________________
તા. ૧૬-૫-૯૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
પ્રાચીન ભારતમાં ગુરૂ-શિષ્ય સંબંધ
| I હેમાંગિની જાઇ બહિરંગ સંબંધોને પ્રયત્નપૂર્વક પરાણે બાંધવા પડતા હોય છે, પરમાત્મા માનવેતર ગુરુ છે. પ્રકૃતિ માનવેતર ગુરુ છે. અંતરંગ સંબંધો અનાયાસે, સહજપણે આપોઆપ કેળવાતા હોય છે. પ્રકૃતિના મુક્ત વાતાવરણમાં અને પરમાત્માના ખુલ્લા દરબારમાં ગુરુ-શિષ્યનો સંબંધ આવી કેળવણીનો અંતરંગ સમંજસ સંબંધ છે. ગુરુ દત્તાત્રેયને પણ જ્ઞાન આપવાવાળા ગુરુઓ ભારતીય સંસ્કૃતિ અને ગુરુ-શિષ્યનો સંબંધ એટલે બિંબ અને પ્રતિબિંબનો સંબંધ. ગુરુ કોને પરંપરામાં છે. વૈશેષિકો અને વૈજ્ઞાનિકોના અણુથી સાંખ્યનામહત સુધી કહીશું ? શિષ્ય કોણ છે એની ખબર પડે તો ગુરુ કોને કહેવાય એનો અને રેખાગણિતના બિન્દુથી ભૂગોળના સિન્ધ સુધી નાના-મોટા બધા અંદેશો આપોઆપ આવે. ગુરુ એ પારમાર્થિક સંસ્થા છે અને શિષ્યત્વ પદાર્થો માનવમાત્રના ગુરુ છે. જિજ્ઞાસની આજીવન અવસ્થા છે. જિજ્ઞાસાનું પ્રતિપલ પ્રાણવંત રહેવુંઉપનિષદની કથાનું દષ્ટાંત લઇએ. આઠ-દસ વર્ષનો બાળક એ જ શિષ્યની જીવન-સાધના છે. જ્યાં સુધી જિજ્ઞાસા જીવંત છે ત્યાં હાથમાં સમિધ લઇ ગુરુ પાસે ગયો. ગુરુએ ૪૦૦માંથી હજાર ગાયો સુધી શિષ્યની અવસ્થા સતત સંચરિત છે. આ સાતત્યનું, આ સાયુજ્ય બનાવવાની યોજના આપી દીધી. દોઢ વર્ષ પછી શિષ્યનો તેજસ્વી સંબંધનું ભારતીય સંસ્કૃતિમાં કંડારેલું ગુરુ-શિષ્યના શાશ્વત સંબંધનું ચહેરો જોઇ ગુરુએ પૂછયું- તને જ્ઞાન મળ્યું?” શિષ્ય કહે, “આપની સ્વરૂપ એટલે વાણી અને અર્થ સમાં પાર્વતી અને પરમેશ્વર. કૃપાથી અન્ય મનુષ્ય અર્થાતુ માનવેતર હંસ, બળદ, અગ્નિ
પાર્વતી જિજ્ઞાસાનું પ્રતીક છે અને શિવ જ્ઞાનના આદિ ગુરુ છે. આદિએ મને જ્ઞાન આપ્યું. ગુરુએ એ જ્ઞાનની પૂર્તિ કરી આપી. કથાનું આપણાં પુરાણગ્રંથો એનાં પ્રમાણ છે. પુરાણો એટલે શિવ-પાર્વતીના તાત્પર્ય એ કે ઉપનિષદકાલીન ગુરુઓ શિષ્યને ચાર દિવાલોમાં ગોંધી સંવાદો, પુરાણોનો પ્રારંભ બહુધા પાર્વતીના પ્રશ્ન અને શિવના રાખતા ન હતા. આ પરંપરાનું વીસમી સદીનું જ્વલંત દર્શાત એટલે પ્રત્યુત્તરથી કરવાની ભારતીય પૌરાણિક પરંપરા છે. ઉદાહરણઃ “ગ્યે ગુરુદેવ શ્રી રવીન્દ્રનાથ ટાગોરનું શાંતિનિકેતન. જેને માટે ગાંધીજી વૈ શિરે પાર્વતી પૃચ્છતિ વરમું | પાર્વતી માતૃસ્વરૂપ છે. કહેતા-Shantiniketan is India.’ આ કથાનું બીજું તાત્પર્ય એ કે માતૃતેજ ચંદ્ર જેવું શીતળ છે. પિતૃતેજ સૂર્ય જેવું દાહક છે. શિવ ગુરુ-શિષ્યને પ્રત્યક્ષ કે પુસ્તકિયું જ્ઞાન આપતા નહોતા. વિજ્ઞાનની સમાધિસ્થ છે. પાર્વતી સતત જાગૃત છે. કરુણામયી પાર્વતીની કૃપાદષ્ટિ પરિભાષામાં કહું તો ગુરુ “કેટલેટીક એજન્ટ' છે. ગુરુ કાંઇ જ કરતા વિના સમાધિસ્થ આદિગુરુ શિવનું જ્ઞાનનેત્ર ખોલવાનો પ્રયાસ નથી પરંતુ એમની ઉપસ્થિતિ વિના પણ કાંઈ જ શક્ય નથી. વિશેષતઃ ખોલનારને જ ભસ્મીભૂત કરે તેવો દાહક છે. કેનોપનિષદની કથા છે કે પ્રાચીનકાળમાં જ્યારે લેખનકળાકે મુદ્રણકળા અસ્તિત્વમાં ન હતી ત્યારે ઇન્દ્ર જેવા ઇન્દ્રને, દેવેન્દ્રને પણ ઉમા હૈમવતીના દર્શન વિના ગુરમુખે જ્ઞાન એ એક જ રસ્તો હતો તેથી પ્રાચીનકાળમાં હિંદુ ઉપરાંત પરમાર્થજ્ઞાન સાધ્ય નથી. તેથી કરીને ભારતીય પરંપરામાં જગજનની જૈન-બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ ગુરુનું માહાભ્ય કાયમ રહ્યું. આજે પણ શીખપાર્વતીના પ્રતીક સમી જનની બાળકની સર્વપ્રથમ અને સર્વશ્રેષ્ઠ ગુરુ ધર્મમાં ગુરુનું મહત્ત્વ અજોડ છે. શીખ શબ્દ સંસ્કૃત “શિષ્ય' શબ્દનો છે. મહારાષ્ટ્રમાં ગુરુને માડીં' અર્થાતુ માતા કહેવાની પ્રથા છે. અપભ્રંશ છે. એની લિપિ ગુરુમુખી. એનું ઉપાસનાનું મંદિરતે ગુરુદ્વારા.
માતાનો ગર્ભ બાળકની પહેલી પાઠશાળા છે. ગર્ભાધાન, પુંસવન એમનો ઉપાસ્ય ગ્રંથ તે ગુરુગ્રંથ સાહિબ, શીખ ધર્મ ગુરુ-શિષ્ય પરંપરાનું અને સીમન્તોન્નયન ત્રણે સંસ્કારોમાં ગર્ભસ્થ બાળકના કલ્યાણની સાથે મહનીય ગૌરવ કરતો ધર્મ છે. સાથે તેજ, પરાક્રમ, મેઘા, શિક્ષણાદિના સંવર્ધનની કામના પણ પ્રાચીન : ગુરુગૌરવની આવી પરંપરા હિંદુઓએ ગુરુપૂર્ણિમા અથવા તો કાળમાં કરવામાં આવતી. ચરક જેવા આયુર્વેદના આચાર્યો પણ માને વ્યાસપૌર્ણિમા દ્વારા જીવંત રાખી. વેદવ્યાસ સર્વશ્રેષ્ઠ ગુરુ છે. છે કે ગર્ભકાળમાં પણ બાળક શીખી શકે છે. એનું જ્વલંત દાંત એટલે સર્વજ્ઞાનનું ઉગમસ્થાન છે એવી ભારતીયોની ધારણા છે. સર્વ ભારતીયો અભિમન્યુ. ચક્રવૂહભેદનની કળા એણે સુભદ્રાના ગર્ભમાં જ પ્રાપ્ત કરી. માટે વ્યાસજી ગુરુવર્ય છે. વ્યાસમહર્ષિ શંકરાચાર્ય રૂપે પુનઃ અવતર્યા બાળકના જન્મ પછી પણ પિતા કરતાં યે કંઇ વિશેષ માતા જ બાળકની એવી ભાવિકોની શ્રદ્ધા છે. ગુરુ છે. શંકરાચાર્ય જેવા અનેક વિદ્વાનોનો અદ્વિતીય માતૃપ્રેમ એનું પ્રાચીન ભારતમાં હિંદુ પરંપરામાં જગદ્ગુરૂ છે. એક ભગવાન પ્રમાણ છે. સંસ્કૃત ગ્રંથોનું એને અનુમોદન છે.
શ્રીકૃષ્ણ અને બીજા તે જગદ્ગુરુ શંકરાચાર્ય. એકે ધર્મનું સંસ્થાપન કર્યું, उपाध्यायान्दशाचार्यः आचार्याणां शतं पिता। .
બીજાએ ધર્મનું પુનરુત્થાન કર્યું. કેવળ શિષ્યોનું સંખ્યાબળ ગુરુના सहस्त्रं तु पितृन्माता गौरवेणातिरिच्यते ॥... ગૌરવનો માપદંડ બની શકે ખરું? જો એમ જ હોય તો જગદ્ગુરુ
શ્રીકપણી સાંદીપનિઋષિ પાસે વર માગેલો -મgeત્તેન મૌનનન શ્રીકૃષ્ણના અંતરંગ શિષ્યો કેટલા? કદાચ એક અર્જુન અને બીજા ઉદ્ધવ. એના આધાર પર વિનોબાજીએ બીજું એક અનોખું,અમૂલું વરદાન પરન્તુ બસેથી ગીતા અમર થઈ ગઈ.' માંગ્યું માતૃમુન શિક્ષણમ્ |
અમરત્વની પ્રાપ્તિ માટે વિદ્યાદાન જેવું દાન નથી. સંસ્કૃતમાં | વિનોબાજીને મતે ભારતમાં શિક્ષણશાસ્ત્રનો સર્વોત્તમ પ્રાચીન ગ્રંથ વિધાન છે-વિદ્યાયામૃતનુ | આને કારણે અનેક ત્યાગી, નિર્લોભી, તે પતંજલિનું યોગશાસ્ત્ર. મહર્ષિ પતંજલિ પરમાત્માને ગુરુસ્વરૂપે જુએ બ્રાહમણો અત્યંત મનપૂર્વક, સર્વ પ્રકારની તૃષ્ણા ત્યાગી, છે. યોગસૂત્ર છે- સ ષ પૂર્વેષાપ 8: અર્થાત પરમાત્મા આપણા લોકકલ્યાણની કામનાથી શિષ્યોને વિધાદાન દતા, ઍમના પ્રાચીન જ્ઞાનગુરુઓના પણ ગુરુ છે. માનવમાત્રના ગુરુ છે. પુનિતપાવન ચારિત્ર્યથી પ્રભાવિત થઈ લોકો બાળકોને એમના પરમાત્માને માતા-પિતા-બંધુ-સખા અનેક સ્વરૂપે ધર્મગ્રંથો અને ગુરુકુળમાં મૂકતા. આ પ્રકારના વાતાવરણમાં ગુરુકુળની ઉદાત્ત શાસ્ત્રોએ વર્ણવ્યા છે પણ પરમગુરુ સ્વરૂપે પરમાત્માનું દર્શન કરનાર પરંપરાથી પુષ્ટ જે વિદ્વાનો બહાર પડતા તે સેવક થઇને નહીં પરંતુ મહર્ષિ પતંજલિ વિરલ આત્મા છે.
- સ્વતઃના વ્યક્તિગત તેજથી, સ્વતઃ પ્રેરણાથી જ્ઞાનપ્રદાન કરતા. પરમાત્માના કાર્યોનું અનુસરણ કરવું, પ્રકૃતિની પ્રત્યેક કતિમાંથી વિઘાથી સંવતની હોય તો ગુરુદક્ષિણા મળવાની સંભાવના ન પ્રતિબોધ લેવો, પ્રકૃતિના નિયમોનું પાલન કરતાં પ્રકતિનાં તત્ત્વો સાથે પણ હોય તો તેને વિધાદાન કરવું એવો ધર્મશાસ્ત્રનો નિયમ કાલિદાસે પ્રેમભર્યું તાદાત્મ કેળવવું માનવશિષ્ય માટે જીવનનું શિક્ષણ છે. સંત કાવ્યશાસ્ત્ર રૂપમાં સુંદર રીતે વર્ણવ્યો છે. યામ વર્ણ ગોવિર્ય જ્ઞાનેશ્વરના શબ્દોમાં કહું તો -યોની યા પછી નીવનવા. માનવીનું તે ફાનપષ્ય વળગે વત્તિ અર્થાતુ કેવળ આજીવિકા માટે વિદ્યાનો પ્રત્યેક પ્રકૃતિજન્ય કર્મ પણ એનો ગુરુ છે. એનું જીવનપાથેય છે. વિનિમય કરતા ગુરુ જ્ઞાનવિક્રેતા વણિક છે.
માપદંડ બની શકે છે કેવળ શિષ્યોને સંસ્થાપન કર્યું
રોગન* શ્રી
મારું એક અનોખો
