________________
ા. ૧૬-
૧૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
સંસ્કૃતનાં સંસ્કાર પ્રભાવ
ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી) એકાદ અઠવાડિયામાં મારે ત્રણેક મહાનુભાવોને મળવાનું થયું. એ આજથી લગભગ સાડા ત્રણ દાયકા પૂર્વે મારા એક પીએચ.ડી.ના ત્રરોય વિવિધ વિદ્યા-શાખાઓના નિષ્ણાતો છે. ડૉ. જે. ડી. પાઠક વિદ્યાર્થી શ્રી રામચંદ્ર નારાયણજી પંડ્યાએ “Kalidas in Gujarati (વય-૮૭) મુંબઈ, અમદાવાદ, વડોદરા તથા સુરતમાં ફિઝિયોલોજીના એ વિષય ઉપર શોધ-પ્રબંધ રજૂ કર્યો ત્યારે “કુમાર સંભવ', “રઘુવંશ', પ્રોફેસર અને વડોદરા તથા સુરતની મેડિકલ કોલેજ, હોસ્પિટલ તથા “ઋતુસંહાર', “માલવિકાગ્નિમિત્ર” અને “અભિજ્ઞાન શાકુંતલ'-.. ફેકલ્ટીના ડીન હતા. નિવૃત્તિ બાદ છેલ્લે મેડિકલ રીસર્ચ સેન્ટર, બોમ્બે કવિવર કાલિદાસની આ બધી કૃતિઓના કોડીબંધ થયેલા ગુજરાતી હોસ્પિટલ-મુંબઈમાં રીસર્ચ ડાયરેક્ટર હતા. “વાર્ધક્ય વિજ્ઞાન” અનુવાદોનો સાચો ખ્યાલ આવ્યો. લગભગ ૧૨૦૦પૃષ્ઠોના એ શોધપોષણવિદ્યા” “Disorders of the old” અને “Our Elederly' પ્રબંધમાંથી સંસ્કૃતના સંસ્કાર-પ્રભાવનો અંદાઝ આવે છે. અને વગેરે ગ્રંથોના તેઓ લેખક છે. બીજા મહાનુભાવ તે વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ. કાલિદાસ તો આપણા રાષ્ટ્રકવિ. “ઉપનિષદો', મહાભારત, રામાયણ, સો ટકા ગાંધીવાદી, એમની વ્યુત્પત્તિ પણ વિવિધ પ્રકારની. રસાયણ ધર્મશાસ્ત્રો, દર્શનો, પૌરાણિક કથાઓ, ગીતા, યોગ, ભક્તિમાર્ગ વિદ્યાશાખાના સ્નાતક. ગુજરાતી ભાષાનો જોડણી-વિષયક મહાનિબંધ વગેરેમાં પ્રગટેલા આર્યસંસ્કારોના પરિપક્વ અને પરમ મધુર ફળ રૂપે લખી એમ. ફિલ.થયા, શૈક્ષણિક ઉપાધિ મેળવી વિદ્યાપીઠમાં અધ્યાપક કવિ કાલિદાસ થયા અને તેણે પોતે પોતાની કૃતિઓથી ભારતીય થયા ને પાંચ સાલ અમેરિકામાં ભણી આવી ઇન્ડિયન ઓઇલના ચીફ સંસ્કૃતિને અદ્ભુત સુંદર અર્પણ કર્યું છે.” (ભારતીય સંસ્કારો અને તેનું પ્રોડક્શન મેનેજર થયા. (વય-૬૬). ત્રીજા મહાનુભાવ તે શ્રી ગુજરાતમાં અવતરણ (પૃ. ૧૭૭) લેખક: શ્રી દુર્ગાશંકર કે. શાસ્ત્રી). વિનુભાઈ પટેલ. પંદર રૂપિયામાં બેન્કની નોકરી કરતાં કરતાં બી.કોમ. પ્રજાનું રંજન કરનાર આદર્શ રાજા અને એકપત્નીવ્રતના આદર્શ પ્રસન્ન થઈ અમેરિકા ગયા. ત્યાંની એમ.બી.એ.ની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી, દામ્પત્યનું ચિત્ર આલેખનાર ‘ઉત્તરરામચરિત'નો કર્તા ભવભૂતિ પણ. મુંબઈમાં મફતલાલ ગ્રુપમાં મેનેજર થયા ને હાલ પોતાની “સિમાલી કાલિદાસને પગલે ચાલે છે. મહાભારત અને રામાયણ જેવાં કેમિકલ્સ'માં કરોડોનું ટર્ન ઓવર કરે છે. મધ્ય ગુજરાત વેપારી મંડળના મહાકાવ્યોમાં સમગ્ર ભારત વર્ષના હૃદયનો ધબકાર સંભળાય છે. પ્રમુખપદે રહી એમણે સુંદર કામગીરી બજાવી. (વય-૬૬). આ ત્રણેય ઉપનિષદોના આર્ષદાઓએ ઉપસાવેલી બહુમની વિભાવના એ મહાનુભાવો સાથે કલાકો સુધી વાતો કરતાં એક વાત ઊડીને આંખે આર્યાવ્રતની વિશિષ્ટ ને આગવી આધ્યાત્મિક સંપદા છે. વળગી તે એ કે વાર્તાલાપની વચ્ચે વચ્ચે તેઓ પ્રસંગને અનુરૂપ સંસ્કૃત ગાંધીજીએ કહ્યું. તેમ સંસ્કત એ તો “ધર્મની વાણી છે' ને દરેક શ્લોકો કે સભાષિતોનો સમુચિત વિનિયોગ કરતા હતા. ત્રણેયના હિન્દુ બાળકે એ “માતૃભાષા” શીખવી જ જોઇએ. વ્યવસાય ભિન્નભિન્ન, વ્યુત્પત્તિ પણ વિવિધ પ્રકારની અને છતાંયે
૧ એક રીતે જોઈએ તો આપણો દુન્યવી વ્યવહાર ચલાવવામાં આ સંસ્કૃતનો સંસ્કાર-પ્રભાવ ઝીલવામાં સરખાપણું. ઇતિહાસના પ્રોફેસર છે
ધર્મની વાણીનો ઓછામાં ઓછો, બલ્ક નહિવતુ ઉપયોગ થતો હોય શ્રી કેશવલાલ હિંમતલાલ કામદાર સંસ્કૃતના સારા સ્કોલર હતા. પ્ર.
ખે છે અને છતાંયે આપણા આંતરજીવન ઉપર એનો અદભુત પ્રભાવ છે.
. ડૉ. આર. ડી. દેસાઈ રસાયણશાસ્ત્રના નિષ્ણાત હતા પણ ‘અભિજ્ઞાન
વેદકાલીન આચાર્ય પોતાના અંતેવાસીને અનુશાસન કરતાં કહે છે : શાકુંતલ' અને “ઉત્તરરામચરિત' ઉપર કલાકો સુધી વિદ્વતાપૂર્ણ
“માતૃદેવો ભવ ! પિતૃદેવો ભવ ! આચાર્ય દેવો ભવ! અતિથિ દેવો વ્યાખ્યાનો આપતા. પ્રિ. ડૉ. કે. જી. નાયક તો સંસ્કૃતના અધ્યાપકોને
ભવ! સત્યમ્ વદ!પ્રિયમ્ વદ સ્વાધ્યાયમાં પ્રમાદ ન કરીશ. કુશલમાં પણ ઊંચાનીચા કરતા. કામદાર સાહેબ ને પ્રિ. કે. જી. નાયક સાહેબ, તો મારા પ્રિન્સિપાલ હતા. એટલે વર્ષોના અંગત અનુભવ ઉપરથી આ
પ્રમાદ ન કરીશ. પ્રમાદ એટલે જ મૃત્યુ. ધર્મનું આચરણ કરજે' વગેરે વગેરે...હજારો વર્ષથી આર્યાવર્તને ગૃહે ગૃહે ગુંજતો આ સંસ્કાર મંત્ર
3 ) લખી રહ્યો છું. આ સર્વેની આવી વ્યુત્પત્તિ અને સજનતાનો વિચાર હે
છે જેનું માધ્યમ દેવભાષા સંસ્કૃત છે. વેદ પછી મહાભારત અંતર્ગત કરતાં મને પૂ. બાપુની વાત યાદ આવી. “સત્યના પ્રયોગો'માં તેઓ
ગીતાજીની વાત કરીએ તો કેટલા બધા શ્લોકોનું તત્ત્વજ્ઞાન આપણા લખે છેઃ “સંસ્કૃતે મને ભૂમિતિ કરતાં વધારે મુશ્કેલી પડી. ભૂમિતિમાં
લોહીમાં એકરસ બની ગયું છે! ગોખવાનું તો કંઈ જ ન મળે, ત્યારે સંસ્કૃતમાં તો મારી દષ્ટિએ બધું ગોખવાનું જ રહ્યું...સંસ્કૃત શિક્ષક બહ સખત હતા. વિદ્યાર્થીઓને ઘણં નમૂના તરીકે કેટલાક શ્લોક જોઇએ તો :શીખવવાનો લોભ રાખતા હતા...વિદ્યાર્થીઓ માંહે માંહે વાતો કરે કે યદા યદા હિ ધર્મસ્ય ગ્લાનિર્ભવતિ ભારત! ફારસી તો બહુ સહેલું છે. ફારસી-શિક્ષક બહુ ભલા છે...આથી હું અભ્યત્યાનમધર્મસ્ય તદા ત્માનં સૃજામ્યહમ્ II લોભાયો અને ફારસીના વર્ગમાં જઈ બેઠો. સંસ્કૃતના શિક્ષકને બહુ દુઃખ
કર્મયેવાધિકારસ્તે મા ફલેષુ કદાચના થયું. તેમણે મને બોલાવ્યો. ‘તું કોનો દીકરો છે એ તો સમજ, તારા મા કર્મફલહેતુભૂર્મા તે સંગોવકર્મણિ ધર્મની ભાષા તું નહીં શીખે? તને જે મુશ્કેલી હોય તે મને બતાવ. હું સર્વધર્માન્જરિત્યજ્ય મામેકં શરણં વ્રજા. તો બધા વિદ્યાર્થીઓને સરસ સંસ્કૃત શીખવવા ઇચ્છું છું. આગળ જતાં
અહં ત્વાં સર્વપાપેભ્યો મોક્ષયિષ્યામિ મા શુચઃ | તો એમાં રસના ઘૂંટડા પીવાના છે. તારે એમ હારવું ન જોઈએ. તું ફરી યા નિશા સર્વભૂતાનાં તસ્યાં જાગર્તિ સંયમી મારા વર્ગમાં બેસ ! હું શરમાયો. શિક્ષકના પ્રેમની અવગણના ન કરી યસ્યાં જાગૃતિ ભૂતાનિ સા નિશા પ૨૫તો મુને ! ' શક્યો. આજે મારો આત્મા કુણાશંકર માસ્તરનો ઉપકાર માને છે, કેમકે યત્ર યોગેશ્વરઃ કૃષ્ણો યત્ર પાર્થો ધનુર્ધરઃ જેટલુ સંસ્કૃત હું તે વેળા શીખ્યો તેટલું પણ ન શીખ્યો હોત તો આજે તત્ર શ્રી વિજયો ભૂતિર્દુવા નીતિમતિર્મમ | મારાથી, સંસ્કૃત શાસ્ત્રમાં રસ લઈ શકું છું, તે ન લઇ શકત. મને તો ગીતાના “વાંસારિ જીણનિ' શ્લોકની તો સર્વકાલીન ને એ પશ્ચાત્તાપ થાય છે કે હું સંસ્કૃત વધારે ન શીખી શક્યો, કેમકે, સર્વજનીન અપીલ છે. અને પૂ. બાપુની આશ્રમિક પ્રાર્થનાઓને પ્રતાપે પાછળથી હું સમજ્યો કે કોઈપણ હિંદુ બાળકે સંસ્કૃતના સરસ અભ્યાસ ગીતાના બીજા અધ્યાયમાં સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય મ ભાષા સમાધિસ્થસ્ય કેશવ વિના ન જ રહેવું જોઇએ.’....તો, એ જમાનાનો આવો છે સંસ્કૃતનો થી “એષાબાબીસ્થિતિઃ પાર્થ નનાં પ્રાપ્ત વિમુલતિ' સુધીના શ્લોકોનું સંસ્કાર-પ્રભાવ!
વિકસેલું પઠન-પારાયણ દેવભાષાના પ્રભાવનું ઘોતક છે...અને
