________________
૩૪
મહાત્મા ગાંધીજી અભિન્નપણે જોડાયેલાં રચનાત્મક કાર્યને પણ નિશ્ચિત રૂપરેખા આપવાનું ચાલી રહ્યું હતું, પરંતુ દેશ ગાંધીજીને એક ઠામે સ્થિર થવા દે એવી પરિસ્થિતિ જ નહોતી. ઠેર ઠેર અન્યાય પ્રતિકારના મુદ્દા પોતાનાં માથાં ઊંચકી રહ્યા હતા અને વહારે ધાવા ગાંધીજીને બોલાવી રહ્યા હતા. આઝાદ થવા માટેની પહેલી શરત હતી કે દેશવાસીઓ સુસજજ થાય – અન્યાય સામે લડવા. ગાંધી-સેનાની લડાઈનાં હથિયાર હતાં – સત્ય અને અહિંસા. ચારે તરફથી ‘ગાંધી'ના નામના પુકારો થયા.
૫. સત્યાગ્રહ – અહિંસાનું શસ્ત્ર
અન્યાયની સામે લડવા તથા પોતાને લાગતા સત્યને અનુસરવા ગાંધીજીએ આફ્રિકામાં જે કાર્યપદ્ધતિ અપનાવી હતી તેને કાંઈક નામ આપવાની જરૂર ત્યાં જ લાગી હતી. ગાંધીજીના જીવનની જ આ ખૂબી છે. પહેલાં કૃતિ જન્મે છે અને પછી એનું નામ પડાય છે, બાળકના જન્મની જેમ સ્તો ! કૃતિ જ્યારે આકાર પકડે છે ત્યારે તેનું કોઈ શાસ્ત્ર નથી, આયોજન નથી, પૂર્વવિચારણા નથી. છે કેવળ અંતઃસ્કુરણા. અંદરથી અવાજ આવે છે અને ગાંધી એને અનુસરે છે.
શરૂશરૂમાં આફ્રિકાની ગાંધી-કાર્ય-પ્રણાલીને સૌ Passive Resistance નામે ઓળખવા લાગે છે, પણ ગોરાઓની સભામાં આ પદ્ધતિને નબળાના હથિયાર તરીકે ખપાવવામાં આવે છે. વળી તેમાં દ્વેષ અને હિંસા પણ હોઈ શકે તેવી સંભાવના દેખાડવામાં આવે છે, ત્યારે ગાંધીજીને લાગે છે કે
