________________
તા. ૧૬-૧૧-૯૭
- પ્રબુદ્ધજીવન શેક્સપિયરનું જ્યુલિઅસ સીઝર ઃ (રાજકીય હત્યાને સિદ્ધાન્તનો ઢોળ)
D પ્રો. ચી. ન. પટેલ શેક્સપિયરના આ નાટકમાં જેના નામ ઉપરથી કાર અને કૈસર કરવાની જવાબદારી પોમિને સોંપી, પણ તેના સૈનિકો સીઝરના સંજ્ઞાઓ ઉદ્દભવી હતી તે રોમનો જગવિખ્યાત પરાક્રમી વિજેતા સૈન્યમાં ભળી ગયા અને તે રોમ છોડીને ગ્રીસ બાજુ જતો રહ્યો. સીઝરે
યુલિયસ સીઝર રોમનો રાજા થઈ બેસશે એવી આશંકાથી ૬૦ જેટલા તેનો પીછો પકડીને ગ્રીસના એક રણક્ષેત્રમાં ઈ. સ. પૂર્વે ૪૮માં પોમ્પિ રામવાસીઓ તેની હત્યા કરવાનું કાવતરું રચે છે અને એ કાવતરાને ઉપર વિજય મેળવ્યો. સીઝર અને પોમ્પિનાં સૈન્યો વચ્ચે થયેલા આ રોમના પ્રજાજનોમાં સ્વીકાર્ય બનાવવાના હેતુથી કેશિયસ નામનો યુદ્ધમાં બૂટસ અને કેશિયસ પોસ્પિના પક્ષે લડ્યા હતા, પણ સીઝરે એ સીઝર પ્રત્યે ઈર્ષ્યાથી બળતો એક સેનાપતિ તેના પ્રામાણિક અને કંઈક બેયને ઉદારભાવે ક્ષમા આપી. ગ્રીસમાંથી રોમ પાછા આવીને સીઝરે અંશે આદર્શવાદી મનાતા સાળા માર્ક બૂટસને કપટથી કાવતરામાં સ્પેઇન જઇને ત્યાં એક રણક્ષેત્રમાં ઇ. સ. પૂર્વે ૪૫ના માર્ચ માસમાં ભળવા લલચાવે છે.
પોમ્પિના બે પુત્રો ઉપર વિજય મેળવ્યો અને તે પછી તેણે ઇ. સ. પૂર્વે નાટકના આ કથાવસ્તુની ઐતિહાસિક ભૂમિકા ટૂંકમાં આવી હતીઃ ૪૪ના જાન્યુઆરીની ૨૬મીએ વિજયકૂચ કરીને રોમમાં પ્રવેશ કર્યો. રોમના છેલ્લા રાજાને માર્ક બ્રેટસના એક પૂર્વજની સહાયથી ઇ. સ. પૂર્વે નાટકનો આરંભ સીઝરની આ વિજયકૂચથી થાય છે. તે દિવસે ૫૫૦ના અરસામાં રોમમાંથી હાંકી કાઢીને રોમમાં પ્રજાસત્તાક રાજતંત્ર રજા પાળીને રીમની એક શેરીમાં સીઝરના વિજયનો ઉત્સવ માનવતા સ્થાપવામાં આવ્યું હતું. એ રાજતંત્ર એક સંચાલક મંડળ (senate) મોચી, સુતાર જેવા કારીગરોને પોમ્પિપક્ષી બે લોકનાયકો પોમ્પિના અને બે દંડનાયકો (Consuls) ચલાવતા. સંચાલક મંડળના સભ્યો હરીફ સીઝરના વિજયનો ઉત્સવ મનાવવા માટે તિરસ્કારપૂર્વક ઠપકો કુલીન (patrician) કુટુંબોમાંથી પસંદ કરવામાં આવેલા વડીલો રહે આપીને કાઢી મૂકે છે અને પછી રોમની શેરીએ શેરીએ ફરીને સીઝરની અને બે દંડનાયકો પણ એવા જ કટુંબોમાંથી પ્રતિવર્ષ પસંદ કરવામાં પ્રતિમાઓ ઉપરથી વિજયચિહનો ઉતારીને ફેંકી દે છે. આવતા, અને તે સાથે કારીગરો અને શ્રમિકો જેવા, આપણી ભાષામાં રોમમાં પ્રાચીન કાળથી પ્રતિવર્ષ ફેબ્રુઆરીની ૧૫મીએ પૃથ્વીની કહીએ તો હલકાપણાના (plebesan) કુટુંબોના હિતોના રક્ષણ અર્થે ફળદ્રુપતાને અનુલક્ષતો એક ધાર્મિક ઉત્સવ ઊજવવામાં આવતો. તે એ વર્ગોમાંથી બે કે વધારે લોકનાયકો (tribunes) પસંદ કરવામાં દિવસે રોમના નગર ચોકમાં કુલીન યુવાનો નિર્વસ્ત્ર થઈને ગોળ ગોળ આવતા. આમ રોમમાં કુલીન પક્ષ અને લોકપક્ષ એવા બે પક્ષો હતા, દોડતા અને હાથમાં રાખેલી ચામડાની ચાબુકથી માર્ગની બાજુએ પણ રાજતંત્રમાં વર્ચસ્વ તો એ બેમાંથી કુલીન પક્ષનું જ રહેતું. એટલે કે ઊભેલાંઓને સ્પર્શ કરતા. એમ મનાતું કે કોઇ નિઃસંતાન સ્ત્રીને એવી રોમનું પ્રજાસત્તાક રાજતંત્ર મુખ્યત્વે કુલીનશાઇ પ્રકારનું (Aristo- ચાબુકનો સ્પર્શ થાય તો તે સ્ત્રીને સંતાન થાય. cratic Republic) હતું, અને વળી કાળક્રમે તેમાં સામ્રાજ્યવાદનો ઈ. સ. પૂર્વે ૪૪ની ફેબ્રુઆરીની ૧૫મીએ સીઝર, તેની પત્ની અંશ ભળ્યો હતો. રોમના આધિપત્યમાં ઇ. સ. પૂર્વે ૧૪૬ સુધીના કલ્પર્ણિયા, માર્ક બૂટસ અને તેની પત્ની પોર્જિયા, સેનાપતિ કેશિયસ, સમગ્ર ઈટલીનો પ્રદેશ, આફ્રિકાના ઉત્તર કિનારે કાર્થિજનો પ્રદેશ, સીઝરનો મિત્ર માર્ક એન્ટની ઇત્યાદિ સરઘસ આકારે રોમની એક સ્પેઇન અને ગ્રીસના ઇશાન કોણમાં મેસિડસનો પ્રદેશ આવી ચૂક્યાં શેરીમાં ચાલતા નગરચોકની દિશામાં જતા હોય છે અને તેમની પાછળ હતાં. તે ઉપરાંત પોમ્પિ નામના રોમના એક પરાક્રમી સોનાપતિએ છે. પાછળ એક ટોળું ચાલતું જતું હોય છે. એ ટોળામાંથી એક ભવિષ્યવેત્તા સ. પૂર્વે ૧લી સદીના પૂર્વાર્ધમાં પશ્ચિમ એશિયામાં આર્મીનિય, સિરિય આગળ આવીને સીઝરને એ વર્ષના માર્ચની ૧૫મીના દિવસે ચેતતા અને જેરુસલમ જીતી લીધાં હતાં.
રહેવાની સલાહ આપે છે. સીઝર એ ભવિષ્યવેત્તાની ઉપેક્ષા કરીને સીઝરની એક ફોઇનું લગ્ન લોકપક્ષના એક નેતા સાથે થયું હોવાથી આગળ ચાલતો થાય છે અને બૂટર્સ અને કેશિયસ સિવાય બીજાં બધાં તેનો લોકપક્ષ સાથે ઘનિષ્ઠ સંબંધ હતો અને તેને અણસાર આવી ગયો સીઝરની સાથે જતાં રહે છે. હતો કે રોમમાં કુલીન પક્ષ અને લોકપક્ષ વચ્ચે સંઘર્ષ થશે. એવી બૂટસની સાથે એકલો પડેલો કેશિયસ હવે બૂટસને સીઝરની હત્યા સ્થિતિમાં પોતાના પક્ષે લડે એવું એક સૈન્ય સજ કરવાનો તેણે નિર્ણય કરવાના કાવતરાની જાળમાં ફસાવવાનો આરંભ કરે છે. તેની અને કર્યો અને તે સાથે પોમ્પિને પોતાના પક્ષે રાખવાના ઇરાદાથી તેણે ઇ. બૂટર્સ વચ્ચે આ મતલબનો સંવાદ થાય છે: સ. પૂર્વે ૫૯ના અરસામાં પોતાની પુત્રી જુલિયા પોમ્પિ વેરે પરણાવી. કે: “બૂટસ, તમે તમારો ચહેરો જોઈ શકો છો ?' ત્રુ : “ના, તે પછી તેણે ઇ.સ. પૂર્વે ૫૦ સુધીના નવેક વર્ષમાં પ્રાચીન સમયમાં ગોલ કેશિયસ, આંખ પોતાને સીધી નથી જોઈ શકતી. તેનું કોઇ વસ્તુમાં સંજ્ઞાથી ઓળખાતા આજના ફાન્સને જીતી લીધું. સીઝરના આ પ્રતિબિંબ પડે ત્યારે તેને જોઈ શકાય છે.” કે: “બરાબર, બૂટસ. એ વિજયથી પોમ્પિને તેની પ્રત્યે ઈર્ષ્યા થવા માંડી, અને વળી ઈ. સ. પૂર્વે ખેદની વાત છે કે જેમાં તમે તમારું પ્રતિબિંબ જોઈ શકો એવો અરીસો ૫૪માં જુલિયા પ્રસુતિમાં મૃત્યુ પામતાં સીઝર સાથેની તેની સગાઇનો તમારી પાસે નથી. મેં ઘણાં પ્રતિષ્ઠિત રોમનોને કહેતા સાંભળ્યા છે કે તંતુ પણ તૂટી ગયો. પરિણામ એ આવ્યું કે અત્યાર સુધી પોમ્પિ પોતે ઇચ્છે છે કે ઉમદા છૂટસને આંખો હોય! હું તમારો અરીસો થઇને લોકપક્ષમાં હતો તે છોડીને તે કુલીન પક્ષમાં ભળ્યો. એ પક્ષનો ઇરાદો તમારામાં જે હોવાનું તમે નથી જાણતા તે નમ્રતાપૂર્વક તમને બતાવીશ.” સીઝરનું સેનાપતિપદ છીનવી લઈને તેને રોમના સામાન્ય નાગરિક આ સંવાદ ચાલતો હોય છે ત્યાં નેપથ્યમાં હર્ષનાદો થતા સંભળાય તરીકે રોમમાં બોલાવી લેવાનો હતો. સીઝરે એ શરતે પોતાના છે. એ સાંભળીને બૂટસ કહે છે: “મને શંકા થાય છે કે લોકો સીઝરને સેનાપતિપદનું રાજીનામું આપવાની તૈયારી બતાવી કે સાથે સાથે પોમ્પિ રાજા તરીકે પસંદ કરે છે. કેશિયસ આ તક ઝડપી લે છે અને કહે છેઃ પણ તેના સેનાપતિપદનું રાજીનામું આપે. રોમના સંચાલકમંડળે “ખરેખર તમને એવી શંકા થાય છે? તો તો સીઝર રાજા થાય એ તમે સીઝરની એ શરત માન્ય ન રાખી એટલે સીઝરે ઇ.સ.પૂર્વે ૪૯માં નથી ઇચ્છતા.' રુબિકોન નામની એક નાની નદી તરી જઇને રોમમાં પ્રવેશ કર્યો અને બૂઃ “હા, હું નથી જ ઇચ્છતો.’ કે: “પ્રિય મિત્ર બૂટસ, આપણને સંચાલકમંડળની સામે યુદ્ધ જાહેર કર્યું. સંચાલકમંડળે રોમનું રક્ષણ સીઝરને નમીને ચાલવું પડે છે તેમાં દોષ આપણા ગ્રહોનો નહિ પણ
સાદ થાય છે,
માં ગોલ કેપ ટસ,
