________________
(વાંસળી
કરી અ
ર્વક પરેશાન
પરથી જ
કરે છે... વંશ નું
બીજી તરત
જે વ્યવહારમાં
વાત એ છે કે આપણે આ મૂળ સંસ્કૃત
તા. ૧૬-૧૨-૯૧
પ્રબુદ્ધ જીવન વાંસની વંશાવળી
In પ્રવીણચન્દ્ર છે. રૂપારેલ પ્રાચીનકાળથી વાંસ તો આપણા જીવન (તથા મૃત્યુ એડે પણ) અને પીઠમાં કરોડસ્તંભ ધરાવનાર પ્રાણી “પૃષ્ઠવંશી' (VERTIBRATE) , સંકળાયેલો રહ્યો છે, ને હજુયે આપણા રોજિંદા જીવનના ઉપયોગથી માંડીને કહેવાયો છે. સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રે - કલાકારોને કવિઓની રચનાઓમાં પણ એ સારું સ્થાન કરોડ, આપણાં શરીરની પાછળ, પીઠના ભાગમાં જ હોય છે ને ! પામ્યા કરે છે.
એટલે પછી ધીમે ધીમે, શરીરનો પાછળનો ભાગ એટલે કે પીઠ, તે પણ 1 વાંસળી-બંસી : ભારતના સંસ્કારજીવનમાં બંસી– (કરોડ માટેના સંસ્કૃત વંશ શબ્દના સંદર્ભમાં) વાંસો કહેવાયો. એટલું જ વાસળી અનોખું સ્થાન ધરાવે છે. કનૈયાની કલ્પના “વાંસળી વગર કદી નહી આ અર્થપ્રવાસ આગળ વધતાં “વાંસાની તરફ એવા અર્થમાં – “વાંસો થઈ જ ન શકે ! સમગ્ર કૃષ્ણલીલા, જાણે વાંસળી ને જ કેન્દ્રમાં રાખીને પરથી – “વાંસ', એટલે કે પાછળ એવું પણ થયું “વાંસે વાંસે એટલે રચાઇ છે. સંગીતક્ષેત્રે પણ વાંસળીના મૂદુ–મધુર ધ્વનિનું અનેરું સ્થાન છે. પાછળ – પાછળ !
ગોપીઓને પોતાના સૂરથી ઘેલી કરી મુકતી આ વાંસળી, મૂળ તો 1 વંડી-ધંજી : શહેરના લોકોમાં અલ્પ પરિચિત એવો શબ્દ વાંસ' માંથી જ બનતી; એટલેસ્તો એથી લાચારીપૂર્વક પરેશાન થઈ દોડતી “વંઝી', ગામડાના- કસ્બાના લોકોમાં સારો એવો પરિચિત છે. ઘરના છાપરામાં, ગોપીઓ, ધણીવાર “વાંસ’ ને જ નાશ કરવાનું વિચારતી. આ પરથી જ નળિયા મૂક્વા માટે, વળીની આડે લગાડાતાં વાંસના ખપાટિયાને “વંઝી” હિન્દીમાં આ પ્રયોગ પ્રચલિત છે - ન રહેગા બાંસ ન બજેગી બાંસરી. કહે છે.
1 વાંસ : આ “વાંસ’ શબ્દના મૂળમાં છે સંસ્કૃત શબ્દ “વંશ' સંસ્કૃત “વેરા' નું પ્રાકૃતમાં “વંસ* થયું; તે પરથી આપણે ત્યાં, એક પ્રાકૃત ભાષામાં “વંસ* બન્યા પછી, આપણે ત્યાં એ વાંસ, હિન્દી--પંજાબીમાં તરફ “વાંસ' રૂપ બન્યું તો બીજી તરફ “વંઝ' રૂપ પણ બન્યું. (પંજાબીમાં બોસ", બંગાળીમાં “બાપા”, અસામીમાં “બાંહ" ને મરાઠીમાં “બાંસા' પણ આ “વઝ' રૂપ છે. આ “વંઝ” રૂપે આપણને “વંઝી' શબ્દ આપ્યો
ને “વાસા' બન્યો છે. - વાંસળી આવા (સંસ્કૃત) વંશ માંથી બનતી હોવાથી સંસ્કૃતમાં પણ પણ ખાસ નોંધવા જેવી એક વાત એ છે કે આપણે આ મૂળ સંસ્કૃત [, એ વંશી કહેવાઈ છે જેણે પ્રાકૃતમાં વંસીઃ રૂપ ધારણ કર્યું. એ વાંસ વંશ' શબ્દ, એના રૂપમાં જરાયે ફેરફાર કર્યા વિના “વાંસ’ સિવાયના અર્થમાં
ની બનતી એટલે આપણે ત્યાં એ ગ્વાંસળી" કહેવાઈ; લાડ-વહાલમાં કવિઓએ પણ વાપરીએ છીએ. * એને વાંસલડી પણ કહી છે. હિન્દીમાં એ બંસી” તથા “બાંસુરી” કહેવાઈ વંશવૃક્ષ-વંશવેલો : એક જમાનામાં રાજાઓના કે મોટા માણસોના ન ને બંગાળીમાં “બાંસુરી” કહેવાઈ. મરાઠીમાં એણે બાંસરી નામ ધારણ કર્યું. જાણીતા પરિવારો માટે આપણે “વેરા' રાબ્દ વાપરતા – જેમ કે સોલંકી | pણ : “વાંસળી માટે આપણે ત્યાં (સવિશેષ તો સાહિત્યમાં). વંશ, ગુપ્ત વંશ વગેરે; પણ હવે તો કોઈપણ પરિવારના પુત્ર પૌત્ર આદિની '“વેણું નામ પણ વપરાય છે. આ નામના મૂળમાં પણ વાંસનો જ અર્થ પરંપરાને પણ આપણે વંશ* કહીએ છીએ. અમુકનો “વંશજ' એટલે એના
છે. સંસ્કૃતમાં વાંસ માટે વેણ' શબ્દ પણ છે. વણવન” એટલે વાંસનું પરિવારનો એના વંશનો ! આવું શી રીતે બન્યું હશે ? ' વન ! સંસ્કૃતમાં પણ વેણ' શબ્દ વાંસળી માટે પણ વપરાયો છે, આપણે વાત એમ છે કે વાંસના લાંબા સોટામાં અમુક અમુક અંતરે સતત ત્યાં એ માત્ર વાંસળીના અર્થમાં વપરાય છે ! અલબત્ત, હજુયે વેણવન’ ગાંઠ આવતી રહે છે. આવી એ ગાંઠોની પરંપરાના સાદેશ્યથી, સંસ્કૃતમાં જેવા પ્રયોગોમાં વેણુ' શબ્દ વાંસના અર્થમાં વપરાયો છે બસ ! ઋષિઓ અને આચાર્યોની પરંપરાના અર્થમાં આ વંશ રાબ્દ વપરાયો, એવું
આમ મૂળ તો વાંસળી કે વેણ, વાંસની જ બનતી (એટલે મનાય છે. “વંશ બાબણ' ગ્રંથમાં પ્રાચીન આચાર્યોની આવી સમયાનુક્રમે વાંસળીને વેણ કહેવાઈ); પણ પછી આ વાંસળી કે વેણ એટલે એક વિશેષ અપાયેલી પરંપરા છે, પ્રકારનું વાધે, એવો અર્થ થતાં, પરિણામ એ આવ્યું કે તે પછી ધાતુનું આ અર્થવિકાસ આગળ વધ્યો ને રાજપરિવારો ને મહત્વ ધરાવતા બનેલું આ પ્રકારનું વાધે પણ બાંસળી કહેવાયું ! ને હવે તો પ્લાસ્ટિક અન્ય પરિવારોના પુત્ર પૌત્ર આદિની પરંપરા માટે પણ વંરા’ શબ્દ વપરાતો; ની પણ “વાંસળી' (?) બનવા માંડી છે..
ને પછી તો કોઇ પણ કુટુંબ – પરિવાર - કુળની પરંપરાના વિસ્તાર માટે - હવે કોઈ પણ વસ્તુ કે પદાર્થનું બનેલું આવું વાર્થે વાંસળી' કહેવાય વંશવેલો, વંશવૃક્ષ વગેરે પ્રયોગોમાં આ વંશ શબ્દ વપરાયો. વંશની ક્રમાનુસાર છે એટલે ખરેખર વાસ ની બનેલી વાંસળીને આપણે વાંસની યાદી આમ ‘વંશાવલી' કહેવાઈ. વાંસળી ' કહેવી પડે છે, - આમ કરવામાં પુનરષિત થાય છે, છતાં ! આ છે “વંરા' શબ્દની અર્થપરંપરાની વંશાવળી ! આમાં, આપણે n રોજિંદા જીવનમાં : આપણા રોજિંદા જીવનમાં આ વાસ' જોડે નોંધેલા રાબ્દો ઉપરાંત અન્ય કેટલાક નાના પ્રયોગો પણ ઉમેરી શકાય સંકળાયેલી કેટલીક બાબતો નોંધી લઈએ.
ખરા !" વાંસને કાપી-છોલીને, એની ટોપલીઓ વગેરે બનાવનારને આપણે
[n n 1 , વાંસફોડો’ કહીએ છીએ. વાંસનું વન, વાસ વેચવાની દુકાન કે વાંસનું બજાર વાંસોડ કહેવાય છે. લંબાઈના માપ માટે, વાંસની અમુક ચોકકસ લંબાઈ
જવ. પૂ. વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદી (૫ષ્ઠ ૬ ઉપરથી) ધોરણ તરીકે સ્વીકારી લગભગ દસ (ક્યાંક આઠ કે સાત પણ) હાથની લંબાઈનું હોય તો ટકે નહિ. વિષ્ણુભાઈના ઘરે નિદા કુથલીનું વાતાવારણ ન હોય. એકમ એક જમાનામાં વાસિયું' નામે ઓળખાતું હતું.
. એમને ત્યાં હંમેશા શુભ અને સાત્વિક વાતો ચાલતી હોય.” આમ વિણભાઈ 1 વાંસકપૂર : પરિપક્વ વાંસના પોલાણમાં એક પ્રકારના કુદરતી સફેદ એટલે એક જંગમ તીર્થ. મંદિર, મજીદ, ગુરદ્વારા વગેરે સ્થાવર તીર્થો ગણાય પદાર્થના થર જામેલો મળે છે. આ પદાર્થ આપણા દેશી ઔષધોમાં વપરાય છે અને હરતા ફરતા સાધુઓ, સંન્યાસીઓ, મહાત્માઓ જંગમ તીર્થ ગણાય છે. સંસ્કૃતમાં એ વંશલોચન, વાકપૂર, વંશમોચન વગેરે નામ ઓળખાય છે, વિણભાઈ જંગમ તીર્થ હતા. પરંતુ તેઓ સ્થાવર જેવા હતા, કારણ છે. આપણે ત્યાં એ વાંસકપુર ને વંશલોચન નામે ઓળખાય છે. હિન્દીમાં કે બારેમાસ અને ચોવીસે કલાક જયારે જઇએ ત્યારે વિષ્ણુભાઈ એમના એને બંસલોચન કહે છે.
ઘરે અવશ્ય હોય જ. 1 વાંસો-વાંસે : આ વાંસ’ શબ્દના લક્ષણોથી થયેલા ઉપયોગ પણ ૫. વિણભાઈના સ્વર્ગવાસથી જાણે આપણે સુરતનું એક તીર્થક્ષેત્ર નોંધવા જેવા છે. આપણી પીઠને અકકડ ઊભી રાખનાર કરોડરજજુ ભલે લુપ્ત ન થઇ ગયું હોય એવું લાગે છે. ! નાની પણ વાંસની જેમ સોટા જેવી જ છે ને ! એટલે વાંસના સોટાની
એમના પવિત્ર આત્માને વિનમ્ર ભાવે, નત મસ્તકે શ્રદ્ધાંજલિ અર્પ સરખામણીમાં – સાદૃશ્યથી–એ પણ સંસ્કૃતમાં “વંશ' નામે ઓળખાઈ છે. એટલેસ્તો, આપણે ત્યાં પ્રાણીવિજ્ઞાનમાં (પીઠમાંનો) કરોડસ્તંભ તે પૃધ્વંશ
LL રમણલાલ ચી. શાહ
(૫% ૬ ઉપરથી).
1 વાંસકપૂર? શિવાસિ નામે ઓળખાતું હતું. થલનો લંબાઈનું હોય તો તે નહિ. વિશાળ
