________________ તા. 16-9-97 પ્રબુદ્ધ જીવન કેવળી ભગવંત ભોક્તા ન હોવાથી જગતનું કાંઇ બનાવતા નથી. તથા પ્રકારના સંકલ્પપૂર્વક જાણે છે. પરંતુ કેવળજ્ઞાનમાં તો ઈન્દ્રિયો અર્થાતુ કર્તા નથી. કેવળી ભગવંત પોતાના પ્રકાશથી પ્રકાશે છે. અને વિના, સહજપણે, અક્રમથી, ઉપયોગવંતપણે શેય પદાર્થો જણાય છે. જે કાંઈ પ્રકાશે છે તે પ્રકાશરૂપે રહે છે. જે કર્તા-ભોક્તા ભાવથી જગતને એ પ્રક્રિયામાં જાણવાની ક્રિયાની કે સંકલ્પની જરૂર નથી હોતી. બનાવ્યા કરે છે તે પોતે પણ બન્યા કરે છે. પોતાના જ કર્તા-ભોક્તા નિશ્ચયથી તો કેવળજ્ઞાની પોતાના જ્ઞાનને જ વેદે છે. તેઓ શેયને વેદતા ભાવથી કર્મબંધ કરીને બન્યા કરે છે. રાગી હોય એવો ટાળવાનું હોય, નથી. શેયના માત્ર જ્ઞાતા-દ બની રહે છે. અવધિ અને મન:પર્યવ બનવાનું હોય, અને બગડવાનું હોય છે, જ્યારે કેવળી ભગવંત માત્ર શાનીનો આનંદ રાગ સહિતનો, પ્રયોજનપૂર્વકનો અને પ્રયોગકતા પ્રકાશે છે. તથાભવ્યતા પ્રમાણે, જ્ઞાનમાં જે જણાય છે તે કેવળીભગવંત અર્થાત શ્રમથી પ્રાપ્ત થતો આનંદ છે. જણાવે છે. જેવો જેવો તે કેવળજ્ઞાની ભગવંતની સાથેનો જન સમુદાયનો સ્વ ક્ષેત્રે શાન એ આનંદવેદનરૂપ છે. પર ક્ષેત્રે શાન એ શેયના યોગ, ઋણાનુબંધ. રાગથી પ્રેરાઈને તેઓ કાંઈ કરતાં નથી. પ્રકાશરૂપ છે. આપણે જ્ઞાનનો મહિમા “શેયને જાણનાર જ્ઞાન” એમ ભાનશક્તિથી સર્વકાળના, સર્વક્ષેત્રના, સર્વ પદાર્થોના સર્વ ભાવ એક ગાયો છે. પરંતુ વાસ્તવિક રીતે તો શાનનો મહિમા “સ્વત્ર જ્ઞાન સમયે તેઓ જુએ છે. જેવું જુએ છે તેવું જ પ્રકાશે છે. તે કેવળીભગવંતની આનંદ-વેદન રૂપ છે' એમ ગાવો જોઈએ. શાન એટલે પરને જાણે તેવો વીતરાગતા છે. કેવળ એટલે કે માત્ર જ્ઞાતા-દશ ભાવ હોય છે. અર્થ કરીશું ત્યાં સુધી વિકલ્પો થયા કરશે. પરંતુ આધ્યત્મતાએ જ્ઞાન જ્ઞાતા-દષ્ણની સાચી ખરી વ્યાખ્યા એ છે કે તે જોવા-જાણવા કે કરવા એટલે આનંદ એવો અર્થ કરીશું અને એવું અનુભવીશું તો વિકલ્પરહિત જતો નથી. થઇશું. આનંદ જેમ નિર્વિકલ્પ છે તેમ જ્ઞાન નિર્વિકલ્પ છે માટે “જ્ઞાન જગતના બધા પદાર્થો જે અનંતરૂપે રહેલ છે તે સમરૂપે અર્થાત એટલે આત્મા’ એવો જેમ અર્થ કરીએ છીએ તેમ ‘જ્ઞાન એટલે આનંદ' સરખા તરીકે જણાય અને એમાં કોઇ ભેદ વર્તે નહિ (અભેદ દષ્ટિ, એવો અર્થ કરવો. બ્રહ્મદષ્ટિ, દિવ્યદષ્ટિ), કોઈ પ્રયોજન વર્તે નહિ તો તેવું જ્ઞાન અવિકારી કેવળજ્ઞાન અને શેયનો સંબંધ નિર્દોષ સંબંધ છે. પરંતુ શેય વીતરાગ જ્ઞાન છે. જો આપણે પર પદાર્થ જોવા-જાણવામાં કોઈ પ્રયોજન કેવળજ્ઞાનમાં પ્રતિબિંબિત થાય કે ન થાય અથવા તો પડદ્રવ્ય સહિતનું રાખીએ તો વીતરાગતા-સમરૂપતા સચવાય નહિ. પરિણામે જ્ઞાન લોકાકાશ જ્ઞાનમાં પ્રતિબિંબિત થાય કે પછી માત્ર આકાશાસ્તિકાય એ વિકારી અને રાગ-દ્વેષ યુક્ત બનવાથી મર્યાદિત-સીમિત બની જતાં એક જ દ્રવ્ય જ્યાં છે એવું અલોકાકાશ જ્ઞાનમાં ય રૂપે પ્રતિબિંબિત જ્ઞાન તેની પૂરેપૂરી શક્તિ મુજબનું કાર્ય કરી શકે નહિ. થાય તો પણ કેવળજ્ઞાનનો આનંદ તો એનો એ જ છે અને એવો જ છે. આમ વીતરાગતા એ કેવળજ્ઞાનની વિશિષ્ટતા છે. એ કેવળજ્ઞાનનું કેવળજ્ઞાનની સર્વશતા શેય સાપેક્ષ છે. જ્યારે કેવળજ્ઞાનનો આનંદ વિશેષણ છે. વીતરાગતા લાવવાની સાધના કરવાની છે અને સાધનાની નિરપેક્ષ છે. આમ મન-વચન-કાયાના યોગથી અતીત અર્થાતું સિદ્ધિ એ કેવળજ્ઞાનું પ્રાગટ્ય છે. અથતુિ કેવળજ્ઞાનાવસ્થા- યોગાતીત એવાં અતીન્દ્રિય જ્ઞાનના આનંદનું વેદન-અનુભવને આપણા અરિહંતપણાની પ્રાપ્તિ છે. વીતરાગતા પ્રથમ રાગનું નિવારણ કરે છે. મતિજ્ઞાનને નિર્વિકારી એટલે કે વીતરાગ બનાવી, કેવળજ્ઞાનમાં વીતરાગતાના કાર્યસ્વરૂપે જ્ઞાન નિરાવરણ થાય છે-કેવળજ્ઞાન અનાવૃત પરિસમાવીને કરવાનું છે. થાય છે-કેવળજ્ઞાનનું પ્રગટીકરણ થાય છે; જ્ઞાનાનંદનું પ્રશાંત વેદન થાય , પર પદાર્થ સાથે ઈષ્ટ બુદ્ધિથી જોડાવું તેનું નામ રાગ ! રાગ એ છે. વીતરાગતા સાધ્ય છે, જ્યારે કેવળજ્ઞાનનું પ્રગટીકરણ લક્ષ્ય છે. છે. વિકાર છે-બગાડ છે. જ્યારે આવરણ એ ઢાંકણ-અશુદ્ધિ છે.વિકાર હોય કેવળી ભગવંતને જેવું થાય છે તેવું જ દેખાય છે અને જણાય છે. ત્યાં આવરણ હોય જ! જ્ઞાનમાંથી વિકાર નીકળી જતાં વીતરાગતોનો. કેવળી ભગવંતની વીતરાગતા છે. જ્યારે જે થયું નથી પણ ભાવિમાં જે પ્રશાંત આનંદ પ્રાપ્ત થાય છે. જ્ઞાન ઉપરથી જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મના થવાનું છે તેને જે પ્રમાણે કેવળી ભગવંતને એમના જ્ઞાનમાં દેખાય છે આવરણો સર્વથા હઠી જતાં જ્ઞાનનો પૂર્ણ વૈભવ અથતુિ પૂણે અને જણાય છે તે જ પ્રમાણે અક્ષરશઃ તે ઘટના ઘટે છે એ તેમની જ્ઞાનાનંદાવસ્થા પરમ પ્રકાશની પ્રાપ્તિ થાય છે. એક જ સમયે જ્ઞાનસત્તા છે-જ્ઞાનની મહાનતા છે-જ્ઞાનની સર્વોપરિતા છે. સર્વકાળના, સર્વક્ષેત્રના, સર્વ પદાર્થો તેના સર્વ ગુણ-પર્યાય સહિત આપણે જોવા જઈએ છીએ, જાણવા જઈએ છીએ તે જોયાનંદ છે. જ્ઞાનમાં જણાય એ જ્ઞાનનો પૂર્ણ વૈભવ-પૂર્ણ કાર્ય છે. એ શેયસાપેક્ષ આનંદ છે. સર્વજ્ઞ કેવળીભગવંત જોવા કે જાણવા જતાં ધ્યાન અને સમાધિના કાળે જીવ શાંતિના સુખને વેદે છે, કારણ કે નથી. માટે જ એ જ્ઞાનાનંદ છે. શેયાનંદ એ પુણ્ય તત્વ છે. એકાગ્રતા એ પ્રશાંત અવસ્થા છે. પ્રશાંત અવસ્થાની તાકાતથી નવાં કર્મબંધ અટકે કેળવવાથી, લક્ષ કેન્દ્રિત કરવાથી યાનંદ પ્રાપ્ત થાય છે. રાગ-વિકલ્પ છે. અને જનાં કર્મની નિર્જરા થાય છે. ધ્યાન અને સમાધિમાં શાંતિનું એ એકાગ્રતા છે. જ્યારે જ્ઞાનાનંદ એ નિર્વિકલ્પ, નિર્મોહ, વીતરાગ સુખ જરૂર છે, પરંતુ જ્ઞાનના પૂર્ણ વૈભવનું સુખવેદન નથી. આનંદ છે. જ્ઞાનમાં આરીસા (દર્પણ)ની જેમ શેયનું પ્રતિબિંબપણું જે થાય છે તે જ્ઞાનાનંદ છે. જ્યારે શેયનું જ્ઞાનથી જ્ઞાનમાં જે ચિત્રામણ કરીએ છીએ તે જોયાનંદ છે. આધ્યાત્મમાં આધ્યાત્મજ્ઞાનની કિંમત શેય સાથે જ્ઞાનનો સંબંધ અતૂટ-છે-છે અને છે, નિત્ય સદાનોય એટલા માટે છે કે તેમાં પરમાત્મ તત્ત્વ સાથે સંબંધ કરી શકાય છે. સંબંધ છે. જોય કાં તો કેવળજ્ઞાનમાં જણાય અગર છબસ્થજ્ઞાન શેયને નિર્મોહતા–વીતરાગતા પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. પૂર્ણજ્ઞાન-કેવળજ્ઞાન, જાણવા જાય છે. જાણવા જવું એ સક્રિયતા છે. એ કૃત્રિમ કાર્ય છે. રાકાય છે. 11 : રાજ વીતરાગતા અને આનંદ તેરમા ગુણસ્થાનકે એક અને અભેદ થઈ જાય દર્શન-જ્ઞાનનું એ કૃત્રિમ કાર્ય છે. જ્યારે સર્વ શેય કેવળજ્ઞાનમાં સહજ કરતા છે. સાધનાકાળે ચારિત્ર-તપનો આનંદ એ નિરુપાધિક આનંદ છે. જણાય છે એ દર્શન-જ્ઞાનનું સ્વાભાવિક સહજ કાર્ય છે. એ જ જ્ઞાનની જ્ઞાનાચારનો આનંદ એ નિઃશંકતાનો આનંદ છે. રાગમાં ઉપાધિ અને નિર્વિકારિતા અર્થાતુ વીતરાગતા છે અને તે જ નિર્વિકલ્પકતા છે. અંધકારનો પ્રશ્ન ઊભો રહે છે. વીતરાગતામાં તો ઉપાધિ અને કેવળજ્ઞાન એ વિતરાગ હોય તેટલા માત્રથી પૂરતું નથી. કેવળજ્ઞાન અંધકારનો પ્રશ્ન રહેતો જ નથી. જ્ઞાનને વિકારી કરીને વેદવું એનું નામ નિર્વિકલ્પ હોવું એ પણ એટલું જ જરૂરી છે. નિર્વિકલ્પ જ્ઞાન હોય તો જ દુઃખ. અસ્થિરતા, વ્યગ્રતા, અસ્વસ્થતા, આકુળતા, વ્યાકુળતા, સંકલ્પ-વિકલ્પ વિનાનું સહજ સ્વાભાવિક અક્રમ જ્ઞાન હોય છે. અશાંતતા એ વિકાર છે. વીતરાગતા એ જ સુખ છે જે પ્રશાંત વેદન છે. સંકલ્પ-વિકલ્પયુક્ત જ્ઞાન ક્રમિક જ્ઞાન હોય છે. ક્રમથી સર્વ પદાર્થનું જ્ઞાન મતિ અને શ્રુત જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો દ્વારા જાણી રહેલ છે. જ્યારે અવધિ હોય તે કેવળજ્ઞાન નથી હોતું. શાન જ્યારે અક્રમિક શાન હોય છે ત્યારે અને મન:પર્યવ જ્ઞાન ઇન્દ્રિયોની સહાય વિના ઉપયોગ મુકીને એટલે કે તે નિર્વિકલ્પ જ્ઞાન છે. અને તે કેવળજ્ઞાન હોય છે. જેમાં સર્વ પદાર્થોનું સ્થા એક અને અભેદ છે. એ કૃત્રિમ કાય જણાય છે એ જોતરાગતા છે અ ત્રિમ કાર્ય છે. જ્યારે નંદ છે. રાગમાં લપા છે જાય છે
