________________
૭૬
મહાત્મા ગાંધીજી
આગળ વધવા કરતો પગ વાંકો વળી જાય છે, બીજી અને ત્રીજી ગોળી વખતે પણ પગ પર ઊભા જ છે અને પછી તરત ‘જ’ ઢળી પડે છે અને મુખમાંથી નીકળે છે, રામ ! રામ !
તેમનો ચહેરો ધોળો પૂણી જેવો થઈ ગયો. સફેદ કપડાં પર ફેલાતો લાલ ડાઘ અને ખભા પર શિથિલ થઈ ઢળી પડતો ઢગલા જેવો દેહ અનુભવ્યો ત્યારે સ્તબ્ધ થઈ ગયેલી છોકરીઓને ભાન થાય છે કે શું બનવા પામ્યું છે !
ગોળી એટલી બધી નજીકથી છૂટેલી કે એક ગોળીનું કોચલું તો પાછળથી ગાંધીજીના કપડાની ગડીમાંથી મળી આવ્યું હતું. પહેલી ગોળી પેટમાં જમણી બાજુએ ઘૂંટીથી અઢી ઇંચ ઉપર, બીજી ગોળી મધ્યરેખાથી એક ઇંચ જમણી બાજુએ સાતમી પાંસળીની નીચે અને ત્રીજી ગોળી ઉર-સ્થળથી એક ઇંચ ઉપર અને મધ્યરેખાથી ચાર ઇંચને અંતરે વાગી હોય છે. પહેલી બે ગોળી આરપાર અને ત્રીજી ફેફસામાં ભરાઈ ગયેલી મળી હતી.
સૌ કોઈ સ્તબ્ધ થઈ ગયું હતું. જાણે આકાશમાંથી વીજળી ન પડી હોય ! એક સ્ત્રી ડૉક્ટરે હળવેકથી એમનું માથું ઊંચકીને પોતાના ખોળામાં મૂક્યું. તેમનો દેહ તેની સામે ઊબડો પડ્યો હતો, કાંપતો હતો અને આંખો અર્ધ બંધ હતી. પછી નિશ્ચેષ્ટ અને શિથિલ થઈ ગયેલા દેહને બિરલાભવનમાં અંદર ઊંચકી લાવ્યા અને જ્યાં તેઓ બેસતા અને કામ કરતા હતા તે સાદડી પર હળવેકથી મૂક્યો. પછી એક નાની ચમચી ભરીને મધ તથા ગરમ પાણી તેમના મોમાં મૂકવામાં આવ્યું, પણ તે અંદર ઊતર્યું જ નહીં. મરણ લગભગ તત્કાળ જ થયું હોવું જોઈએ.
સરદાર આવી પહોંચ્યા હતા. નાડી તપાસી, મંદમંદ ચાલતી
