________________
ક
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૩-૯૧ અને તા. ૧૬-૪-૯૧ સંસ્કૃત દેહધારી - ફારસી-અરબી પ્રયોગો
In પ્રવીણચંદ્ર જી. રૂપારેલા કેટલાંક વર્ષોમાં આપણે ત્યાં સાહિત્યિક રચનાઓમાં ને ક્યારેક તૈયાર થવું, એવા અર્થમાં ઘણીવાર આપણે કમર કસવી એવો પ્રયોગ વ્યાખ્યાનોમાં પણ જવાબદારીના અર્થમાં ઉત્તરદાયિત્વ' શબ્દ ઠીક ઠીક કરીએ છીએ. આ માટે સાહિત્યકારો ને સુશિક્ષિતો કટિબદ્ધ થવું એવો વપરાતો થયો છે. જો કે હવે પ્રમાણમાં કંઈક ઓછો દેખાય-સંભળાય છે. પ્રયોગ કરતા હોય છે. , સાહિત્યક ભાષાનો વપરાશ હોય ત્યાં શિષ્ટ અને સંસ્કારી અભિવ્યક્તિની દેખીતી રીતે આ બંને પ્રયોગો સરખા છે. - કોઈ કામ માટે હામ દૃષ્ટિએ સંસ્કૃત શબ્દોને અપાતું મહત્વ તથા હિંદી ભાષા સાહિત્યને સાહિત્યકારો ભીડી કમર (કટિ’–સંસ્કૃત) કસવી (કસીને બાંધવી બધા–સંસ્કૃત બાંધેલી જોડે વધતો સંપર્ક અને હિંદીનું અધ્યાપન કરતા ગુજરાતી પ્રાધ્યાપકોની ભાષામાં હોવી). આ “ટિબદ્ધ' (સેલી કમરવાળું) શબ્દ આમ શુદ્ધ સંસ્કૃત ઘડતરનો વારંવાર સંભળાતો - વંચાતો રહેવાને કારણે આ શબ્દ આપણે ત્યાં ઠીક હોવા છતાં કોઈ સંસ્કૃત ગ્રંથમાં આ પ્રયોગ જડે એમ નથી. મોનિયર વિલિયમ્સના ઠીક પ્રચલિત થતો ગયો, એમ કહીએ તો વધુ પડતું નહીં ગણાય. આપણો કે આટેના અધિકૃત ને શિષ્ટ મનાતા સંસ્કૃત કેશોમાં પણ આનો ઉલ્લેખ જાણીતો જોડણીકોશ પણ આ શબ્દ હિંદીમાંથી અપનાવાયાનું નોંધે છે. ' મળતો નથી.
- સાવ સંસ્કૃત ઘડતરના, લાગતા આ શબ્દની આયાતનું શ્રેય હિંદીને હા, આને મળતો પ્રયોગ છે ખરો ! “બદ્ધ પરિકર | પરિકર એટલે આપવાની જરૂરત ખરી ? આ શબ્દ આપણે સીધો સંસ્કૃતમાંથી જ અપનાવ્યો કમરબંધ આ પરથી “પરિકર બન્ધ' કે “પરિકર કં' એટલે કમરબંધ બાંધવો હોય, એવું ન બની શકે ?
ને તે પરથી પછી તૈયારી કરવી એવો અર્થ નિષ્પન્ન થયો. આમ “લગભગ [ ઉત્તરદાયિત્વ :
સમાનાર્થી ક્યાં ક્યાંય કટિબદ્ધ પ્રયોગ મળતો નથી. પણ દેખીતો સંસ્કૃત લાગતો આ શબ્દ કોઈ જાણીતા ને માન્ય સંસ્કૃત આ માટે વ્યવહારમાં એ જ અર્થમાં પ્રચલિત “કમર કસવી પ્રયોગ કોશમાંયે જડે એમ નથી. સંસ્કૃત સાહિત્યમાં વપરાયો હોય તો ને ? પ્રાચીન દિશા સૂચન કરે છે. હિંદીમાં પણ આ જ અર્થમાં “કમર કસના પ્રયોગ કે પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃત ગ્રંથોમાં ન થયા હોય એવા યે કેટલાક શબ્દો મોનિયર પ્રચલિત છે. વિલિયમ્સના સંસ્કૃત કોશમાં નોંધાયા છે. એમાં પણ આ ઉત્તરદાયિત્વ પ્રયોગ આ પ્રયોગનું મૂળ છે –ફારસી પ્રયોગ કમર કશીદન”. સ્ટેનગાસના નોંધાયેલો નથી. દેખીતું છે કે આ સંસ્કૃત પ્રયોગ છે જ નહીં– કોઈ અર્વાચીન કારસી– અંગ્રેજી કોશ પ્રમાણે કમર કશીદન’ એટલે કોઈ ઈષ્ટ યા મોટી– પ્રયોગ છે ! '
ભારે બાબતની પ્રાપ્તિ માટે મથવાની તૈયારીમાં કમરબંધ સખત કરવો. તો આવા આ પ્રયોગનું ઘડતર થયું શી રીતે ?
ફારસી ભાષામાં આવો જ એક “કમર બસ્તન પ્રયોગ પણ છે– શબ્દાર્થમાં આ ઘડતરની પ્રેરણાનું મૂળ કેટલાક હિંદી ભાષીઓના ઉર્દૂ પ્રત્યેના “કમરનો ભાગ (ક્સીને –ટાઇટ) બાંધવો !” વ્યવહારમાં – કોઈ કાર્યની પૂર્વગ્રહમાં રહયું છે. આના મૂળમાં છે અરબી-ફારસી ઘડતરનો ઉર્દ પ્રયોગ સિદ્ધિ માટે તૈયાર થવું એવો એનો અર્થવિકાસ થયો છે. '
જવાબદેહી'! જવાબદેહ' એટલે જવાબ આપનાર; કોઈ બાબતનો જવાબ આ “કમર કરીદન’ પ્રયોગ જ આપણને “કમર ક્સવી” (હિંદીમાં – આપવા માટેનો જવાબદાર.આ પરથી “જવાબદેહી' એટલે જવાબ આપવાપણું- કમર કસન) પ્રયોગ આપ્યો છે. “બદ્ધ પરિકરઃ પ્રયોગ હોવા છતાં આ એટલે કે જવાબ આપવાની જવાબદારી.
“કટિબદ્ધ પ્રયોગ ઘડાયો, એ ફારસી કમર કશીદન” તથા “કમર બસ્તન" - ઉર્દૂ પ્રત્યેનો પૂર્વગ્રહ કે સંસ્કૃત વાપરવાનો અત્યાગ્રહ જે માનવું હોય થી પ્રેરાઈને જ થયો છે. તે; પણ આ જવાબ અને દેહીના સીધા ભાષાંતરથી જ જવાબદેહ સંસ્કૃત દેહ ધારણ કરી આપણી ભાષામાં વિચરતા આવા પ્રયોગોનો. માટે “ઉત્તરદાયી ને જવાબદેહી માટે ઉત્તરદાયિત્વ પ્રયોગ ઘડી લેવાય આત્મા આમ ધણીવાર અન્ય ભાષાના પ્રચલિત થતા પ્રયોગોથી પ્રવેશ છે. હિંદીમાં તો એ ખૂબ જ પ્રચલિત થઈ ગયો છે.
છે. આપણો આગ્રહ એને શુદ્ધ સંસ્કૃત લાગતા રૂપમાં ઢાળે છે; આમ દેખાવે - (એમ તો ઉત્તરદાયી' શબ્દ છેક ૧૯૮માં મરાઠીમાં પણ વપરાયો શુદ્ધ સંસ્કૃત wાં, મૂળ સંસ્કૃત હોય જ નહીં એટલે શિષ્ટ સંસ્કૃત કોશોમાં છે. પણ ઉત્તરદાયિત્વ રૂપ થોડાં વર્ષો પહેલાંથી જ હિંદીભાષીઓએ વાપરવા તો મળે જ ક્યાંથી ? . માંડ્યો છે.)
I હવાપાણી : ' . હિંદીમાં તો આ પછી, આ લાંબા ‘ઉત્તરદાયિત્વ પ્રયોગમાંથી હવે પણ પ્રચલિત થતા અન્ય ભાષાના આવા પ્રયોગો કયારેક આપણી એને “ઉત્તર’ અંશ પડતો મૂકીને માત્ર દાયિત્વ રૂપ જવાબદારીના અર્થમાં પ્રચલિત ભાષામાં પણ ઢાળી લેવામાં આવે, એવું બને છે. “આબોહવા', પ્રચલિત થવા માંડયો છે.
માટે આપણે ત્યાં વ્યવહારમાં પ્રચલિત થયેલો “હવાપાણી’ પ્રયોગ આવો | મુખ્યત્વે તો હિંદીનું અધ્યાપન કરતાં શ્રી રઘુવીર ચૌધરી તથા શ્રી જ છે – અલબત્ત, ભાષાંતર રૂપે ! " ભોળાભાઈ જેવા – ગુજરાતી પ્રાધ્યાપકોએ જ આ પ્રયોગો એમના લખાણો 1 વર્ષગાંઠ ને વક્તવ્ય દ્વારા ગુજરાતીમાં દાખલ ર્યા છે. ધીમે ધીમે આપણે ત્યાં એ પણ આનું રસિક ઉદાહરણ તો છે આપણે ત્યાં છૂટથી વપરાતો શબ્દ પ્રચલિત થયા. જો કે હવે પ્રમાણમાં એય ઓછા થતા ગયા છે. “વરસગાંઠ ! વર્ષે વર્ષે આવતા જન્મદિન માટે “વરસ’ શબ્દ વપરાય એ ઘ જલવાયુ - આબોહવા :
તો સમજી શકાય એવું છે; પણ એની જોડે આ ‘ગાંઠ' શી રીતે જોડાઈ આ જ રીતે મુખ્યત્વે હિંદીમાં પ્રચલિત થયેલા ને કયારેક આપણે ગઈ, એ સમજાય છે ? ત્યાં પણ ડોક્યા કરતો પ્રયોગ જલવાયુ આની જોડે સરખાવવા જેવો જીવનની દોરીમાં ઉમરના વરસની ગણતરી માટે દર વર્ષે એક ગાંઠ
બાંધતાં જઈએ ને એમ ઉપરની ગણતરી થતી જાય એવો આ શબ્દનો અર્થ આપણે ત્યાં વર્ષોથી–શાળા-શિક્ષણમાં પણ ક્લાઈમેટના અર્થમાં સહેજે તારવી શકાય એમ છે; પણ ઉપરની ગણતરી માટેના આવા અભિગમ, આબોહવા' શબ્દ પ્રચલિત છે જ ! આ પણ મૂળ તો ફારસી–અરબીનું આવી લ્પના- એનું મૂળ તો આપણને આ જ અર્થના ફારસી પ્રયોગ, સંયુકત ઘડતર છે. “આબ' એટલે પાણી ને “હવા એટલે “હવા' આ સાલગિરહમાં જ મળી શકે એમ છે.
બે શબ્દો વચ્ચે અને ના અર્થનો “ઓ મૂકાતાં, “આબ-ઓ-હવા'નું સંયુકત “સાલગિરહ' એટલે વરસગાંઠ, જન્મદિન; હિંદીમાં સાલગિરિહ, તથા ' રૂપ થયું “આબોહવા' (પાણી––હવા) ઉમાં આ પ્રયોગ માત્ર “આબ-હવા' આપણે ત્યાં “સાલગરહને “સાલગીરી તથા “સાલગરી રૂપ પામેલા આ કહેવાય છે.
પ્રયોગમાં “સાલ એટલે વરસ” અને “ગિરહ' એટલે “ગાંઠ થાય છે. ' = ". ક્લાઈમેટના અર્થનો કોઇ પારિભાષિક શબ્દ આપણી પાસે તૈયાર ન આમ “સાલગિરહ’ શબ્દનું સીધું ભાષાંતર સહેજે આપણને વરસગાંઠ પ્રયોગ ન હતો એટલે માપણે ત્યારે પ્રચલિત “આબોહવા' શબ્દ અપનાવી લીધો. આપી રહે છે. ' પણે પેલ, સંસ્કૃત પ્રિયતાને ઉર્દ કાઢવાની વૃત્તિએ હિંદીમાં આબ-હવા: શિક્ષકોમાં કંઇક શિષ્ટતાના ખ્યાલથી આ પ્રચલિત “વરસગાંઠ પ્રયોગનું
જલ(આબને વાય (હવા) એવું ભાષાંતર કરી જલવાયુ' શબ્દ વાપરવા “વર્ષગાંઠ રૂપ વપરાતું થયું છે, એ પણ અહીં નોંધાવું જોઈએ – આમાં માંડ્યો ને પ્રચલિત. પણ થયો. મોટાભાગના વિદ્વાનો માને છે કે “હિંદી “વરસનું સંસ્કૃત રૂપ “વર્ષ તે થયું છે; પણ ગાંઠ હજુ એમની એમ જ એ આ પ્રયોગ બંગાળીમાંથી અપનાવ્યો છે.
રહી છે ! 1 કટિબદ્ધ : ક પ્રમાણમાં કોઈ મોટા કે ભારે કામ માટે હામ ભીડવી, હિંમત કરવી, માલિક : શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ મદ્રક, પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૪.
: ટે.નં. ૩પ૦ર૮. મુણસ્થાન : ટ્રેન્ડ પ્રિન્ટર્સ, જગન્નાથ રાંકર રોક રોડ, ગિરગામ, મુંબઈ - ૪o ૦૦૪,
