________________ પ્રબુદ્ધજીવન તા. 16-12-97 સરખા કથાવસ્તુવાળી બે વાર્તાઓ | ડૉ. ગુલાબ દેઢિયા બચપણમાં એક વાર્તા સાંભળી હતી. એક વહુ પોતાની વૃદ્ધ સાસુનો પુત્રો ઉપર પૂર્ણ વિશ્વાસ હોવાથી આપત્તિ માટે પણ તેણે પ્રથમ અનાદર કરે છે, તેને ધિક્કારે છે, તેને ઘરમાંથી દૂર કરી પાસેની જર્જરિત (અલગ) દ્રવ્ય રાખ્યું નહિ. અનુક્રમે તે વૃદ્ધ થયો, તેની પત્ની મૃત્યુ પામી ઓરડીમાં ધકેલી દીધી છે. ઘરડી લાચાર વૃદ્ધાને ખાવાનું તો મોકલે છે, એટલે પુત્રો તેની સેવાચાકરી બિલકુલ કરતા નહિ, પુત્રવધૂ પણ તેની સાથે પણ તાંબાપિતળ કે કાંસાના વાસણને બદલે માટીના છાલિયાં કોરાંમાં. જોતી નહોતી; માત્ર ઉત્તમ શૃંગારાદિ ધારણ કરીને તથા તાંબુળાદિ પદા નદી તિરસ્કત ડોશીને ખાવું આપવા પોતાના નાનકડા દીકરાને મોકલે છે. ખાઈને ઇચ્છાનુસાર ભમતી હતી. પૌત્રને દાદી ગમતાં હોય છે. એ દાદી પાસે રમે છે, બેસે છે, વારતા વૃદ્ધ શંખ શ્રેષ્ઠી વૃદ્ધાવસ્થાથી જર્જરિત થયેલો ઘરના પછવાડે સાંભળે છે અને પ્રેમપૂર્વક જમાડે પણ છે.. ભાગમાં પડ્યો રહેતો હતો. તે સુધાર્ત (ભૂખે પીડાવું) થતો ત્યારે મેં એક દિવસ ગુમાની વહ ડોશીની ઓરડીમાં આવી ચડે છે. આર્તધ્યાન કરતો અને નિઃશ્વાસ મૂકતો. નિદ્રાથી તદ્દન ૨હિત થયેલો દાદી-પોતરો વાતો કરતાં હોય છે. વહુનું ધ્યાન ખૂણામાં ગોઠવેલાં માટીના સેંકડો મુખના ચાળા કરતો રકની જેમ પથારીમાં આળોયા કરતો હતો કે વાસણા તરફ જાય છે. પોતાના દીકરાને પૂછે છે, બેટા, કહ્યું હતુ એક વખત શિયાળાની ઋતુમાં પ્રાણને પણ હરી જાય તેવો અને હૃદય ને કે આ ડોકરીને ખવડાવી છાલિયાં કોરાં ફેંકી દેવાનાં, તેં ધોઈને શા | વિદારે તેવો ઠંડો પવન વાતો હતો અને રાતો બહુ લાંબી થઈ હતી. તે વખતે માટે રાખી મૂક્યાં છે?' ઘરની અંદર તો અમિ હતો પણ ડોસો રહેતો હતો ત્યાં બહુ ઠંડી હતી. તેથી દાદી સામે જોઈ પોતરો માને જવાબ દે છે, “મા, એક દી તુંય ઘરડી ડોસો કંપતો હતો. થવાની, ત્યારે તને જમવા માટે પાતર તો જોઇશે ને એટલે મેં સાચવી રાખ્યાં છે.' તે વખતે તે વૃદ્ધ શીતથી બચવા માટે જ્યેષ્ઠ પુત્ર કુમુદ પાસે એક જાડું દિકરાને મુખે પ્રગટતું આટલું મોટું અને વાસ્તવિક સત્ય સાંભળી વહુ વસ્ત્ર માગ્યું. સડક થઈ ગઈ. એની આંખ ઊઘડી ગઈ. વાર્તાને અંતે સૌ સારાં વાનાં થાય કહ્યું છે કે, “વૃદ્ધા સ્ત્રી, જેની પત્ની મરી ગઈ હોય તે વિધુર, ની છે. લક્ષ્મી પુત્રને આધીન થયેલી હોય છે અને પુત્રવધૂના વચનથી બળેલ હોય ઉપરની વાર્તા લગભગ વિસરાઈ જવા આવી હતી. કવિ શ્રી અનિલ તસવ માટતવ્ય કરતા મૃત્યુ વધારે ઉત્ત જોશીએ એવો જ ભાવ ધરાવતી એક અંગ્રેજી વાર્તાનો ઉલ્લેખ એમના કુમુદે પોતાના પુત્ર કુતલને આદેશ દીધો કે આ વૃદ્ધને અમુક વસ્ત્ર નિબંધમાં કર્યો છે. એ વાત આ પ્રમાણે છે: પુત્ર પિતાને ઠંડી રાતે ઘરની આપ. કુતલે વૃદ્ધને જીર્ણ વસ્ત્રમાંથી અધું આપ્યું. ડોસાએ તે જીર્ણ વસ્ત્રનો બહાર કાઢી મૂકે છે. વૃદ્ધ પિતાનો સામાન પણ બહાર ફેંકી દીધો. અસહા મળેલો ખેડ ભાગ કુમુદને દેખાયો, ઠંડી પડતી હતી. સામાનમાં એક ઓવરકોટ હતો. પિતા દરવાજે આવી કુમુદે કોપ કરીને કેતલને કહ્યું, “અરે ! આ જીર્ણ વસ્ત્ર મૂળમાં નાનું ' ટકોરો મારે છે. ઓવર કોટ પાછો આપતાં પુત્રને કહ્યું, “બેટા, આ ઓવર તો હતું છતાં તેના પણ બે ભાગ કરીને અધું તે વૃદ્ધને કેમ આપ્યું ? તેનું કોટ રાખી લે. તારો દીકરો તને મધરાતે ઘક્કો મારી કાઢી મૂકશે ત્યારે તને કારણ શું? આખું વસ્ત્ર કેમ ન આપ્યું ?' , આ ઓવરકોટ કાતિલ ઠંડીમાં હૂંફ આપશે. તારો આભાર.” - બુદ્ધિશાળી કુતલે અંજલિ જોડીને કહ્યું, “તાત! તમે પણ હવે મોટી ' વાર્તામાં ખરો ચટકો છે. વાચકના અંગેઅંગમાં ટાઢની ચમકારી પસાર ઉંમરના થયા છો, તમારે પણ હવે વૃદ્ધાવસ્થા નજીક આવતી જાય છે. તેથી થઈ જાય એવી ઘટના છે. બીજું અધું વસ્ત્ર તમારે યોગ્ય હોવાથી તમારે માટે રાખ્યું છે; કેમકે તેવો સંબંધોના તાણાવાણા અને માનવ મનના ભાવાભાવ સચોટ રીતે તમને પણ તે આપવા જોઇશે.” વ્યક્ત થાય છે. શિશુને સૌ આવકારે છે, લાલન પાલન કરે છે, કાળજી લે આ પ્રમાણેનાં પુત્રનાં વચનો સાંભળીને કુમુદ લજા પામે તો છે. શૈશવ રસલહાણ કરતું હોય છે જ્યારે ઘડપણ સ્નેહરસ ચૂસી લેતું લાગે બોલ્યો, “પુત્ર! તેં મને ખરેખરો પ્રતિબોધ કર્યો છે. પ્રભુત્વ અને વૈભવસારી છે. નરસિંહ મહેતા જેવા પ્રાજ્ઞ કવિને પણ ગાવું પડ્યું: મદિરાના મદથી ભરાયેલા મનવાળા અમને ખાડામાં પડેલાને છે. “ઘરનાં કહે મરતો નથી રે, તને બેસી રહેતાં શું થાય? અવલંબન આપીને તેં બહાર કાઢયા છે.' દિકરા તો જુજવા થયા રે, વહુઓ દે છે ગાળ. કુમુદે પિતાની ભક્તિ બરોબર કરવા માંડી. તેને અનુસરીને પછી ઘડપણ કોણે મોકલ્યું? કુટુંબના બધા માણસો તે વૃદ્ધની યથાયોગ્ય સેવા કરવા લાગ્યા. ઓવર ડોલી : બૈરાં છોકરાં ફટફટ કરે રે, નાનાં બાળક દે છે ગાળ.” અને આ જીર્ણ વસ્ત્રની વાર્તા વચ્ચે કેવું અદ્ભુત સામ્ય છે ! ઓવર કરી અંગ્રેજી ભાષાની ઓવરકોટવાળી વાર્તાને તંતોતંત મળતી આવતી પાછો મળતાં ભાન ભૂલેલો પુત્રખરી ચોટ પામે છે. પણ આ જીર્ણ વસ્ત્ર વાત આજથી લગભગ સાતસો વર્ષ પહેલાં થઈ ગયેલા જૈન સાધુ કવિ ચોટ એનાથી પણ વિશેષ છે. જેમાં આવનાર પેઢી, પોતાનો જ પુત્ર પોતાની મલઘારી શ્રી રાજશેખરસૂરિએ “વિનોદકથા સંગ્રહ’ નામના સંસ્કૃત ગ્રંથમાં શું કરશે તે એના દ્વારા જ કરી દેખાડવામાં આવ્યું છે. વૃદ્ધ પિતા ભારતીય લખી છે. (આ ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ કાપડિયા નેમચંદ ગીરધરલાલે સંસ્કૃતિમાં પુત્રને ઠપકો નથી દઇ શકતો. પૌત્રમુખે આ વાત આવે છે ત્યાર કર્યો છે અને સં. ૧૯૭૮માં શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર તરફથી તે ભાવિના એંધાણ બતાવે છે. એનું પ્રકાશન થયું છે.) આપણી ભારતીય ભાષાઓમાં અને વિશ્વની અન્ય ભાષાઓની વાર્તાનું શીર્ષક છેઃ “બાળક પાસેથી પણ પ્રબોધ લેવા પર શ્રેષ્ઠીપુત્રની વૃદ્ધોની અવહેલના સામે આંખ ઊઘાડતી આવી ઘણી વાર્તાઓ લખાઈ છે હરિપુરમાં જળ અને સ્થળના વ્યાપારોમાં કુશળ, ઘણાં પુરુષોના સમય, પ્રદેશ કે ભાષા ભલે અલગ અલગ હોય પણ માનવમે આ લાગણીઓ અને માનવ સ્વભાવ તથા વ્યવહાર કેવાં અદ્દભુત રીતે પરિવારવાળો શંખ નામે શ્રેષ્ઠીરહેતો હતો. તેને ચાર પુત્રો હતા. તેઓનાં કુમુદ, તિલક, અશોક અને વીર એ નામો હતાં. કુમુદને કુંતલ નામે એક ધરાવતાં હોય છે તે આવી બોધકથાઓ દેખાડી દે છે. જેમ કાગડા બધે હતી તેમ ઘરડા ઘણે ભાગે દવલાં. પુત્ર થયો હતો. અનુક્રમે છોકરાઓ ઉપર વિશ્વાસ આવવાથી શંખ શ્રેષ્ઠીએ ચારે સાસુ-વહુ, પિતા-પુત્ર, માતા-પુત્ર, વગેરે સ્વજનોને વિષય બને છે પુત્રોને નિધિના સ્થાનાદિ દેખાયા, રાજદરબારમાં પણ તેઓને દાખલ કહેવાતી કથાઓમાં કુટુંબ જીવન અને લાગણીના સ્તરોની ભૂમિક' ડિગ્રી : કર્યા. વળી વ્યવહારની ઘરા પણ પુત્ર અને પૌત્રાદિ ઉપર આરોપીને પોતે થાય છે. આ પ્રસંગોમાં સમયની ભૂમિકા કેવી અસરકારક હોય છે વ્યાપાર તથા દ્રવ્યથી રહિત થઈને રહ્યો. મિાલિક : શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંષ મુદ્રક, પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ પકારાન સ્થળ : 385, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ-૪૦૦ 004. ફોન : 3820296. મુદ્રરાસ્થાન : રિલાયન્સ ઑફસેટ પ્રિન્ટર્સ, 19, ખાંડિયા સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૮, લેસરટાઈપસેટિગ મુદ્રાંકન, મુંબઈ-૪૦૦ 092. કથા.” જાદ: ડાર;
