________________
૮૨
મહાત્મા ગાંધીજી રામનામ શું તાળી લાગી” એ લક્ષણ કાંઈક ઓછું લાગુ પડે છે. આ વાત ૧૯૨૦ની, પણ ત્યાર પછી તો એ એટલી ઝડપથી આગળ વધતા ગયા કે જોતજોતામાં તેઓ રામનામમાં તન્મય થઈ ગયા અને છેવટના ગાળામાં તો જાણે એમણે રામનામની રટ જ લીધી હતી. ત્રણસો સાડા ત્રણસો વરસ પહેલાં તુલસીદાસ અને તુકારામે લગાવી હતી તેવી જ અને છેવટે એ જ નામ લઈને તેઓ ગયા. તે વખતે રોજ એમનાં પ્રાર્થના-પ્રવચનો છપાતાં. છાપાવાળાઓએ છેલ્લા દિવસનું વ્યાખ્યાન છાપ્યું – “હ રામ !' એમનાં બધાં વ્યાખ્યાનો કરતાં આ આખરી વ્યાખ્યાન સૌથી મહાન છે!''
આ અંતિમ પ્રાર્થના-પ્રવચન જીવનમંદિરનું રામકળશ બની ગયું, કારણ કે તેમાં “રામ' સંક્રાંત થયો, જીવનમાં ક્રાંતિ સાકાર થઈ અને પરમચૈતન્યમાંથી વિખૂટું પડેલું આત્મતત્ત્વ પાછું પરમધામ પહોંચી ગયું. પૃથ્વી પરની માટી કેટલી ઊંચી ઊડી શકે તે જોવું હોય તો હિમાલયને જુઓ, અને માનવતા કેટલી ઊંચી ઊઠી શકે તે જોવું હોય તો ગાંધીને જુઓ. આમ, માનવતાના માપદંડ તરીકે એ મૂલવાયો. ગુરુદેવે બાપુના જીવતાં જ એક વાર લખેલું કે, ““યજ્ઞદેવને માનવદેહે જન્મવાની ઉત્કંઠા થઈ અને તે ગાંધીરૂપે અવતર્યા! ગાંધીનું જીવન એ વાસ્તવમાં એક યજ્ઞરૂપ હતું. ‘ગીતા -શિક્ષણ' નામના એક પુસ્તકમાં છઠ્ઠા અધ્યાયને સમજાવતાં ગાંધીજી લખે છેઃ ‘‘સવારના પહોરમાં સૂર્યનારાયણ પોતાનો ઉદ્ધાર કરે છે. યોગારૂઢ થઈને આવે છે; અને સંધ્યાને સમયે શાંત થાય છે.
