________________
વર્ષ (૫૦) + ૮૦ અંકઃ ૬૦
Licence to post without prepayment No. 37
Regd. No. MH / MBI-South / 54 / 97
૦ તા. ૧૬-૬-૯૭૦
૦૦૦શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનું માસિક મુખપત્ર૦૦૦
પ્રભુઠ્ઠ વળી
૦૦૦ પ્રબુદ્ધ જીવન પાક્ષિક ૧૯૩૯થી ૧૯૮૯ઃ૫૦વર્ષ૦૦૦ વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ૮૦૦૦૦
તંત્રી રમણલાલ ચી. શાહ
| રામકથાની સર્વસ્વીકૃત વ્યાપકતા તાજેતરમાં મુંબઇમાં “The Legend of Ramaનામનો ભંડાર ભર્યો છે. આથી જ હજારો વર્ષ થયાં રામાયણની રામકથા આજે રામકથાનો એક નવતર નાપ્રયોગ થયો. જૂના વખતમાં ભવાઇના પણ એટલી જ જીવંત અને એટલી જ તાજી રહી છે. કેટલાક પ્રયોગોમાં ગામ બહાર રચવામાં આવેલાં દશ્યોમાં સમગ્ર રામકથાનાં આ લક્ષણોને કારણે જ પ્રાચીન સમયથી વર્તમાન સમય પ્રેક્ષકવર્ગ ભવાઈના વેશનું એક દશ્ય જોઇ, ઊભા થઈ બીજું દશ્ય જ્યાં સુધી જ્યાં જ્યાં એ ગઈ ત્યાં ત્યાં વ્યાપી ગઈ. સમગ્ર ભારતના લોકોના ભજવાતું હોય ત્યાં જવા જતો. એમાં દશ્યો ત્યાં ને ત્યાં જ રહેતાં, હૈયામાં તો એ વસેલી છે, પરંતુ ભારત બહાર, તિબેટ, અફઘાનિસ્તાન, પ્રેક્ષકવર્ગ ફરતો રહેતો. એમાં આકાશ, વૃક્ષો, તળાવ, ડુંગર વગેરેની તુર્કસ્તાન તથા પૂર્વમાં શ્રીલંકા, બ્રહ્મદેશ, મલાયા, સુમાત્રા, કંબોડિયા, કુદરતી ભૂમિકા મળતી. પડદા વગેરે કૃત્રિમ દશ્યોની જરૂર રહેતી નહિ. ચીન, ઇન્ડોનેશિયા વગેરે દેશોમાં પણ તે વ્યાપી ગઇ હતી. આમ આધુનિક થિયેટરમાં ભજવાતાં નાટકોમાં રંગમંચ પર સજાવેલાં દશ્યો સર્વસ્વીકૃતતા અને વ્યાપકતા એ રામકથાનાં બે મોટાં લક્ષણો છે. બદલાય છે, પરંતુ પ્રેક્ષકવર્ગ એના એ જ સ્થળે હોય છે. દશ્યો બદલવા રામકથાનો તો અનેક દષ્ટિબિંદુથી અનેક રીતે અભ્યાસ ચાલતો રહ્યો છે માટે પણ વિવિધ આધુનિક તરકીબો યોજાય છે. “The Legend of અને ચાલતો રહેશે, કારણ કે અનેક શક્યતાઓથી સભર એવો એ Rama'માં વિશાળ કુદરતી જગ્યામાં બંને બાજુ દશ્યો ખુલ્લામાં આકરગ્રંથ છે. " સજાવીને રાખેલાં છે. પાછળ કુદરતી આકાશ છે. પ્રેક્ષકગૃહ રેલવેના કોઈપણ કથા જનસમુદાયમાં ઉત્તરોત્તર પ્રસરતી પ્રસરતી આગળ પાટા જેવા પાટા ઉપર ખુલ્લું બાંધેલું છે. તે આઘુંપાછું કે ગોળ ફરતું ફરતું વધે ત્યારે એમાંનાં કેટલાંક કથાઘટકોમાં જાણતાં અને અજાણતાં ફેરફાર ભજવાનારા દશ્યની સામે આવીને ઊભું રહે છે. આમાં રંગમંચ નહિ થાય એ સ્વાભાવિક છે. રામાયણની કથા સમગ્ર ભારતની બધી પણ પ્રેક્ષકગૃહ ફરતું રહે છે. આધુનિક વૈજ્ઞાનિક સાધનો સાથે સમગ્ર ભાષાઓમાં ગ્રંથરૂપે અવતરેલી છે. વળી એ કથા કહેવાની મૌખિક નાટક પ્રેક્ષકને આંજી દે એવી સરસ રીતે ભજવાય છે. રામાયણનો આ પરંપરા પણ ચાલુ છે. કોઇ યુગ એવો નહિ પસાર થયો હોય કે જ્યારે એક અપૂર્વ નાટ્યપ્રયોગ છે. નાટક અંગ્રેજીમાં ભજવાય છે એટલે ભારતમાં કોઇ ને કોઇ કથાકાર દ્વારા રામકથા ન કહેવાઈ હોય. ક્યાંક અંગ્રેજી જાણનાર પ્રેક્ષકો એને ઘણી સારી રીતે માણી શકે છે. આ તો એ માટે સાત, નવ કે વધુ દિવસનું કથા પારાયણ પણ યોજાતું રહે નાટયપ્રયોગ હિંદી કે અન્ય ભાષામાં ન થાય એવું નથી. ખરેખર, જોવા છે. કેટલાયે કથાકારોએ પોતાનાં અને લોકોનાં હૈયાનું એ દ્વારા પરિવર્તન જેવો આ એક નાટ્યપ્રયોગ છે.
' કર્યું છે અને કરાવ્યું છે. જમાને જમાને અસંખ્ય લોકોએ સહાનુભૂતિ અને પરંતુ આ નાટકની મને સૌથી વધારે સ્પર્શી ગયેલી વાત બીજી જ હર્ષનાં આંસું વહાવ્યાં છે. છે. આ નૂતન વિશાળ નાટ્યપ્રયોગની પરિકલ્પના એક મુસ્લિમ ભારતમાં વાલ્મીકિ રામાયણ ઉપરાંત જૈન પરંપરાની રામકથા પણ બિરાદરની છે. શ્રી અમીર ૨ઝા હુસૈને રામાયણનો અભ્યાસ કરી, આ જોવા મળે છે. વિમલસૂરિકૃત “પહેમચરિય”માં તથા ગુણભદ્રકૃત નાટકના સંવાદો લખી એનું સરસ દિગ્દર્શન પણ પોતે જ કર્યું છે. નાટક ‘ઉત્તરપરાણ'માં આ કથા વિસ્તારથી આપેલી છે. ભારતની જુદી જુદી ભજવતાં પાત્રો પણ માત્ર હિંદુ નહિ, પણ સર્વ ધર્મનાં છે.
ભાષાઓમાં અને કાશ્મીરથી કન્યાકુમારી સુધી જુદા જુદા પ્રદેશોમાં વસ્તુતઃ કલા જ્યારે એની ઊંચી સપાટીએ પહોંચે છે ત્યારે ધર્મ એમાં રામકથા વિશે ગુજરાતીમાં ગિરઘરકત, મરાઠીમાં એકનાથકૃત, હિંદીમાં અંતરાયરૂપ બનતો નથી. કલાને માત્ર ધર્મ જ નહિ, કોઇપણ પ્રકારનાં તુલસીદાસકૃત, તમિલમાં કંબનકૃત એમ ઘણી મહત્ત્વની કૃતિઓ લખાઈ સામાજિક, આર્થિક, રાજકીય, શૈક્ષણિક ઈત્યાદિ બંધનો નડતાં નથી. છે. એ દરેકનો નામોલ્લેખ કરવાનું અત્રે શક્ય નથી, કારણ કે એની યાદી Art has no frontiers એમ એટલા માટે જ કહેવાય છે. બ્રિટન અને ઘણી મોટી છે. જર્મનીના યુદ્ધ વખતે પણ શેક્સપિયરનાં નાટકોનો અભ્યાસ જર્મન ભારત બહારના ઘણા દેશોમાં રામકથા ઠેઠ પ્રાચીનકાળથી પ્રસરેલી વિદ્વાનો કરતા હતા. ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચેના યુદ્ધ વખતે પણ છે. એની સવિગત છણાવટખ્રિસ્તી મિશનરી ફાધર ડૉ. બુદ્ધેએ પોતાના રવીન્દ્રનાથનાં ગીતો પાકિસ્તાનમાં ગવાતાં હતાં. રાજકીય કક્ષાએ ગ્રંથમાં કરી છે. અહીં અત્યંત સંક્ષેપમાં તેનું અવલોકન કરીશું. વૈમનસ્ય અને સાંસ્કૃતિક કક્ષાએ સંવાદિતતાનાં આવાં તો ઘણાં તિબેટમાં રામકથા ઉદાહરણો આપી શકાય.
- તિબેટમાં જે રામકથા પ્રચલિત છે તેના ઉપર વાલ્મીકિના રામાયણ પરંતુ એ બધાંની પણ ચડી જાય એવાં લક્ષણો રામકથામાં રહેલાં કરતાં જૈન પરંપરાને રામાયણનો પ્રભાવ વિશેષ જણાય છે. એની છે. રામકથામાં કેટકેટલી ઘટનાઓમાં રહેલાં માનવીય સ્પંદનો એવાં છે કથાનો આરંભ રાવણના જીવનથી થાય છે અને અંતે રામ અને સીતાના કે જે સૌને સ્પર્શી જાય. કેટકેટલી ઘટનાઓમાં જાણે આપણી પોતાની, મિલનમાં કથાની પૂર્ણાહુતિ થાય છે. પરિવારની કે સમાજની જ સંવેદનાઓ અનુભવાતી હોય એવું લાગે છે. તિબેટમાં પ્રચલિત રામકથા પ્રમાણે દશરથ રાજાને માત્ર બે જ રાણી. એટલે જ રામાયણમાં સર્વસ્વીકૃત સંવેદનાઓનો, તત્ત્વોનો, વિચારોનો હતીઃ (૧) જયેષ્ઠા અને (૨) કનિષ્ઠા. એમાં ભગવાન વિષ્ણુ કનિષ્ઠા
રેલી
બીજ સંવેદનાઓ અનાજ આપણી પોતાના પાના આરંભરાવ
