________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૫-૯૧ અને તા. ૧૬-૬-૯૧ નહેર કાળાબજારિયાઓ પર કોધાગ્નિ વરસાવતા. પરંતુ તેઓ સત્તર વરસ સત્તાવાળાઓ વહીવટની રોજિંદી બાબતો કરતા રહે છે. તેઓ મોંઘવારી, વડા પ્રધાન રહ્યા તે દરમ્યાન કાળા બજારિયાઓ આનંદથી રહેતા હતા. પંડિત બેકારી, શોષણ, ભ્રષ્ટાચાર, વિલંબ વિના સતો ન્યાય મળવો, ચારિત્ર્યનું નેહર જેવા પ્રતિભાસંપન્ન મહાપુરષ ખાસ કંઈ કરી ન શક્યા અને ગરીબ ઘતર, આધ્યાત્મિક જીવન માટેની યોગ્ય તકો વગેરે અંગે ખાસ કંઈ જ વધારે ગરીબ બનતો ગયો જયારે શ્રીમંતો વધારે શ્રીમંત બનતા ગયા; તો કરી શકતા નથી. સત્તાધીશો સમાજનું વાતાવરણ સુધારવાને બદલે કેટલીક, બીજા લોકોની તો વાત જ શી થાય ? છેલ્લા અઢી દાયકામાં તેલના ભાવ વાર તો બગાડી નાખે છે, જેમાં સામાન્ય નિર્દોષ માણસોને ખોટી રીતે સહન સતત વધતા જ રહ્યા છે અને ચૂંટણી વખતે અથવા શાસનકાળ દરમ્યાન કરવું પડતું હોય છે. સત્તા દ્વારા, થોડા અપવાદો સિવાય, ઈષ્ટ કરતાં અનિષ્ટ શાસક પક્ષના વિરોધીઓ, વિરોધપક્ષના સભ્યો અને સમાજના અન્ય હિતચિંતકે વધારે થતું હોય છે. સમજદાર માણસ પણ થોડા સમયમાં સત્તાના નશાને શાસક પક્ષ અને લાગતાવળગતા પ્રધાનની આવેશપૂર્વક આકરી ભાષામાં ટીકા લીધે લોકલ્યાણની વાત વીસરી જાય છે. કરતા આવ્યા છે. • અમારા હાથમાં વહીવટ હોય તો તદ્ન વાજબી ભાવે સત્તા માણસને ભ્રષ્ટ બનાવતી જ હોય અને સૌ કોઇ સત્તાથી દૂર તેલ મળે એમ કરી બતાવીએ.' આ પ્રકારના તેમના દાવા મેં પોતે જ રહે તો નાનામોટા પ્રકારના વહીવટ શી રીતે ચાલે ? તો પછી સત્તા સાંભળેલા છે અને વર્તમાનપત્રોમાં વાંચેલા છે. ચૂંટણી વખતે તો બધા અનિવાર્ય અનિષ્ટ ( a necessary evil) જ રહે કે પછી સત્તા ઈષ્ટ પક્ષોના લોકો તેલના ભાવ ઘટશે જ એવું વચન આપતા. ગઈ ચૂંટણીમાં બને તે રાજ્ય છે ? સત્તા ઈષ્ટ બને તે રાજ્ય છે, પરંતુ પાંચ વર્ષે ચૂંટણી તે સોંઘવારી કરી દેવાને દાવો કરનારા જ ખુરશી પર બેઠા. પણ વિધિની થાય એવી સત્તા પરની લગામ નથી તો કાર્યક્ષમ કે નથી તો પર્યાપ્ત. પ્રાચીન વિચિત્રતા તો એ બની કે તેમને જ વિકમ તોડે તેવા તેલના ભાવનો સમયમાં રાજામાં દેવી અંશ છે એમ મનાતું જ હતું, છતાં રાજાને પૂછનાર • યશ • લેવો પડ્યો !
ઋષિમુનિઓ હતા. તેવી જ રીતે પ્રધાનમંડળને પૂછનાર, સલાહ આપનારા સત્તા મળી છતો આમ કેમ થયું ? અહીં કોઈ પક્ષની ટીકાની વાત જુદા જુદા ધર્મોના નિ:સ્પૃહી પુરુષોનું મંડળ હોવું જોઈએ. આ મંડળમાં જુદા નથી. અહીં તો સત્તાની ખુરશીનાં જાદુ તરફ આંગળી ચીંધવા પૂરતી જુદા ધર્મના ત્યાગી સાધુઓ જ હોવા જોઇએ તે અનિવાર્ય નથી. સંસારી. જ વાત છે. મને હંમેશાં આશ્ચર્ય જ રહ્યું છે કે મોટા દાવા કરનારા, મોટાં જીવન જીવતા નિ:સ્પૃહી ધર્મપરાયણ પુરુષોને પણ તેમાં સ્થાન હોય જ. વચન આપનારા ગાદી-ખુરશી પર બેઠા પછી પોતે જ જાણે અદૃશ્ય થઈ પ્રધાનોનો જવાબ માગનાર તેમનો પક્ષ હોય છે એવી દલીલ થાય. જાય છે. મત મેળવવા માટે તેઓ જે શબ્દો બોલ્યા હોય તેનો કોઈ જવાબ એનો પ્રત્યુત્તર એ છે કે પ્રધાનો જે પક્ષનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા હોય તે પક્ષ તેમની પાસે હોતો જ નથી. અહીં મારે તેમના દાવા, વચન વગેરે અંગે ઋષિમુનિઓનો બનેલો હોતો નથી, પરંતુ પક્ષના કેટલાક સભ્યો પ્રધાન કયારે કશું ટીકાટીપ્પણ કરવું નથી. સત્તાના નશાથી માણસની શી હાલત થાય થવાય એની રાહ જોતા હોય છે અને કાવાદાવા પણ કરતા હોય છે. વિશેષમાં છે એ જ બતાવવાનો મારો આરાય છે.
કોઈ રાજકીય પક્ષે લોકોની સુખાકારી માટે વ્યવસ્થિત કાર્યપદ્ધતિ અને સહૃદયતા સત્તાની ખુરશી પર બેઠા પછી કેટલાકને સત્તાનો નશો એવો ચડે છે ધરાવનાર ઘટક તરીકે લોકહદયમાં સ્થાન લીધું નથી. તેથી નિઃસ્પૃહી ધર્મપરાયણ કે વિવિધ પ્રશ્નો અંગે તેઓ સ્પષ્ટ વિચારણા કરી શક્તા નથી. સત્તાના સંસારી જીવન ગાળતા પુરુષો અને ત્યાગી સાધુઓનું મંડળ સત્તાના દુરુપયોગથી આ કેફમાં તેમને પોતાની ફરજો અંગે વિચારવાને બદલે ઉપરીપણું માણવું બચાવી શકે તેમ છે. અહીં નિ:સ્પૃહી પુરષોની વાત છે એટલે કે આ ધર્મપરાયણ પ્રિય લાગે છે, પ્રજાના દોષો જોવામાં રસ પડે છે અને પોતાની જાત પ્રત્યેનો પુરષોને પોતાના ધર્મ કે સંપ્રદાયનો પણ પ્રચાર થાય એવી પણ સ્પૃહા પ્રેમ તેમનું ઘણું ધ્યાન રોકી લે છે. સત્તાને લીધે આવી બનતી માનસિક ન હોય એવો નિ:સ્પૃહીં' શબ્દનો અર્થ છે. તેઓ કેવળ પ્રજાનું હિત થાય સ્થિતિઓમાં ખુશામતખોરોની ખુશામત સત્તાના નશામાં ઓર જ ઉમેરો કરે એ દૃષ્ટિએ પ્રધાનમંડળને માર્ગદર્શન આપે અને પ્રધાનમંડળ ભૂલ કરે તો છે. ખુશામતખોરો સત્તાવાળાઓને તેઓ દેવ છે એવી રીતે પણ નવાજતા આ ધર્મપરાયણ પરષોનાં મંડળને તે જવાબદાર ગણાય. પ્રધાનમંડળ સ્વતંત્ર હોય તો એમાં નવાઈ પામવા જેવું નથી. આવી પ્રશંસા સાંભળીને છે, પણ સ્વચ્છંદી બની શકે જ નહિ એ સત્ય સ્વીકારવું જ પડે. વાસ્તવમાં સત્તાવાળાઓને તેમની એકાંત પળોમાં એવી લાગણી પણ થતી હોય, એ તો પ્રધાનો સત્તાના નશાથી પોતાનું જીવન વેડફી ન નાખે એવો એક રાભ હું તેવો હોઉ તો હોઉ”. પરિણામે તેઓ દેવોની દુનિયમાં વસવા લાગે, માણસોની આશય પણ આવાં સલાહકાર મંડળનો છે એ બધા રાજકીય પક્ષોએ સમજવા દુનિયામાં નહિ. ગુરુદેવ ટાગોરનાં પૌત્રી નંદિતાના પતિ શ્રી કૃષ્ણ કૃપલાણીએ જેવી વાત છે. અહીં ધર્મસત્તા અને રાજયસના વચ્ચે ઘર્ષણ થાય એવા ગુરુદેવનું જીવનચરિત્ર દળદાર પુસ્તકમાં અંગ્રેજી ભાષામાં આલેખ્યું છે. તેઓ વિવાદની કોઇ વાત જ નથી. પ્રજાના પ્રશ્નો સમજી શકે અને નિ:સ્વાર્થભાવે આ પુસ્તકમાં લખે છે કે ગાંધીજી અને ગુરુદેવ બને તેમના ખુશામતખોરોથી અને અનાસકિતથી પ્રજાની સુખાકારી માટે વિશ્વની પરમ સત્તાનાં નિમિત સંપૂર્ણપણે બચી શક્યા નથી. આવી વિભૂતિઓને પણ ખુશામતખોરો થોડી તરીકે કર્મયોગીનું જીવન જીવવા માગતા હોય તેવાં સ્ત્રીપુરુષો અને સાધુસાધ્વીઓનું અસર કરી જાય તો અન્ય લોકોને તો ખુશામત સવિશેષ અસર કરે એ દેખીતું આ મંડળ હોય. આના પરિણામે, પ્રધાનમંડળ અને જુદા જુદા રાજકીય જ છે. સત્તા મળતા કોઈ કોઈ નર્વસ બની જાય છે અને પોતાની પહેલાંની પક્ષો પર યોગ્ય પ્રકારનું નિયંત્રણ રહે જે સમગ્ર પ્રજાના હિતમાં છે. બંધારણમાં વિચારસરણીનું શરૂમાં તો જાણે બાષ્પીભવન થઈ જાય છે. જે પરિસ્થિતિનો આવી જોગવાઈ ન હોય, પરંતુ પ્રજા આવી જોગવાઈની માંગ કરી શકે છે આવી વ્યકિતઓને સામનો કરવો પડે છે તેના પર જાણે તેઓ કંઇજ પકડ અને શાંતિપૂર્વક તેને અસ્તિત્વમાં લાવી શકે છે. સત્તાનાં ભયસ્થાનો, અનિષ્ટો ધરાવી શકે તેમ નથી તેવી હતાશાની લાગણી તેમને ઘેરી વળે છે, પછી અને ત્રાસમાંથી બચવા ક્યો પ્રજાજન ન ઈચ્છે ? 1 1 1 ભલે સત્તા મેળવ્યા બદલ તેમને ઘણો આનંદ રહેતો હોય. સલાહકારો અને પ્રેરણા આપતા મિત્રોના સહારે તેમની ગાડી ધીમે ધીમે આગળ ચાલતી
સાભાર સ્વીકાર હશે. આમ સતા મળતાં માણસ મૂળ માણસ ન રહેતાં ભિન્ન માનવી બની જાય છે જેમાં યોગ્ય અર્થમાં પ્રગતિ કે વિકાસ ભાગ્યે જ હોય છે, 1 વસુદેવ - હિંડી જ ભાષાંતર : ડો. ભોગીલાલ સાંડેસરા * પણ કેટલીક વાર તો ધ્યાન ખેંચે તેવી અવનતિ થતી હોય છે. પૃષ્ઠ – ૬૦૯ * પ્રકાશક ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી, દફતર ભંડાર, સેકટર - સનાથી તો લોકોનાં રક્ષણથી માંડીને આધ્યાત્મિક અર્થમાં લોકલ્યાણ - ૧૭, ગાંધીનગર – ૮ર૧૭. 1 છેલ્લી છાબ : (ડી. કાંતિલાલ શાહના સુધીનું કાર્ય થઈ શકે છે. સારાં કાર્યો કરવા માટે સત્તા જરૂરી છે. સત્તાનો લેખો) ૯ પૃષ્ઠ – ૪૩૯ ક મૂલ્ય રૂા. ૪૦/- મ પ્રકા, વીરબાળા કાંતિલાલ ખરેખર સદુપયોગ થાય તો આ વિધાનો સાચાં છે. સમગ્ર ઇતિહાસ બતાવે શાહ “ઉપહાર', શ્રીજી બાગ ફલેટસની બાજુમાં, નવરંગપુરા, અમદાવાદ – છે કે સનાથી સારાં કાર્યો થયાં છે અને લોકોની સુખાકારીમાં ફાળો રહ્યો ૮૦૦૦૯. I આરાધના : (કાવ્ય સંગ્રહ) ર્તા– રસીલા જયંત ત્રિવેદી છે એવી કોઈ દલીલ કરે. આમાં થોડું સત્ય જરૂર છે. પરંતુ સત્તાધીશોને મ પૃષ્ઠ – ૫૪ * પ્રકા, ન્યૂ ઓર્ડર બુક ક. એલિસબ્રીજ, અમદાવાદ – પિતાનું સ્થાન ન્યાયી બનાવવા માટે કંઈક તો સારું કરવું જ જોઇએ, તેમજ ૮૦૦૦૬. 1 ચુનીલાલ મડિયા : લે. ડો. બળવંત જાની - પૃષ્ઠ 7 સત્તા ટકાવી રાખવા માટે પણ સારાં કાર્યો કરવાં જ પડે. લોકશાહીમાં પાંચ ૮૮ મૂલ્ય રૂ. ૨૦/- પ્રકા. એન. એમ. ત્રિપાઠી પ્રા. લિ., ૧૬૪, વર્ષે પ્રજા પાસે ફરી મત માગવા જવું પડે તેમ હોય છે, તેથી લોકો રાજી શામળદાસ ગાંધી માર્ગ, મુંબઈ - ૪૦૦૦૦૨. રહે તેવો વહીવટ સત્તાધીશોએ કરવો પડે એ દેખીતું છે. મોટે ભાગે
