________________
૩૮
મહાત્મા ગાંધીજી હત્યા એ તો અંગ્રેજોના ઈતિહાસની કદી ન ભૂંસાય તેવી કાયમની કાળી ટીલી બની ગઈ. હજારો નિઃશસ્ત્ર સ્ત્રી-પુરુષો પર કશી જ પૂર્વસૂચના કે નાસી છૂટવાની ચેતવણી આપ્યા સિવાય જનરલ ડાયરે ગોળીઓની જે મૃત્યુવર્ષા કરી તે તો બ્રિટિશ સત્તાધારીઓ માટે પણ અસહ્ય થઈ પડ્યું. દશ મિનિટ સુધી એકધારી ચાલેલી સેંકડો બંદૂકે એ બાગમાં હાજર તેવા સેંકડો લોકોના પ્રાણ લીધા.
પણ ગાંધીજી માટે તો જીવવું આકરું થઈ પડે તેવી આ પરિસ્થિતિ હતી. “મારા શબ્દ પર લોકો પોતાના જીવનને જોખમમાં મૂકે છે, હું એમને ગેરરસ્તે તો દોરતો નથી ને ?''
– પંજાબમાં રેડાયેલા લોહીનું બુંદેબુંદ જાણે ગાંધીના રોમેરોમમાંથી ટપકી રહ્યું છે. અસહ્ય છે મનોવેદના ! એ પંજાબ જવા તરફડે છે, પણ સરકાર તરફથી પરવાનગી નથી મળતી. પંજાબની નાદિરશાહીના સમાચાર રોજેરોજ આવતા જાય છે, પંજાબના કેટલાક લોકો પણ ગાંધીજી પર ઉશ્કેરાયા છે. રોજેરોજ ધમકીના પત્રો પણ મળે છે. છેવટે પંજાબ જાય છે અને તપસ્વીનું તપ શીતળ ધારાનું કામ કરે છે.
પંજાબના નિર્દોષ નાગરિકોનું રેડાયેલું લોહી દેશ આખાને બેઠો કરી દેવા ખાતરનું કામ કરે છે. બ્રિટિશ રાજ્યનો ઠેર ઠેર વિરોધ થાય છે. અંગ્રેજી પણ થોડા સાવધાન થઈ જાય છે. ધીરે ધીરે વાતાવરણ જોર પકડતું જાય છે. લોકમાન્ય ટિળક, ચિત્તરંજન દાસ, લાલા લાજપતરાય, ૫. માલવિયાજી, પં. મોતીલાલજી, મૌલાના શૌકતઅલીને પણ હવે ગાંધીજીની શકિતનો ઉપયોગ કોંગ્રેસને થાય તેવું કરવામાં રસ હતો. ૧૯૨૦માં સ્વરાજ્ય માટે સમગ્ર દેશની “અસહકારની લડત'
