________________
સત્યાગ્રહ – અહિંસાનું શસ્ત્ર કન્યાકુમારી સુધી અને આસામથી માંડી દ્વારકા સુધી સત્યાગ્રહની હવા ફેલાઈ ચૂકી હતી. ખૂબી એ હતી કે જે ક્ષણે લાગ્યું કે લડતમાં સત્ય ચકાઈ રહ્યું છે, તે જ ક્ષણે અપમાનની દરકાર કર્યા સિવાય આ માણસે પોતાના સત્યાગ્રહને પાછો ખેંચી લીધો અને પોતાની ભૂલને “પહાડ જેવડી ભૂલ' તરીકે સ્વીકારી લેવામાં પાછી પાની ના કરી. એ ખુલ્લા મનના સત્યશોધક હતા. જે ક્ષણે જે સત્ય સમજાતું તેને અમલમાં મૂકવું એ જ હતો એમનો જીવનધર્મ.
સરકાર પણ હવે ચેતી ગઈ છે. એની દમનનીતિનો દોર વધારે આકરો બનતો જાય છે. ભારત જેટલા વિશાળ દેશની બધી જ ગતિવિધિને પોતાના કહ્યામાં રાખી શકે તેટલો સમય પણ ગાંધીજીને મળ્યો નથી. એટલે ક્યાંક હિંસા થાય છે, ક્યાંક સત્ય હણાય છે અને સરકાર ખુશી થાય છે કે ચાલો, ગાંધીને મારવા એક મહેણું તો મળ્યું ! રૉલેટ ઍકટના વિરોધ દરમિયાન આખા ભારતમાં હડતાળ પડે છે, સરકાર તરફથી દમન થાય છે ત્યારે સરકાર શોધે છે કે દમનના વિરોધમાંય કોઈ થોડીઘણી હિંસાનો આશરો લે છે કે નહીં ? લોકો સ્વભાવે શાંતિપ્રિય છે, એ વાત ગાંધી સાબિત કરવા માગે છે. પણ હંમેશાં ધાર્યું થતું નથી. કાયદાનો સવિનયભંગ એ જ માણસ કરી શકે જે અન્ય કાયદાઓને વિનયપૂર્વક સ્વેચ્છાએ માન આપતો હોય. લોકોના પક્ષે એક નાનકડી ભૂલ અને સરકાર પૂરી સેના સાથે એના પર તૂટી પડે. પંજાબમાં આ નીતિનું પાશવી સ્વરૂપે પ્રગટ થયું. લશ્કરી સિપાઈઓએ “માર્શલ લૉ' જાહેર કરી નિર્દોષ લોકોને કીડાની જેમ પેટે ચલાવ્યા અને જલિયાંવાલા બાગની નૃશંસ મ.ગાં. - ૭
