________________
તા. ૧૬-૫-૯૧ અને તા. ૧૬-૬-૯૧
પ્રબુદ્ધ જીવન
આપણા શબ્દો : અંગ્રેજી વાઘા ; ઉચ્ચારનું શું ?
1
.
પ્રવીણચન્દ્ર જી. રૂપારેલ તાજેતરની શાળાંત પરીક્ષાઓ દરમિયાન, અંગ્રેજી માધ્યમનાં કેટલાંક અંગ્રેજી અક્ષરોમાં BHANWAR નામ લખાયું હતું ! - આ ભાઈએ વિદ્યાર્થી ભાઈ-બહેનોને હિંદીના વિષયમાં માર્ગદર્શન આપવાનું થયું; આ એ “ભાનવર” વાંચ્યું હતું. દરમિયાન એક્વાર ભારતના પ્રાચીન ઇતિહાસની વાત નીકળતાં એક જણે ત્યારે આવેલી એક ફિલ્મનું નામ હતું જાનેમન' ! અંગ્રેજી અક્ષરોમાં ત્યારના એક પ્રાચીન નગર “પટાલીપુત્ર ની વાત કરી.
લખાયેલા આ નામ વિશે મારા એક ટીખળી મિત્રે સરસ રમૂજ કરી હતી. પહેલાં તો હું જરા ગુંચવાયો પણ પછી ખ્યાલ આવી જતાં હસી કેટલાંક વર્ષોથી આપણે ત્યાં સવિશેષ તો ફિલ્મના નામોમાં આપણા ‘આ’ દેવાયું. અંગ્રેજી માધ્યમમાં આપણા પ્રાચીન નગરનું મૂળ નામ “પાટલીપુત્ર ઉચ્ચાર માટે AA (ડબલ– A) લેખાય છે. આ રીતે પેલું નામ લખાયું અંગ્રેજી જાણીથી ઘેરાઈને શિક્ષકોને માટે પણ “પટાલીપુત્ર’ બની ગયું હતું. હતું – JAANE MAN. પેલા મિત્રે એ આમ છૂટું પાડ્યું. JA-ANE
આજકાલ ગુજરાતી-મરાઠી માધ્યમની શાળાઓમાં વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા MAN અને ક્રાં – આનું જા–અને-માન” એમ ન થાય ? આઘાતજનક રીતે ઘટતી જાય છે ને અંગ્રેજી માધ્યમ તરફનો ધસારો સતત ત્યારની એક હિંદી ફિલ્મનું નામ હતું – “રખવાલા' (રખેવાળ) આ વધતો જાય છે. પણ તેમ કરવામાં કે આપણી ભારતીય સંસ્કૃતિના પૂરતા નામની અંગ્રેજીમાં જોડણી હતી- RAKHWALA આ ટીખળી મિત્રે નિરાંતે પરિચયના અભાવથી કેવી દુઃખદ ને કયારેક નિરાશાજનક પરિસ્થિતિ ઉદ્દભવે સૂચન કર્યું– આનું નામ તો “રાખવાલા છે ! છે એ આપણી લ્પનાને પણ પાછળ પાડી દે છે.
. વર્ષો પહેલાં “ખાનદાન’ નામની એક ફિલ્મ આવી હતી; એનું અંગ્રેજીમાં મારા એક મિત્રની દુકાને એની પરિચિત એક ગુજરાતી બાળા કંઈ નામ લખાયું હતું - KHANDAN ! ઠીક ઠીક લોકો ત્યારે આનો ઉચ્ચાર ખરીદવા આવી હતી. એ મિત્રે એનો પરિચય કરાવ્યો; પછી વાતમાં મેં કરતાં - “ખંડન” ! થાય જ ને ! એની અટક પૂછી; એણ ક્યાં – “ કપાડિયા ! "
એક સૈકા પૂર્વે મુંબઈની કેટલીક કોલેજોમાં બ્રિટિશ વિદ્યાર્થીઓ અને મેં એનું ધ્યાન ખેંચ્યું - આ અટક “કાપડિયા છે, બહેન.” અધ્યાપકો પણ રહેતા. એક વખત વિલસન કોલેજમાં બ્રિટિશ અધ્યાપિકાએ
• પણ અમારા ટીચર તો કપાડિયા જ બોલે છે !” એનો વર્ગમાં રોલકોલ લેતાં નામ કહાં.' મિસ્ટર વેગલ- WAGLE • પરંતુ કોઇએ જવાબ ! – અંગ્રેજી જોડણી જ ને !
હાથ ઊંચો કર્યો નહિ. વસ્તુત: એ નામ એક મરાઠી વિદ્યાર્થી વાગળે” નું ભુલાભાઈ દેસાઈ રોડ પર એક “રજબઅલી નામ જોડે સંકળાયેલી હતું તે પાછળથી જાણવામાં આવ્યું હતું. ગલી છે. ત્યાંથી પસાર થતાં એક જણે પૂછ્યું હતું – “આ “શજાબલી અંગ્રેજી લિપિ– એટલે કે રોમન લિપિ જ આવી છે. ધ્વન્યાત્મક્તા ગલી ક્યાં આવી ? " ક્ષણભર તો હું ગૂંચવાયો પણ આ વૃત્તિ ધ્યાનમાં ફોનેટિકસ–ની દૃષ્ટિએ એ ખૂબ જ ખામી ભરી છે. જયારે દેવનાગરીમાંથી આવી ને રજબઅલી' લેન બતાવી ! એના હાથમાંની કાપલીમાં આ નામ વિકસેલી આપણી લિપિઓ ઉચ્ચારની દૃષ્ટિએ લગભગ સંપૂર્ણ છે; આપણે અંગ્રેજીમાં લખ્યું હતું તે !
ત્યાં છે તેટલું ઉચ્ચાર વૈવિધ્ય, એ રોમન લિપિમાં ઉતાવું અશક્ય છેમારા શાળાજીવનનો એક પ્રસંગ યાદ આવે છે : એક અંગ્રેજી પાઠમાં સિવાય કે એમાં ચોકકસ ચિહનો ઉમેરીએ ! – પણ એ વ્યવહારુ નથી ! પાબ્દ હતો FATIGUE ! – આમ તો એનો ઉચ્ચાર છે - “ફટિગ"; પણ આ રોમન લિપિ બન્યાત્મક તો નથી જ, પણ જોડે જ એનો અરો. પાઠ વાંચતાં એક વિદ્યાર્થીએ વાંચ્યું – “ફાટિયું' (FA-TI-GUE) ! એનો -A-E-1-૦૫ ના થતા ભિન્ન ભિન્ન ઉચ્ચારોને લઈને ખુદ અંગ્રેજીમાં યે કંઈ વાંક ! ગુજરાતીમાં પણ બેસી જાય, એવું ! જો કે શિક્ષક ખૂબ ચિડાયા, ઉચ્ચારોની સુસંગતતા કયાં રહે છે ? BUT નો ઉચ્ચાર બટ થાય, CUT પણ એ જુદી વાત થઈ !
નો ઉચ્ચાર ‘ટ’ થાય પણ PUT નો ઉચ્ચાર “પટ' ન જ થાય “પટ” પણ ખરી મઝા તો મારા એક મિત્રની અટક અંગે થઈ હતી. એની કરવાનો હોય છે. અટક હતી ચોલેરા ! સ્વાભાવિક રીતે જ આપણે અંગ્રેજીમાં એની જોડણી ફિલ્મોમાં વપરાયેલું એક નામ તો હવે આપણા સમાજમાં પણ ઘર CHOLERA જ લખીએ ને! પણ અંગ્રેજી માધ્યમમાં ભણેલા ને ભણનારા કરી ગયું છે... પણ કેવું બદલાઈને ! એ નામ હતું એક બંગાલી અભિનેતાનું. તો આનો ઉલ્લેખ વાંચી ચોંકી જ ઊઠે ને ! - કેમકે અંગ્રેજીમાં આ વર્ષો પહેલાં કલકત્તાની ન્યુ થિએટર્સ' નામની ફિલ્મ કંપનીની ફિલ્મોમાં જોડણીવાળા શબ્દનો ઉચ્ચાર “કોલેરા થાય છે (આ “કોલેરા રોગમાં પુષ્કળ ચમકેલા એ અભિનેતાનું નામ અંગ્રેજીમાં લખાયું હતું- ASHIT BARAN! ઝાડા-ઊલટી થાય છે - ઘણીવાર આ રોગ જીવલેણ પણ નીવડે છે.) આમ તો આ એક વ્યકિતનું આખું નામ છે.
પરંતુ ફિલ્મોની જાહેરાત કરતાં પોસ્ટરો આવી ગડબડમાં ઘણીવાર સારો બંગાલીમાં વ્યવહારમાં “સ ને ઉચ્ચાર “પા” થાય છે ને “વ” નો એવો ઉમેરો કરે છે. ફિલ્મોનાં નામ ભારતીય હોય તો યે મોટે ભાગે એ ઉચ્ચાર મોટે ભાગે બ' થાય છે; આમાં મૂળ નામ છે - “અસિતવર્ણ અંગ્રેજી અક્ષરોમાં–એટલે કે રોમન લિપિમાં લખાય છે- જો કે જોડે જ ; આંમાં ‘સિત’ એટલે શ્વેત, ધવલ, સફેદ આ પરથી “અસિત' એટલે કયારેક નાગરી લિપિમાં પણ લખાય છે ખરાં- પણ તેય નાના સફેદ નહીં તે; એટલે કે વ્યવહારમાં “અસિત’ એટલે કાળું, યામ; અને અક્ષરોમાં ! જો કે હવે તો અલ્પશિક્ષિતો પણ રોમન લિપિમાં આવાં નામો “વર્ણ' એટલે રંગ ! આમ અસિતવર્ણ એટલે શયામ વર્ણનો, શ્યામ વાનનો વાંચી લે છે– સમજી લે છે. ક્યાં કયારેક એવાં હિન્દી કે ઉર્દૂ નામો ખાસ એટલે કે કૃષ્ણ. પરિચિત ન હોય ત્યારે ગૂંચવાય છે પણ ખરા !
બંગાળીમાં “અસિતવર્ણનો વ્યવહારુ ઉચ્ચાર છે અશિતલહન. અંગ્રેજી એક વખત એક મિત્રે મને ‘ભાનવર' શબ્દનો અર્થ પૂછ્યો હતો. મેં અક્ષરોમાં, આ બંગાળી ઉચ્ચાર પ્રમાણે જોડણી થઈ ASHIT BARAN પૂછ્યું – “ કઈ ભાષાનો શબ્દ છે ? "
ઉત્તર ભારતને બંગાળમાં આવાં સંયુકત શબ્બેના નામ છૂટા લખાય છે મારું હિદી જ હોવો જોઈએ ! ”
નામ પણ પ્રવીણ ચન્દ્ર રૂપારેલ લખાય છે. જે ટુંકમાં અંગ્રેજીમાં Pc. વર્ષો સુધીના રાષ્ટ્રભાષાના-હિંદી હિંદુસ્તાનીના અધ્યાપન પછી યે આવો RUPAREL લખાય છે. પિતાનું નામ લખવાનું ખાસ મહત્વ નથી હોતું કોઈ શબ્દ ક્રી સાંભળ્યો ન હતો. પૂછ્યું- “કયાં સાંભળ્યો ? કે આમ “અશિત બહન’ ને આપણે બે રાધે માની લીધા ને મૂળ આખું વાંચ્યો ? :
- નામ માત્ર “અતિ માની લીધું – ને એની અંગ્રેજી જોડણીથી દોરાઈને સાંભળ્યો નથી, પોસ્ટરમાં વાંચ્યો છે... ફિલ્મનું નામ છે !” ઉચ્ચાર ‘અશિત વાંચી લીધો. ત્યારની એની લોકપ્રિયતાને લઈને આપણે
સમજાઈ ગયું ત્યારે “ભવંર' નામની ફિલ્મ આવવાની હતી. હિંદીમાં ત્યાં કેટલાંય બાળકોનાં નામ “આશિત પડાયાં ! – એટલું જ નહીં. પછી તો એ BHA (ભ) N (અનુસ્વાર માટે ) ને – WAR (-વર) આમ કેટલીક બાળકીઓએ પણ “આશિતા' નામ ધારણ કર્યા. n n n
|
અકલા એ એક નાની
ની છે
ગડબડબા
