________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૮-૯ આ ક્રિયાવિધિનું ગૌરવ રહે નહિ અને અનવસ્થા પ્રર્વતે. વળી ગૃહસ્થોના માટે સાવધાની રાખવી જોઈએ. જેઓ સામાયિકમાં બોલવાની છૂટ રાખતા , જીવનમાં શિથિલતા, પ્રમાદ વગેરે આવવાનો સંભવ રહે. એથી ઓછામાં હોય તેઓએ પોતાનો વચનયોગ બરાબર સચવાય તે પ્રત્યે ધ્યાન રાખવું ઓછા સમય માટે સામાયિક કરવાનું વલણ વધતું જાય, દિખાદેખી થાય અને જરૂરી છે. અન્યથા આખું સામાયિક ટોળટપ્પામાં પસાર થઈ જવાનો સંભવ સામાયિનો અભાવ પણ થઈ જાય. એ દૃષ્ટિએ પણ સામાયિકનો કાળમાન રહે છે. સામાયિકમાં બોલવાનો નિષેધ નથી, પરંતુ સામાયિક કરનાર એટલો નિશ્ચિત હોય એ જરૂરી છે. વળી કોઈ પણ ક્રિયાવિધિમાં જ્યાં સ્વેચ્છાએ સમયે જો મૌન પાળે તો અંતમુર્ણ થવાને અથવા સ્વાધ્યાયમાં ચિત્તને કેન્દ્રિત સમય પસાર કરવાનો હોય તો એક પ્રકારની એકરૂપતા (Uniformity ) કરવાને વધુ અવકાતા રહે છે. વળી પોતે સામાયિકમાં શાનો સ્વાધ્યાય કરવા, રહે અને સામાન્ય જનસમુદાયમાં વાદવિવા, સંશય વગેરેને માટે અવકાશ ઈચ્છે છે એ પહેલેથી વિચારી લીધું હોય તો નિરર્થક સમય બગડતો નથી. ન રહે એ પણ જરૂરી છે. આથી જ કેટલાયે સૈકાઓ પસાર થઈ ગયા સામાયિક કરનારની ચિંતનધાસ શુભ રહે અને એના મનના અધ્યવસાયો • છતાં સામાયિના બે ઘડીના કાલમાનની પરંપરા જુદા જુદા પ્રદેશના અને શુભ અને શુદ્ધ રહે એ સૌથી મહત્વની વાત છે.
જુદી જુદી ભાષા બોલતા તમામ જૈનોમાં એક સરખી ચાલી આવી છે. ગૃહસ્થને માટે સવાર સાંજ એમ બે વખત સામાયિક કરવાનું કહ્યું છે. - - કોઈકને પ્રશ્ન થાય કે સામાયિક્તી કાળમર્યાદા બે ઘડીની જ શા સામાયિક એ બે ઘડીનું સાધુપણું છે. માટે જેટલાં વધુ સામાયિક કરવાની માટે ? વધુ સમય માટે ન રાખી શકાય ? આનો ઉત્તર એ છે કે ગૃહસ્થ અનુકૂળતા મળે તેટલાં વધુ સામાયિક કરવાં જોઈએ. અને સામાયિકમાં જીવનને લક્ષમાં રાખીને તથા મનુષ્યના ચિત્તની, શકિતને લક્ષમાં રાખીને આ કેળવેલો સમતાભાવ પોતે સમાયિકમાં ન હોય ત્યારે પણ ચાલુ રહે એ કાળમર્યાદા નિશ્ચિત કરવામાં આવી છે. સામાયિકનો કાળ એટલો બધો મોટો માટે પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ. એટલા માટે જ કઠાં છે : ન હોવો જોઈએ કે ગૃહસ્થોને પોતાની રોજિંદા જવાબદારીઓ અને કાર્યોમાંથી સામારૂં પદ સંમિસ નીવર્સ ગાડું નો વા | નિવૃત્ત થઈને એટલા કાળ માટે અવકારી મેળવવાનું જ કઠિન થઈ જાય. સૌ કો વોલ્વો છે સંસારહેઝ છે. વળી સામાયિકમાં કાયાને સ્થિર કરીને એક આસને બેસવાનું છે. ભૂખ, (સામ્રાયિક અને પૌષધમાં રહેલા જીવન જે કાળ પસાર થાય છે તે તરસ, શૌચાદિના વ્યાપારોને લક્ષમાં રાખીને તથા શરીર જકડાઈ ન જાય સફળ જાણવો. બાકીનો સમય સંસારવૃદ્ધિનું કારણ છે.) તે ધ્યાનમાં રાખીને આ કાળમર્યાદા નિશ્ચિત કરવામાં આવી છે. સામાયિકમાં પ્રાચીન સમયમાં તંગિયા નગરીના શ્રાવકો સામાયિક કરવામાં અત્યંત બેસનારને માટે સામાયિક ઉત્સાહરૂપ હોવું જોઈએ, શરીરની શિક્ષા રૂપ ન ઉદ્યમશીલ રહેતા અને પોતાની જિંદગીનાં વર્ષ જન્મતિથિ પ્રમાણે ન ગણતાં હોવું જોઈએ. આ ઉપરાંત બીજી એક દૃષ્ટિએ પણ આટલો કાળ યોગ્ય પોતે જેટલાં સામાયિક ક્ય હોય તેનો સરવાળો કરીને ગણતા અને કોઈ ગણાયો છે. સામાયિકમાં સૌથી અગત્યનું તો ચિત્તને સમભાવમાં રાખવાનું પૂછે તો પૌતાની ઉમર તે પ્રમાણે કહેતા. છે. કોઈ પણ એક વિચાર, વિષય, ચિંતન-મનન માટે સામાન્ય મનુષ્યનું ગૃહસ્થોનું સામાયિક એટલે બે ઘડીનું સાધુપણું. સામાયિકમાં આત્મવિશુદ્ધિ ચિત્ત બે ડીથી વધુ સમય સ્થિર રહી શક્યું નથી. તે પછી ચિત્તમાં' એ સૌથી મહત્વની બાબત છે. સાવદ્ય યોગના પચ્ચકખાણ દ્વારા નવા અશુભ ચિંચળતા અને વિષયાન્તર ચાલવા લાગે છે. ભદ્રબાહુ સ્વામીએ વયક કર્મોને આવતાં રોક્વાનાં હોય છે. એ વડે જેઓ સમતાભાવ સાથે આત્મસ્વરૂપનું નિર્યુક્તિમાં કહ્યું છે તો મુતવા વિતસેરાજ કાઢવ૬ જ્ઞા'(કોઈ પણ ધ્યાન ધરી શકે તેઓ સામાયિનું ફળ વિશેષ પામી શકે.. એક વિષયનું ધ્યાન ચિત્ત એક મુહૂર્ત સુધી કરી શકે છે.) આધુનિક માનસશાસ્ત્રીઓ આત્મવિશુદ્ધિ માટે ચિત્તની વિશુદ્ધિ આવશ્યક છે. ગૃહસ્થોનું સામાયિક અને શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ આ વાતનું સમર્થન કરે છે કેટલાક ગૃહસ્થો એક આસને વિધિપૂર્વકનું બે ઘડી માટેનું હોય છે. ગૃહસ્થોને ચિત્ત વિષુબ્ધ થવાના પ્રસંગો બેસી સળંગ એક કરતાં વધુ સામાયિક કરવા માટે શરીર અને ચિત્તની શક્તિ અને કારણો ઘણાં હોય છે. માટે સામાયિક કરનારે પોતાના ચંચલ ચિત્તને ધરાવતા હોય છે. તેઓને ફરીથી સામાયિક પારવા તથા લેવાની વિધિ કરવાની શાંત અને સ્વસ્થ કરીને સામાયિક કરવું બેસવું જોઈએ. ગૃહસ્થનું સામાયિક જરૂર નથી. પરંતુ એવી વ્યકિતઓ પણ એક સાથે ત્રણથી વધુ સામાયિક એ શિક્ષાવત છે. એટલે કે એક જ દિવસમાં બધું બરાબર થઈ જશે. એવું ન કરવી. ત્રણ સામાયિક પૂર ર્યા પછી, પારવાની વિધિ ક્યું પછી ચોથું નથી. રોજેરોજના અભ્યાસથી એમાં ઉત્તરોત્તર વધુ પ્રગતિ થતી રહે. સામાયિક નવેસરથી વિધિ કરીને શરૂ કરવું જોઈએ એમ ચિતના ઉપયોગને વળી, મનની શુદ્ધિ રહે અને વધે એ માટે ગૃહસ્થ બાહા કેટલીક શુદ્ધિઓ લક્ષમાં રાખીને બતાવવામાં આવ્યું છે.
પણ સાચવવી જોઈએ. જે સ્થાનમાં પોતે સામાયિક કરવા બેસે એ સ્થાન ગૃહસ્ય સામાયિક લેવાની વિધિ પૂરી કર્યા પછી બે ઘડીનો ૪૮ મિનિટનો સ્વચ૭, જીવજંતુ રહિત, બીજાની અવરજવરમાં વિક્ષેપ પડે નહિ એવું, શાંત, સમય સામાયિકમાં પસાર કરવાનો હોય છે. સામાયિક લેવાની અને પારવાની પ્રમાર્જેલું હોવું જોઈએ. એથી સ્વચ્છ, શાંત અને પ્રસન્ન વાતાવરણ નિર્માય વિધિનો સમય એ અડતાલીસ મિનિટમાં ગણાતો નથી. આ અડતાલીસ મિનિટ છે. શકય હોય ત્યાં સુધી પૂર્વ દિશા કે ઉત્તર દિશામાં મુખ રહે એ રીતે દરમિયાન સામાયિક કરનારે શું કરવું જોઇએ ?આ અડતાલીસ મિનિટ સામાયિક બેસવું જોઈએ. વળી અનુકુળતા હોય તો રોજ એક જ સ્થળે બેસવું જોઇએ. કરનાર મન, વચન અને કાયાના સાવધ યોગોનો ત્યાય કરીને, સમત્વ એક જ સ્થળે લગભગ નિયત સમયે સામાયિક કરવા બેસવાથી ત્યાંનું પવિત્ર કેળવી સ–સ્વરૂપમાં લીન થાય, આત્મરમણતા અનુભવે એ સામાયિકનો વાતાવરણ સર્જાય છે. અને સામાયિકમાં બેસતાંની સાથે તે વાતાવરણ મનનાં આદર્શ છે. પરંતુ એમ સા*, ૪૪ મિનિટ સુધી આત્મરમણતામાં સ્થિર - શુભ ભાવોને પોષક બને છે. સ્થળ ઉપરાંત આસન, વસ્ત્રો, ઉપકરણો વગેરેની રહેવું એ મોટા ત્યાગી મહાત્માઓ . પણ દુષ્કર છે. તો ગૃહસ્થની તો શુદ્ધિ પણ સાચવવી જોઇએ. મનની શુદ્ધિ માટે કાયાની શુદ્ધિ પણ આવશ્યક વાત જ શી ? ગૃહસ્થ માટે તો આ શિક્ષાવત છે એટલે ગૃહસ્ય એ માટે છે. આ બધી બાહ્ય શુદ્ધિઓ છે. પરંતુ તે પણ અત્યંત ઉપયોગી છે. ગૃહસ્થોએ અભ્યાસ કરવો જોઈએ. સાવ શરૂઆત કરનાર માટે તો ૪૮ મિનિટ કેમ પસાર સામાયિક માટેનો પહેરવેશ પણ સંયમને ઉચિત એવો, સુશોભનો, અલંકારોથી કરવી એ પ્રશ્ન થઈ જાય. એટલા ? શાસકારોએ બતાવ્યું છે કે સામાયિકમાં રહિત, અને શકય હોય તો સાધુ જેવો રાખવો જરૂરી છે. સ્વાધ્યાય કરવો જોઈએ. સામાયિકની વિધિમાં પણ ગુરુ મહારાજ પાસે સ્વાધ્યાય સામાયિક કરનાર ગૃહસ્ય સામાયિકની વિધિની શુદ્ધિ પણ સાચવવી માટે અનુજ્ઞા માગવાની હોય છે, પોતાની રુચિ | શક્તિ અનુસાર આધ્યાત્મિક જોઇએ. વિધિ ક્રમાનુસાર, ગરબડ વગર, પૂરી સ્વસ્થતાથી કરવાથી ચિત્ત ગ્રંથોનો સ્વાધ્યાય કરી શકાય. વાચના, પુર , પરાવર્તના, અપેક્ષા અને પણ સ્વસ્થતા અને પ્રસન્નતા અનુભવે છે. સૂત્રોનાં ઉચ્ચારણ શુદ્ધ હોવાં ધર્મકથા એ સ્વાધ્યાયના પ્રકારો છે. ગુરુમહારાજ કે કોઇ જ્ઞાની પુરુષના જોઈએ અને કાઉસગ્ગ પણ રૂડી રીતે થવો જોઈએ. સાન્નિધ્યમાં સામાયિક થતું હોય તો તેમની સાથે શાસ્ત્રચર્ચા કરી શકાય. બાહા વિશુદ્ધિ આંતરિક વિશુદ્ધિને પોષક હોવી જોઇએ. ગૃહસ્થો માટે વળી સામાયિકમાં પોતે કંઠસ્થ કરેલાં સૂત્રોનો મુખપાઠ કરી શકાય. અથવા એ જરૂરી છે. પરંતુ તેઓ બાહા વિશુદ્ધિમાં જ અટકી જાય અને આંતરિક નવાં સૂત્રો, સ્તવનો, સજઝાયો વગેરે પણ કંઠસ્થ કરી શકાય. તદુપરાંત પરિણામો એટલાં વિશુદ્ધ ન થાય તે બરાબર નથી. જે મહાત્માઓ સમતાભાવ સામાયિકમાં નવકારવાળી ગણી શકાય, મંત્રજાપ પણ કરી શકાય. સહિત તરત આત્મસ્વરૂપમાં રમણ કરી શકે છે તેમને માટે પછી બાધા પૂલ . કેટલાક શાસ્ત્રકારો સામાયિકમાં આરંભમાં આત્મશુદ્ધિ માટે, કર્મક્ષય માટે વિશુદ્ધિની એટલી અનિવાર્યતા કદાચ ન રહે એવું બની શકે છે. પરંતુ આરંભ - ચાર લોગસ્સનો કાઉસગ્ન કરવાની ભલામણ કરે છે. જેઓ ઘરમાં સામાયિક કરનાર વ્યકિત બાધા વિશુદ્ધિની બાબતમાં જાણીને પ્રમાદ કરે તો તે આંતરિક કરતા હોય છે તેઓએ ઘરની વાતોમાં પોતાનું ચિ ચાલ્યું ન જાય તે વિશુદ્ધિ સુધી કેટલે અંશે પહોંચી શકે એ પ્રશ્ન છે.
હારાજ કે કોઈ અનુપલા અને
ન હોય તો
