________________
સતની ચાખડીએ ચઢાણ સાવ બિનઅનુભવી છે. મુકદ્દમો ચલાવવાની હિંમત આવતી નથી. કોર્ટમાં પગ થર થર થર કાંપે છે, જીભ લોચા વાળે છે. અરજીઓ ઘડીને ઘરખર્ચ કાઢવાનો વારો આવ્યો પણ એમ તે કેટલું ચાલે ? તો શું બૅરિસ્ટરી છોડી નોકરીનો આશરો લેવો? આવી બધી ગડમથલ ચાલતી હતી તે દરમિયાન દક્ષિણ આફ્રિકાની એક મેમણ પેઢીનું કહેણ આવે છે કે એમના આફ્રિકામાં ચાલતા એક દાવા માટે બૅરિસ્ટરની જરૂર છે. એકાદ વર્ષ ચાલે તેટલું કામ છે. નવો મુલક, નવો અનુભવ મળશે એટલે પગાર અંગેની ઝાઝી રકઝક કર્યા સિવાય મોહનદાસ પ્રસ્તાવ સ્વીકારી લઈ પત્ની-બાળકને ઘેર મૂકી દક્ષિણ આફ્રિકા જવા નીકળી પડે છે. આમ હિંદ સાથે હજી ઓળખાણ થાય તે પહેલાં તો ૧૮૯૩માં પારકી ભૂમિ એને બોલાવી લે છે.
દક્ષિણ આફ્રિકાના નિવાસ ગાંધી માટે જીવનનું એક નવું જ દ્વાર ખોલે છે. આમ તો એના સ્વભાવમાં જ સત્ય માટે મરી ફીટવાની તમન્ના કામ કરતી હતી. આ સ્થળે એ તમન્નાને ડગલે ને પગલે પડકાર ઝીલવાની પરિસ્થિતિ નિર્માણ થતી રહે છે અને મોહનદાસ તેમાં જ્વલંત ફતેહ સાથે પાર ઊતરતા રહે છે. વિરોધ કરવો છે પણ સચ્ચાઈથી. સામાનું અહિત ન થાય તેવી અહિંસાથી. આ બધી મથામણોને પરિણામે મોહનદાસના હાથમાં જે રામ-રમકડું આવીને પડે છે તે છે - સત્યાગ્રહ ! સમાજપરિવર્તનની દિશામાં આગળ વધવા માટેનું એક અભૂતપૂર્વ અમોઘ સાધન.
પાશેરાની પહેલી પૂણીની જેમ માથા પરની પાઘડી પહેલો પડકાર બની ગઈ. ડરબનની કોર્ટ હજી તો માત્ર જોવા જાય છે,
