________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧૧૯૧
સાલ મુબારક અને નૂતન વર્ષાભિનંદન
પ્રવીણચંદ્ર જી. રૂપારેલ દિવાળીની વિદાય અને નૂતન વર્ષની પધરાણી, આ પર્વો આપણે અત્યારે વ્યવહારમાં આપણે ત્યાં પ્રચલિત જરૂર, શહેર, રસ્તો, હજાર, અત્યંત ઉત્સાહને ઉલ્લાસથી ઉજવીએ છીએ. આસો વદ અમાસ- દિવાળીને તરફ, કીમત, ચહેરો, જગા કે જગ્યા, કુદરત જેવા આ અરબી-ફારસી મૂળના દિવસે આપણે ચાલુ વર્ષ સમાપ્ત થાય છે ને પછી કાર્તિક સુદ પડવા શબ્દો એટલા આત્મસાત થઈ ગયા છે કે એમને બદલે અવશ્ય, નગર, (એકમ)ના દિનથી આપણા નૂતન વર્ષનો પ્રારંભ થાય છે.
માર્ગ, સહચ, પ્રતિ, મૂલ્ય, વદન, સ્થાન કે સ્થળ, પ્રકૃતિ જેવા શબ્દો બોલી આ નૂતન વર્ષના પ્રારંભના દિવસે-નૂતન વર્ષના પાંગરતા પરોઢથી જુઓ ! તમને પોતાને જ કંઈક નાટકીય લાગશે-કોઈ નાટકમાં કે સાહિત્યિક મોડી રાત સુધી વાતાવરણ સાલ મુબારકની શુભેચ્છાઓથી ગુંજતું રહે છે. લખાણમાં ભલે આ વપરાયા પણ રોજબરોજની ભાષામાં તો હાસ્યાસ્પદ જ
આ સાલ મુબારક પ્રયોગમાં બે શબ્દો છે:- સાલું અને મુબારક થઈ પડે ! આમાં સાલં એટલે વર્ષ, સંવત્સર; આ ફારસી શબ્દ છે. અને બીજો શબ્દ શબ્દોના સામાજિક મહત્ત્વમાં થતા પરિવર્તનને લઈનેસ્તો આજે લોકો છે- 'મુબારક. સામાન્ય રીતે આ શબ્દ દ્વારા આપણે શુભ, ભાગ્યશાળી, નોકરી માટે સર્વિસ, માતા-પિતા માટે મધર ને ફાધર, પત્ની માટે વાઈફ એવો ભાવ દર્શાવીએ છીએ.
ને પતિ માટે હસ્તંડ કે મિસ્ટર જેવા અંગ્રેજી શબ્દો પણ છૂટથી બોલતા , આ શબ્દ અરબી મૂળનો છે. એના મૂળમાં છે બ-૨-કં; આ પરથી થયા છે, એ ધ્યાન બહાર રહે એવું નથી ! ‘બરકત એટલે કૃપા, સદ્ભાગ્ય, કલ્યાણ, આબાદી, લાભ, સિદ્ધિ, ફતેહ, વળી સંસ્કૃત મૂળના, તે જ આપણા, એવો ખ્યાલ ધરાવનારને કદાચ વિપુલતા, સમૃદ્ધિ, વૃદ્ધિ વગેરે- આમ કમેક્રમે અનેક અર્થછાયાઓ સાધી નવાઈ લાગે - આઘાત લાગે એવી પણ હકીકત એ છે કે ખુદ સંસ્કૃત
આ શબ્દ વપરાતો રહ્યો છે. શહેરો કરતાં કસ્બા અને ગામડના વેપારીઓ પણ અન્ય ભાષાના શબ્દો આત્મસાત કર્યા છે. આપણે એ વિશે જાણતા - ગણતી વખતે પ્રારંભના એકમ માટે એક બોલવાને બદલે લાભ કે નથી હોતા, એટલું જ ! ઉદાહરણ તરીકે સંસ્કૃત કેન્દ્ર અને દ્રમં શબ્દો બરકત બોલે છે ને શુકન અને વૃદ્ધિના અર્થમાં. |
ગ્રીક મૂળના છે; સંસ્કૃત શૃંગવેર શબ્દ દ્રાવિડી મૂળનો છે. શક્કપાર માટેનો આ બ-૨-ક પરથી જ મુબારક શબ્દ બન્યો છે. મુબારક એટલે “શંખપાલ શબ્દ ફારસી મૂળનો છે. ‘બરકતવાળું શુભ, મંગલ, કલ્યાણકારી
આપણે દિવાળી ને નૂતનવર્ષની વાતથી આરંભ કર્યો છે તો એક આમ 'સાલ મુબારક એટલે (નૂતન) વર્ષ (સાલ) તમને શુભદાયી બીજું પણ જાણી લો ! દિવાળીના લક્ષ્મીપૂજન ઉપરાંત અન્ય અનેક પ્રસંગે (મુબારક) નીવડો ! - આમ આ પ્રયોગ એકંદરે નવા વર્ષની શુભેચ્છાઓ થતી પૂજન વિધિમાં દેવોને ગંધદ્રવ્યો ચઢાવવાનો વિધિ પણ હોય છે. આ દર્શાવે છે. '
' '
' વખતે બોલાતા એક શ્લોકનું પ્રથમ ચરણ છેમારા એક મિત્રે એક વખત મને લખ્યું હતું. આ સાલ મુબારક અબીલંચ ગુલાલચ પ્રયોગ ઉર્દૂમાંથી આવ્યો લાગે છે. આપણે ત્યાં એ છૂટથી વપરાય છે ચૂવા ચંદનમેવ ચ... જાણે કેમ આ માટે આપણી પોતાની ભાષાનો શબ્દ ન હોય ! શા માટે આમાં અબીલ શબ્દ અરબી મૂળનો છે; 'ગુલાલ' શબ્દ ફારસી મૂળનો આપણા લોકો આ માટે નૂતન વર્ષાભિનંદનનો પ્રયોગ ન કરે ?... વગેરે. છે ને ચૂવાં શબ્દ તો સાવ દેશી રૂપ છે.
કોઈ શબ્દ કે પ્રયોગ આપણો કહીએ, એનો અર્થ શો ? ગુજરાતી આ ચૂવો સહેજ ચિકાશ પડતો, મેલા ભૂખરા રંગનો પદાર્થ હોય છે ભાષા સંસ્કૃતમાંથી ઘડાઈ હોઈ મૂળ સંસ્કૃત (તત્સમ) કે સંસ્કૃત મૂળમાંથી જેની ખુબૂ મનને તરબતર કરી દે એવી હોય છે. જૂના રિવાજ પ્રમાણે લગ્ન વિકસેલા (તદ્ભવ) શબ્દો જ આપણા, એવો એક વ્યાપક પણ કંઈક ધૂંધળો પ્રસંગે દીકરીને આપવાની વસ્તુઓમાં આ ચૂવા નું પણ સ્થાન હોય છેખ્યાલ આપણે ત્યાં પ્રચલિત છે.
આજે અપાતી સેંટની બાટલીને સ્થાને ત્યારે શૃંગારના સાધન તરીકે આ " આ એક જબરો ભ્રમ છે. અર્વાચીન વિશ્વની કોઈપણ વિકસિત ભાષા ચૂવાં મુકાતો. જુદી જુદી જાતના સુગંધી દ્રવ્યો એકઠા કરીને, એને અમુક એવી નથી જેમાં અન્ય ભાષાના શબ્દોનું સીધું કે આડકતરું પ્રદાન ન હોય. રીતે ગરમી આપીને ટપકાવવામાં આવતો ચિકાશ પડતો રસ તે આ ચૂવો.
કોઈપણ ભાષામાં અન્ય ભાષાના શબ્દો અપનાવાય છે તેની પાછળ આની મનને તરબતર કરનારી ખુબૂ સંસ્કૃતને તથા સંસ્કૃતના અનેક પરિબળો કામ કરતાં હોય છે. અન્ય સંસ્કૃતિ તથા એ લોકોનો પંડિતોને પણ ગમી ગઈ લાગે છે. આ ચૂવો રૂપ સંસ્કૃત નથી જ સંપર્ક, તેનાં સ્વીકારાયેલાં મહત્ત્વ ને પ્રતિષ્ઠા ઐતિહાસિક સંજોગો, આ બધા (સૂવું-એટલે ટપકવું; સરખાવો- અચૂંદડી ઓઢું ત્યારે રંગ ચૂએ રે, રંગબેરંગી દ્વારા અપનાવાતા શબ્દોમાં અનુભવાતી સચોટતા વગેરે જેવા કારણોને લઈને હોય.”- મીરાંબાઈ) છતાં પૂજાવિધિમાં એને અબીલ ગુલાલના જોડે જ સ્થાન ડિં. ભાયાણી કહે છે તેમ ભાષામાં શબ્દોના પ્રવેશ-નિકાલ થતા જ રહે છે. મળ્યું છે એ નોંધવા જેવું છે. .
વખત જતા આવા શબ્દો ભાષામાં એવા ઓતપ્રોત થઈ જાય છે કે એને ખુદ સંસ્કૃત અન્ય ભાષાઓનાં શબ્દો અપનાવવામાં એવી કોઈ ‘પરાયા માનવા જેવું રહેતું જ નથી. એ ધરાર 'પોતીકાં થઈ જાય છે. આવા આભડછેટની ભાવના નથી રાખી, તો હવે આપણે એવી ભાવના સેવવી શબ્દો પ્રત્યે એ વાપરનારનું ખાસ ધ્યાન દોરીએ ત્યારે એને, એનું આશ્ચર્ય કે બહિષ્કારની ઘનિ કેળવવી એ ભાષાને કવિતાની દિવા
કે બહિષ્કારની વૃત્તિ કેળવવી એ ભાષાને કૃત્રિમતાની દિશામાં ધકેલવા જેવું થાય, એટલી હદે આવા શબ્દો ભાષામાં ભળી ગયા હોય છે. ભાષાએ એમને
થાય. આપણે ત્યાં જમાનાઓથી વપરાતા રહેલા, આત્મસાત થયેલા આત્મસાત કરી લીધા હોય છે. વ્યવહારમાં આ સાલ મુબારક શબ્દ એવો સ્વાભાવિક થઈ પડયો છે
0 2 શબ્દો- પ્રયોગો હવે આપણા જ છે, એ દ્રષ્ટિ કેળવવાથી જ ભાષાની કે એને સ્થાને 'નૂતન વર્ષાભિનંદન બોલવા જતાં કંઈક કૃત્રિમ ભાવ જેવું લાગે!
સ્વાભાવિકતા જળવાય છે. શુદ્ધિના ભ્રામક ખ્યાલ યા બહિષ્કારની વૃત્તિ ખરું કહીએ તો કોઈ નાટકના ગોખેલા સંવાદ જેવું જ લાગે ! લખવા-વાંચવામાં
ભાષાની સ્વાભાવિકતાને સંધવાનું જ પરિણામ લાવશે. 'નૂતન વર્ષાભિનંદન' જેટલું સરળ લાગે છે એટલું બોલવામાં નથી એ સરળ કે નથી સ્વાભાવિક લાગતું - બોલી જુઓ! માલિક: ધી મુંબઈ જન પુષક સંપ મુદ્રક, પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ, ૦૦૨થળ : ૩૮૫, સરદાર પી. પી. રોડ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૪] ફોન : ૩૫૦ ૨૯, ૫રસ્થાન : રિલાયન્સ ઓફિસેટ પ્રિન્ટર્યા, ૧૯, ખાંડિયા સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-~૦૦૦૦૮, ઢોટાઈપસેટિંગ મુદ્રાંકન, મુંબઈ-૪૦૦૦૮૦.
