________________
અંતિમ પર્વ ભાસી. ડૉ. ભાર્ગવે નાડી-આંખ તપાસી ધીરેથી કહ્યું, ““દશ મિનિટ પહેલાં જ બધું પતી ગયું છે !'' થોડી વારે પં. નેહરુ આવ્યા. ગાંધીજીનાં કપડાંમાં પોતાનું મોં ઢાંકી દઈને બાળકની જેમ તે રડી પડ્યા.
સૌ રડ્યા, તે દિવસે કોણ નહોતું રહ્યું ? સરદાર જેવા દુર્દેવી કહે છે, ““આંસુ સારીને મારો શોક હળવે હું કરી શકતો નથી. રડતાં મને આવડતું નથી. પણ એને લઈને મારા મગજનો લોચો થઈ જાય છે.'' આ તો હતા બાપુના ડાબા-જમણા હાથ. પણ જેમણે કદી જનમ ધરીને બાપુને સદેહે જોયા પણ નહોતા, તેવા કરોડો લોકોની આંખોમાં આ સમાચારથી આંસુ ઊમટ્યાં. બાપુએ જીવનભરની તપસ્યા દ્વારા ઉગાડેલાં આ ફૂલ હતાં ! જીવતેજીવત બાપુ લાખોના હતા, મરીને બાપુ કરોડોના થઈ ગયા.
બંગલાના માળીની સમયસૂચકતાથી નાથુરામને તરત જ પકડી લઈ પોલીસને સોંપી દેવામાં આવ્યો. અગ્નિસંસ્કારની વ્યવસ્થા કરવાનો હવાલો સંરક્ષણ ખાતાને સોંપવામાં આવ્યો. ખૂની મુસલમાન છે એવી અફવા વહેતી થાય તો ગામેગામ તોફાન ફાટી નીકળવાનો ભય હતો. વાયુપ્રસારણ દ્વારા તરત જ સમાચાર વહેતા મૂકવામાં આવ્યા. બીજે દિવસે અભૂતપૂર્વ સ્મશાનયાત્રા નીકળી અને રાજઘાટ પાસે બરાબર ચોવીસ કલાક પછી અત્યંત ભવ્ય તથા ઊંચા વ્યાસપીઠ ઉપર ખડકેલી ચિતા ઉપર રાષ્ટ્રપિતાનો દેહ મૂકવામાં આવ્યો. લૉર્ડ તથા લેડી માઉન્ટબેટન, પંડિતજી, સરદાર, દેશવિદેશના એલચીઓ તથા સ્વરાજ્યયાત્રાના અનેક જૂના જોગીઓ અને ગાંધી-પરિવાર એ
