________________
આંગળાંની છાપ આપવામાં આવા કેટલાંયે અપમાનો એક માણસ ઘણાં વરસ તો
થાય.” (પત્ર-૪૭માથી ગયા હંસરાજભાઈ અહી હવામી જ છે ને!... જાણીતા એક
તા. ૧૬-૧૨-૯૭
પ્રબુદ્ધજીવન આંગળાંની છાપ આપવા જતાં મારી દાંત પાડી નાખ્યા ત્યારે તેમની હું નાનપણથી ઉત્તરોત્તર વધુ સારો માણસ બનવાની કોશિષ કર્યા કરું સામે કેસ ન મૂકતાં મનથી સમાવ્યા. આવાં કેટલાંયે અપમાનો મનમાં છું. સારો માણસ એટલે “વૈષ્ણવજન”ના ભજનમાં આવતા ગુણવાળો સંગ્રહાયેલાં પડયાં હોય તેને ક્ષમાવી દેવાથી આપણી શાંતિ વધે છે. ક્ષમા માણસ. ઘણાં વરસ તો ક્રોધને વશ કરવામાં ગયાં અને એ જરૂરી હતું. અમૃત છે. બેઉનું (આપનાર-લેનાર બેલ) ભલું કરે છે. વેરઝેરની ચરાચર વિશ્વ સાથે એકતા એ જ જ્ઞાન. પરાયું કોઈ રહ્યું નહીં. બધું બળતરાઓને આમ જ ઠારવાની હોય છે. ભૂલી જવાથી તે મનમાં દબાઈ પોતાનું થઈ ગયું. જાગ્રતદશામાં જીવમાત્રને મિત્રયા સહોદર જોતો થઈ રહે છે, નિર્મળ નથી થતી. આ અંતર સફાઇ છે. પુસ્તકના વાચન, ગયો છું. કામ અને ક્રોધ પર કાબૂ આવતાં સાચું જ્ઞાન થવા માંડે છે. મનન, સદ્દવિચારનાં ચિંતન, પૂજાપાઠ, પ્રાર્થના વગેરેથી ક્ષમા જેવી દિવસે-દિવસે એકતા ગાઢી થતી આવે છે. મહિના ઉપર એક શુદ્ધિ નથી થતી. આવા હુમલાથી આપણે મરીએ નહીં એટલે મન ઉપર છૂટરવાળાએ મને પાડી નાખ્યો પણ મારા મનમાં ગુસ્સાની લહરી પણ તેની અસર થાય નહીં ! મન તેને કુલની જેમ ઝીલી લેતું આવે, કં ન ઊઠી. શાન્તિ સ્થિર જ રહી અને તેનું શુભ જ ઇરછતો હતો. જ્યારે પ્રપ સત્યં હુમલાનો અપ્રતિકાર, અસહકાર એ જ વસ્તુ છે.
રૂ૫ વરસ પહેલાં યરવડા જેલમાં પોલીસે મને એક થપ્પડ મારેલી ત્યારે અપમાનો અગર ઘા નિર્બળતાથી સહી લેવા એ આવી ક્ષમાથી
મનમાં તેનો વિરોધ જન્મ્યો હતો. અબુબેન આદમનું કાવ્ય તેં વાંચ્યું હશે
7. 'Write as one that loves his fellowmen.' tell you all ઊલટી જ વસ્તુ છે. ઘા વાગે છતાં, મનમાં, આનંદ બન્યો રહે. સાથો
“Who loves all lives'ની દિશામાં આવો મૂર્તિમંત પ્રેમ બની જાઓ. મને # માને ત્યારે તું અને વિસર ા સંવ વાતું પાછું એ બે પ મ ]. ભજનો યાદ કરજો.’
આપણું પત્ર-સાહિત્ય-ધન અતિ સમૃદ્ધ તો નથી જ. મને લાગે છે પત્ર-મર્મર'ના પ્રત્યેક પત્રમાં કોઈક નવો વિચાર, જૂનાવિચારનો કે એની દરિદ્રતામાં ઘટાડો કરવામાં “પત્ર-મર્મર' અચૂક ફાળો આપશે. અભિનવ અભિગમ કે ક્રાન્તિકારી દષ્ટિનું દર્શન થાય છે. અવતરણો જીવન-ઘડતર કાજેના અનેક મૂલગામી પ્રશ્નો એમાં વિશદતાથી ચર્ચાયા આખે પાર આવે તેમ નથી, પણ કેટલાંક દષ્ટાંતો જોઇએઃ (૧) “બાપુના છે. વિચારોનો પ્રચાર કરવા કરતાં તેમને આપણા જીવનમાં ઉતારવા મથવું ગરીબ પણ ઊંચા કળમાં જન્મેલા શંકરભાઇનું જીવન-વ્યક્તિત્વ એમાં વધારે સારો પ્રચાર છે. પ્રચારકો ઝનૂની થઇ અસહિષ્ણુ બની જાય સંઘેડા-ઉતાર હતું. બી.એ.માં હતા ત્યારથી જ એમને દેશ-સેવાની છે. મુસલમાન અને ખ્રિસ્તી ધર્મો એવા થઇ ગયા છે, અને એમ કરીને લગની લાગેલી. સેવા-વૃત્તિ એમની પ્રકૃતિનું વ્યાવર્તક લક્ષણ હતું. મહંમદ અને ઈશુના ઉપદેશ મુજબનું જીવન જીવવાને બદલે બીજાનાં ચોરવાડથી લખેલા, તા. ૬-૫-૪૪ના એક પત્રમાં તેઓ લખે છે: જીવન એવાં ઘડવાની અપેક્ષા રાખી દુનિયાને સુધારવા જતાં “..હવે તો દેશની સંસ્થાઓ મારી જ છે ને !... જાણીતા અંઘકવિ ધર્મયુદ્ધો-ધર્મ અને લડાઇની પરસ્પર વિરોધી વાતો-સુધી પહોંચી ગયા. હંસરાજભાઈ અહીં હવાફેર માટે આવ્યા છે. ૧૯૨૦માં વીસનગરમાં સત્યનો પ્રચાર આચરણથી થાય.” (પત્ર-૪૭ માંથી) (૨) મહાત્મા એક સાહિત્યરસિક દેશપ્રેમીને મુખે તેમના કાવ્યની મેં એક લીટી ગાંધીના ૯િ વરાગ પુસ્તકમાં વર્ણવેલું સ્વરાજ્ય ભોગવતા થવાનો સાંભળેલી જે હજી પણ મારા કાનમાં ગુંજે છે: ૪૫ વરસથી સતત પ્રયાસ ચાલે છે. ઘણી મજલ કપાઈ છે, ઘણી બાકી “ઊભા જ્યાં અન્યાયીના મહેલ, છે. સંયમી માણસ થવાનો-કનક, કામિની અને કીર્તિ ઉપર કાબૂ સુજનને સહેવી ઘટે ત્યાં જેલ.' મેળવવાનો પ્રયત્ન ચાલે છે. ઘણી ઠોકરો વાગે છે પણ આત્મવિશ્વાસ ત્યારની એમનાં દર્શન કરવાની મારી ઇચછા હતી તે ચોવીસ વરસે વધતો આવે છે. મન આ ત્રણ ગ્રંથિઓમાંથી છૂટે તો સાચા સ્વરાજ્યની આજે પૂરી થઈ. દશા પેદા થાય. આત્મા તરીકે આપણો અમર અને એક છીએ એટલે દહ ટોપીવાળાનાં ટોળાં ઉતર્યા? લાંબુ ટકે એવી ઝંખના આપણે છોડવી જોઈએ. અને એ દીર્ધાયુ થાય એવી ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરવાની જરૂર હું જોતો નથી.” (પત્ર-૯૫ માંથી).
જેણે તને દૂધ દીધું, તેનું લોહી પીધું અંગરેજિયા (૩) “મનુષ્ય જીવન એક વહેણ છે. શરીર, બુદ્ધિ અને હૃદય. શરીર
આ બે તેમનાં કાવ્યો અસહકારના યુગમાં લોકમાનસને ઘણાં ગમી નિરંતર બદલાય છે, મન, બુદ્ધિ પણ નિરંતર બદલાયા કરે છે. હૃદય
ગયા હતાં. (આ લેખના લેખકે પણ ઉપર્યુક્ત ત્રણે ય ગીતો ૧૯૩૨માં જ્યારે બીજા જીવો તરફ વહેવા માંડે એટલે બધા જીવો તરફ સમભાવ
સાબરમતી જેલમાં કવિને મુખે સાંભળેલાં) જયસિંહ સંઘવીના કાકા વહે, સતત વહે ત્યારે માનવજીવનની શરૂઆત થાય. “હું” પણું, મારી
પંડિત સુખલાલજી પણ અંધ છે. તેમની સેવા કરવાની મને ઇચ્છા હતી.
(એ ઈચ્છા પણ લગભગ બે દાયકા બાદ પૂરી થઈ) અનાયાસે આ કવિ વાસનાઓ અને શરીર અને મનના બધા વિચારોના પરિગ્રહો અને સ્કૂલ
હંસરાજજીની સેવાનો લાભ મને મળ્યો. સવાર સાંજ બે વખત તેમને વસ્તુઓના પરિગ્રહો છોડ્યા વિના, હૃદયમાંથી લાગણીનું વહેણ
જ ફરવા લઈ જવાનું મેં ઉપાડ્યું છે. બપોરના વખતમાં તેમને કંઈ વાંચી નીકળવાનું નથી. અને લાગણી વહેવા માંડે ત્યારથી જીવન. મિત્ર તરફ.
સંભળાવવાનો વિચાર છે. ગઈ કાલે સંભળાવેલું. (પત્ર નં. ૧માંથી). તો લાગણી વહે પણ દુશ્મન તરફ વહેત્યારે માનવ.” (પત્ર-૮૨ માંથી). (૪) જે જીવો શરીરનાં સુખ શોધે છે તે પ્રાણીદશામાં છે. જે જીવો ધર્મ
અનિકેતન, નિષ્કચન સેવાભાવી જીવનવીર શંકરભાઈએ
* લગભગ છ દાયકા સુધી કશી પણ અપેક્ષા વિના હજારો લોકોની શોધે છે તે કંઈક માનવી દશામાં જાગ્યા કહેવાય. હું નાનપણથી જ નિરંતર સેવા જ કરી છે. હવા, પાણી, માટી, સૂર્યપ્રકાશ, આહાર સુધી ધર્મ શોધતો રહ્યો છું, એટલે તમે બધાં મને ગાંડો ગણો છો, પણ તેના
ગણા છા, પણ વગેરેના ભાતભાતના પ્રયોગો દ્વારા એ માંદગીથી દૂર રહેલા...દવાથી ગાંડપણ કે ડહાપણ સાથે મારે લેવા-દેવા નથી. મારો વિશ્વાસ તો પેલી,
સદંતર દૂર રહેલા ને વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ તન, મન, હૃદયની જુવાની કડીમાં વ્યક્ત થયો છે - 'Not enjoyment and not sorrow
ટકાવી રાખેલી. સવિચાર, સતુ સાહિત્યનું નિરંતર વિતરણ કરનાર Is our destined end or way;
આ “સ્વાભાવિક સંત” જીવનના આઠ દાયકા વિતાવી, પાકું ફળ, સહજ . But to act that is tomorrow
રીતે ખરી પડે તેમ કોઇપણ પ્રકારની વ્યાધિ-વ્યથા વિના પ્રભુના પ્યારા Find us further than today'.
થઈ ગયા. (જન્મ: ૨૪-૩-૧૮૯૨, અવસાન : ૧૩-૨-૧૯૭૩) (“એ સામ ઓફ લાઇફ'ની ત્રીજી ટૂક-પત્ર-૭માંથી). “સંતપ્રકૃતિ શ્રી શંકરભાઈમાં પંડિત પ્રવર સુખલાલજી લખે છે: “જૈન (૫) “તારું ૨૩/૭નું કાર્ડ મળેલું. તા. ૧૬-૮-૬૭ના “પ્રબુદ્ધ પરંપરામાં જેને સમાધિ-મરણ અથવા પંડિત-મરણ કહે છે તેવું પ્રસન્ન જીવનમાં “સંસ્કૃતિનું ભૂત'વાળો લેખ વિચારજે. તારી સાધના મૃત્યુ એમની સંત-પ્રકૃતિએ આપું.” ગતાનુગત સંસ્કારોમાંથી નીપજેલી છે. એવી કશી સાધના મેં કરી નથી. ૨.
