________________
૫૧
આગનો દરિયો પીનારો અગત્ય સવાલો છે, એટલે જવું મુશ્કેલ છે. આ કારણ રજૂ થયું ત્યારે ગાંધીએ તો મક્કમતાપૂર્વક કહી દીધેલું કે, “આવા સવાલો એ કાંઈ ભારતની જ વિશેષતા નથી. દરેક દેશને પોતપોતાના સવાલો હોય છે અને જે તે દેશ પોતપોતાની શક્તિથી ઘરમેળે તે ઉકેલી પણ લે છે. માટે એ અંગે અમે સમજી લઈશું. એની ચિંતા કર્યા સિવાય મહેરબાની કરીને તમે તો જાઓ જ.' પણ એમ ને એમ જીવનભર ખો ના ભૂલી જવાય તેવું કશું તોડ્યા- . ફોડ્યા વિના જાય તો એ અંગ્રેજ શાના ? તેઓ પેલી કોમી તિરાડને વધુ ને વધુ પહોળી કરતા જઈ મુસલમાનો માટે દેશની ભૂમિ જુદી તારવાય અને એ “પાકિસ્તાન' બને એ વાતને વહેતી મૂકી દે છે. માનવમન નબળું છે. એક વાર કીડો સળવળે એટલે એનું ઊંચકતું માથું બેસાડી દેવું મુશ્કેલ છે. દેશમાં ક્યાંય પણ નાનો અમથો પ્રશ્ન ઊભો થતો અને તરત જ એ કોમી સ્વરૂપમાં પલટાઈ જતો અને એમાંથી કોમી તંગદિલી જ નહીં, ક્યારેક ક્યારેક કોમી રમખાણો પણ ફાટી નીકળતાં. આમ હોવા છતાં ‘હિંદના ભાગલા'ના ગાંધીજી કટ્ટર વિરોધી હતા. એમને તો એ એક દેહના બે ટુકડા જેવું લાગતું. કોંગ્રેસના ઘણાખરા સભ્યોની પણ વત્તીઓછી આ જ ભૂમિકા હતી, પરંતુ ૧૯૪૬ પછી પણ મુસ્લિમ લીગ ભાગલાની માગણી કરતી જ રહી, મધ્યસ્થ પ્રધાનમંડળમાં બીજી બાબતોમાં પણ એ નકામી અડચણો ઊભી કરતી જ રહી ત્યારે સરકારમાંના કોંગ્રેસીઓને લાગ્યું કે આવું જ હોય તો ભલે એમને પાકિસ્તાન મળે. એમનું એ સંભાળે, આપણું આપણે સંભાળીએ. શાંતિથી રહી શકીશું તો ખરા. ગાંધીજીની આ બાબતમાં સંમતિ હરગિજ નહોતી, બલકે આ
