________________
८०
મહાત્મા ગાંધીજી
રહે છે પણ અંતકાળે ‘રામ' જીભે ચડતો નથી. બાપુની જીભે અંતિમ શબ્દ બોલાય છે રામ ! જીવનભરની તમામ ક્ષણો રામનામના રસે રસાઈ હતી, ત્યારે આ છેલ્લી ઘડી ભવ્ય સિદ્ધ થઈ શકી. નાનકડી અવસ્થામાં વાતવાતમાં અજાણતાં જ રંભા દાસીએ ‘રામ’ શબ્દ ગાંઠે બાંધી આપ્યો હતો. આ જીવનને પેલે પારની યાત્રાએ નીકળતાં પહેલાં પણ એ જ 'રામ' સાથે જીવનનું પેલે પારનું મહાજીવન ગંઠાય છે !
-
બાપુની ‘પૂર્ણાહુતિ' જોતાં યાદ આવે છે — ઈશુનું ક્રૂસારોહણ ! ‘ભગવાન, તું એમને માફ કરજે. તેઓ જાણતા નથી કે તેઓ શું કરી રહ્યા છે !' નજર સામે તરવરે છે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ. એ પણ મોહન, ને આ પણ મોહન. બંનેએ પોતપોતાની રીતે સમગ્ર વિશ્વને મોહિત કર્યું. એક મોહને માખણ લૂંટાવ્યું બીજાએ મીઠું લૂંટાવ્યું. હકીકતમાં બંનેય જીવનનો સાર ! એકે ચલાવ્યું સુદર્શન ચક્ર, બીજાએ ચલાવ્યું ચરવડા ચક્ર. કૃષ્ણ પણ છેલ્લે આ જ વાત ઉચ્ચારે છે કે, ‘હે વ્યાધ ! તું ચિંતા ના કરીશ. મારે મરવું જ હતું. પણ હવે તું જઈને મારા માનવબંધુઓને કહેજે કે જ્યારે તેઓ કોઈ પણ જીવને હણે છે ત્યારે તેઓ મને હણે છે.’’
.
પૃથ્વીના પુત્ર વિદાય થાય છે અને વિશ્વની ચારેય દિશાઓમાંથી શ્રદ્ધાંજલિનાં ભાવકુસુમ ઝરે છે. આઇન્સ્ટાઈન બોલી ઊઠે છે, ‘ભાવિ પેઢી વિશ્વાસ નહીં કરે કે આવો પણ કોઈ માણસ સદેહે આ પૃથ્વી પર વિચરતો હતો.'
બાપુના લાડલા જવાહર કહે છે, ‘“આ બધાં વર્ષો દરમિયાન જે પ્રકાશ આ દેશને અજવાળતો રહ્યો છે તે આવનારાં અનેક
