લીધું હોય એવા પ્રસંગો પણ પુરાણોમાં અને ઇતિહાસમાં સજી, ધર્મબુદ્ધિથી જૌહર કરવા તૈયાર થતી. આવી રીતે ઘણી સ્ત્રીઓ નોંધાયા છે. દક્ષિણ ભારતમાં જૂના વખતમાં રાજકીય ઉથલપાથલની એક સાથે પોતાના જીવનનો અંત લાવતી. સામૂહિક આત્મઘાતની સાથે ધાર્મિક વિગ્રહ જ્યારે થયો હતો ત્યારે ઠેર ઠેર કેટલાયે દિગંબર આવી ઘટનાઓમાં અમંગળ ભાવિમાંથી મુક્ત થવા માટે વિચારપૂર્વક મહાત્માઓએ સામૂહિક સંલેખનવ્રત સ્વીકારી લીધું હતું. બે હજાર વર્ષ આત્મવિલોપન કરવાનું ધ્યેય રહેતું. અલબત્ત, એમ કરવામાં ઘણી મોટી પૂર્વે એક આચાર્ય પોતાના શિષ્યો સાથે ગંગા નદીના કિનારે વિહાર નૈતિક હિંમતની અપેક્ષા રહેતી. કેટલાયે રજપૂતો કે રજપૂતાણીઓ કરતા હતા અને બહુ તરસ્યા થયા હતા. પાસે જ નદીનું પાણી હતું.' એમાંથી છટકવાનો પ્રયત્ન પણ કરતા. કેટલીક વાર આત્મઘાત માટે પરંતુ તેમને ખપે એવું જળ વહોરાવનાર કોઇ નહોતું એટલે તે સર્વેએ:
છે, પણ દુમનના કરીને યુદ્ધના મોરચે આવી માં ઉપરી વખતે છૂટે
વિય
