________________
માંસુધી એક મહિમા મોતિશતકમાં જ !
કરવામાં પડી જાય છે. મારી સાથે સો ચાલ્યા જતાં માણસ
ગુથણ, વક્તા, અને દર્શન
પ્રબુદ્ધજીવન
- તા. ૧૬-૧૨-૯૭ : દોટ માંડે છે. સફળતાનો એને નશો ચડે છે. પ્રતિસ્પર્ધીઓ કરતાં આગળ કાળ સંદર્ભોને બદલી નાખે છે. એક વખતના મોટા ગણાતા નીકળી જવા માટે તેને જોર ચડે છે. પરંતુ જ્યારે પછડાય છે ત્યારે પસ્તાય માણસો સમય જતાં નાના લાગવા માંડે છે. સામાન્ય લેખાતા માણસો છે. ત્યાં સુધી એને કોઇની શિખામણ વહાલી લાગતી નથી. ઘડીકમાં મોટા થઇ જાય છે અને લોકો એમને પૂજવા લાગે છે. વેપાર
સંસારમાં ધનનો મહિમા મોટો છે અને સાચી કે ખોટી રીતે મોટો ધંધામાં ચડતી પડતી ચાલ્યા કરે છે. આજે જેની બોલબાલા હોય તેને જ રહેવાનો. એટલે જ ભર્તુહરિએ નીતિશતકમાં કહ્યું છે: કાલે હાથ લાંબો કરવાનો પ્રસંગ આવે છે. એવે વખતે કેટલાક માણસોને વરાતિ વિત્ત સ ન છીને પડતઃ સ કૃતવાન ગુણજ્ઞઃ | પોતે ભૂતકાળમાં કરેલા ઉપકાર માટે પસ્તાવો થાય છે. વૃદ્ધાવસ્થા
ના ઝ = જી. નૈm ima ' આવતાં અને નવી પેઢીના હાથમાં સત્તાનાં સત્રો ચાલ્યા જતાં માણસ ભર્તુહરિએ અહીં કટાક્ષમાં કહ્યું છે કે જેની પાસે વિત્ત છે તે માણસ વિમાસણમાં પડી જાય છે. મારી જમાવેલી પેઢી છે. પણ આજે મારા કુલીન ગણાય છે. પંડિત, ઋતવાન, ગુણજ્ઞ, વક્તા, અને દર્શનીય - દીકરાઓ આગળ પેઢીમાં મારું કશું ચાલતું નથી” એવી ખાનગીમાં દેખાવડા તરીકે તેની ગણના થાય છે. સુવર્ણમાં અર્થાત ધનમાં અને ફરિયાદ કરનારાઓ સાભળવા મળશે. મારા ભત્રીજાઓને ધંર્ધા ધનવાનમાં બધા ગુણો આશ્રિત થઈ જાય છે.
શીખવાડ્યો અને બધો વિશ્વાસ મૂકી દીધો, પણ છેવટે મારી જ દુકાન આમ સમગ્ર વિશ્વમાં પૈસાની જ બોલબાલા દેખાય છે. એમ તેઓએ પચાવી પાડી અને ઘરભેગો કરી દીધો.” “રાતદિવસ કાળી કહેવાય છે કે 4 * જનt is (પછી ભલે ને બડી હોય) is મજૂરી કરી ભિખારીમાંથી હું બાદશાહ બન્યો અને દારૂ, રેસ અને always funny. - હસવા જેવું હોય તો પણ હસીને બધા એની વાહ સ્ત્રીઓમાં પૈસા વેડફી નાખીને મારા દીકરાએ મને પાછો ભિખારી વાહ કરશે. નાણાં વગરનો નાથિયો અને નાણે નાથાલાલ” જેવી બનાવી દીધો. મારી પત્ની બધાં ઘરેણાં લઈને ભાગી ગઈ.” “મારો કહેવતો ધનવાન માણસોને સમાજ કેટલું માન આપે છે તે દર્શાવે છે. સગો સાળો મારા નામની ખોટી સહી કરીને મારા શેર વેચી આવ્યો.” સકર્મીના સાળા ઘણા' અર્થાત માણસ પાસે પૈસા થાય તો એના સાળા -- ઘનહરણની આવી આવી તો અનેક ફરિયાદો દેશકાળની પરિસ્થિતિ થવાને, એની ઇચ્છા પ્રમાણે નાનાં મોટા બધા કામ નોકરની જેમ કરી પ્રમાણે સતત સંભળાયા કરતી રહે છે.. આપવાને ઘણા તૈયાર થઇ જાય છે. એટલે જ “જબ લગ પૈસા ગાંઠમેં, જગતની વ્યવસ્થા એવી નથી કે માણસ પોતે કમાયેલું ઘન પોતાના તબ લગ લાખોં યાર” એવું વ્યવહારુ ડહાપણ કહે છે. પંચતંત્રમાં પણ
જીવનના અંત સુધીમાં બધું જ પૂરે વાપરી શકે. કોઇક ધનદોલત મૂકીને કહ્યું છે:
જાય છે, તો કોઈક દેતું મૂકીને પણ વિદાય લે છે. પોતાના આયુષ્યનો पूज्यते यदपूज्योऽपि यदगम्योऽपि गम्यते ।
નિશ્ચિત કાળ માણસ જાણતો નથી એટલે પણ આયુષ્યના પ્રમાણમાં वन्द्यते यदवंद्योऽपि सप्रभावो धनस्य च ॥
ધનદોલતની વ્યવસ્થા અંશે અંશ ગોઠવી શકાતી નથી. કેટલાક અકાળે, દુનિયામાં અપૂજ્યની પૂજા થાય છે, મૂર્ખ માણસ પણ ડાહ્યો ગણાય આકસ્મિક રીતે મૃત્યુ પામે છે તો કેટલાક પોતે ધાર્યું હોય તેના કરતાં ઘણું છે અને અવંદનીય પણ વંદનીય મનાય છે. એ બધો ઘનનો જ પ્રભાવ લાંબુ જીવા જાય છે.
કંજૂસનું ધન બીજા માટે હોય છે. તે પોતાના જીવનકાળ દરમિયાન - લક્ષ્મી સ્વભાવે ચંચળ છે. એક ઘરેથી બીજા ઘરે તે ક્યારે ચાલી જશે સરખી રીતે વાપરી શકતો નથી અને એના મરણ પછી જેના હાથમાં તે તે કહી શકાય નહિ. અર્થશાસ્ત્રની દષ્ટિએ તો લક્ષ્મી સતત કરતી રહેવી જાય છે તે ઇચ્છા મુજબ ભોગવે છે. જોઈએ અને જેટલી વધુ હરેફરે તેટલી પ્રજાની સમૃદ્ધિ વધે. પરંતુ તે .
| પને એટલા માટે જ ડાહ્યા માણસે પોતાની અવસ્થાનો વિચાર કરી નીતિનિયમ મુજબ ફરે તો સાર્થક થાય. અન્યથા તે અનર્થકારી નીવડે. પોતાના
વી રીતે પોતાના ધનનું સન્માર્ગે વિસર્જન કરતા રહેવું જોઇએ. શાસ્ત્રકારોએ લક્ષ્મી ક્યારે પોતાને હાથતાળી દઈને ભાગી જશે એ કહેવાય નહિ. ભાગ્યે જ કહ્યું છે કે થનના ફક્ત ત્રણ જ ગાત છે : (૧) દાન ( એટલે જ ધનનાઅનર્થો ઘણા છે. સ્કૂલ અને સૂક્ષ્મ બંને દષ્ટિએ ધન સાથે એન () નીશ. કેટકેટલાં દૂષણો સંકળાયેલાં છે. શ્રીમદ ભાગવતમાં કહ્યું છે:
दानं भोगः नाशस्तिस्रोगतयो भवन्ति वित्तस्य । स्तेयं हिंसानृतं दंभः कामः क्रोधः स्मयो मदः,
यो न ददाति न भुंक्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति । भेदो वैरमविश्वासं संस्पर्धा व्यसनानि च ।
दातव्यं भोक्तव्यं धनविषये संचयो न कर्तव्यः । एते पंचदशान ह्यर्थमूला मता नृणाम्
पश्येह मधुकरीणां संचितमर्थ हरन्त्यन्ये ।। तस्मादनर्थमाख्यं श्रेयोऽर्थी दूरतस्त्यजेत् ॥
[દાન, ભોગ અને નાશ એ ધનની ત્રણ ગતિ હોય છે. જે આપતો મનુષ્યોને માટે ધન એ પંદર પ્રકારના અનર્થનું કારણ મનાય છે. નથી કે ભોગવતો નથી તેના ધનની ત્રીજી ગતિ થાય છે. જેમકે (૧) ચોરી (૨) હિંસા(૩) અસત્ય (૪) દભ. (૫) કામ (ઈ દાન આપો અને ભોગવો. ધનનો સંચય ન કરો. મધમાખીને ક્રોધ (૭) ચિત્તનો ઉન્માદ (૮) અહંકાર (૯) ભેદબુદ્ધિ (૧૦) વેર (૧૧) જુઓ. તો સચિત કરેલું ધન (મધ) બીજા લોકો કરી જાય છે. ] અવિશ્વાસ (૧૨) સ્પર્ધા (૧૩) ત્રણ વ્યસનો જેમકે વેશ્યાગમન કે
અને તે પોતાના વ્યવસાયને કારણે પ્રામાણિકપણે ધનની વૃદ્ધિ થતી રહે તો
પોતાના વ્યવ પરસ્ત્રીગમન (૧૪) જુગાર અને (૧૫) દારૂ. એટલા માટે પોતાનું પણ
થરે છે પણ માણસે વખતોવખત તેમાંથી થોડોઘણો હિસ્સો સન્માર્ગે, સુપાત્રે કલ્યાણ ઈચ્છવાવાળાએ અર્થરૂપી અનર્થનો દરથી ત્યાગ કરવો જોઇએ વાપરી તેનું પ્રમાણ ઘટાડતા રહેવું જોઇએ કે જેથી એટલા સદ્વ્યય માટે
માણસ પ્રામાણિકતાથી, નીતિમત્તાથી ધન કમાય અને તે મર્યાદામાં પોતાની સતા રહે અને અશુભ કમબધમાથી બચી શકાય અને શુભ રહીને કમાય એ ગૃહસ્થ જીવન માટે જરૂરી છે. ન્યાયસંપન્ન વિભવ એ કમબઘના નામ થવાય. ગૃહસ્થજીવનનો વિત્તમંત્ર હોવો જોઈએ. પરંતુ વિષમ પરિસ્થિતિમાં, પત્ની, સંતાનો કે કુટુંબ પરિવારના સભ્યો પ્રત્યેના સ્નેહાકર્ષણને લાચાર બનીને ખોટાં કાર્ય કરીને માણસ વધુ ધન કમાવા લલચાય છે. લીધે, તેમનું ગુજરાન ચલાવવા, તેમને રાજી રાખવા માટે માણસ ધન પછી તો પરિસ્થિતિ વિષમ ન હોય અને લાચારી પણ ન હોય તોપણ કમાવા નીકળે છે. એ જ્યાં સુધી ન્યાયનીતિથી પ્રાપ્ત થતું હોય ત્યાં સુધી અર્થપ્રાપ્તિમાં કટિલ નીતિરીતિની માણસને ટેવ પડી જાય છે. “વાંકી તો ઠીક, પણ જ્યારે ચોરી, દાણચોરી, કરચોરી, લૂંટ, હત્યા વગ્રે દ્વારા આંગળી વગર ઘી નીકળે નહિ' એવી કહેવતો પોતાનાં જૂઠા કપટભર્યા તે પ્રાપ્ત કરવા મચ્યો રહે છે ત્યારે તે તેના ભયંકર વિપાકનો વિચાર કરતો સોદાઓ માટે આગળ ધરતાં તે શરમાતો નથી. પરસેવો પાડીને કમાયેલું નથી. ધન ટીપે ટીપે ભરાય છે અને ચોરીલબાડી કે કૂડકપટ કરીને મેળવેલું ધન સામાજિક દષ્ટિએ તો કેટલાયે માણસોને વધુ પડતું ધન કમાવા માટે અનાયાસ મોટો દલ્લો આપે છે. એટલે માણસનું મન ચોરી કરીને કમાવા પાછલી જિંદગીમાં અફસોસ થતો હોય છે. ખાસ કરીને જ્યારે પોતાના તરફ વળે છે. Earning by Cheating એ દુનિયાના અનેક લોકોમાં જ પ્રાપ્ત કરેલાં ધનને કારણે જ પોતાનાં જ સ્વજનો સાથે, પિતાપુત્ર વચ્ચે, વ્યસનરૂપે જોવા મળે છે.
પતિ પત્ની વચ્ચે. ભાઈ-ભાઈ વચ્ચે. સાળાબનેવી વચ્ચે સંઘર્ષ
જ
છે
