________________
૭૦
મહાત્મા ગાંધીજી બંને દેશોને લગતા પ્રશ્નો નિવારવા પ્રયત્ન કરે, જરૂર પડે તો ગાંધી-ઝીણા એમાં સલાહસૂચના આપે. આ બાબતમાં પ્રયત્નો આગળ વધી રહ્યા હતા. ગાંધીજી પાકિસ્તાન પહોંચી જવા તલપી રહ્યા હતા. આ બાજુ ગાંધીજીનાં વર્ધા અને સેવાગ્રામ પણ પોતાના બાપુને પોતાને ઘેર જોવા ઝંખી રહ્યાં હતાં.
સ્વરાજ્ય લીધા સિવાય સાબરમતી પાછો નહીં કરું'' એ પ્રતિજ્ઞા પણ હવે તો પૂરી થઈ શકે તેમ હતી, પણ એને તો દુઃખીઓનાં આંસુ લૂછવાં હતાં. એની આંતરડી કકળતી હતી. પેલા હજારો ત્રસ્ત લોકો માટે, જે જીવનમાં કદી ન કલ્પલાં, નરપશુનેય શરમાવે તેવાં પાશવી કૃત્યોના દરિયામાં ગૂંગળાઈ રહ્યા હતા. શું ભારતમાં કે શું પાકિસ્તાનમાં, માણસ માણસ મટી ગયો હતો અને નરી હેવાનિયત પ્રગટ થઈ રહી હતી. દિલ સૌ કોઈનાં ઘવાયેલાં હતાં અને ઘવાયેલું દિલ પોતાનાને જ લાત મારે તેમ સૌ બાપુને ઠેબે ચડાવતું હતું.
ર૯મી તારીખે બપોર પછી કેટલાક હિંદુ નિરાશ્રિતો ગાંધીજીને મળવા આવે છે. પંજાબના ગુજરાત રેલવે સ્ટેશન પર ગાડીમાં થયેલી કલેઆમમાંથી બચી ગયેલા આ હિંદુ લોકો હતા. રોષમાં ને રોષમાં તેઓએ બાપુને કહ્યું, ‘‘હવે તમે આરામ શા માટે નથી લેતા ? આપ પૂરતું નુકસાન કરી ચૂક્યા છો. આપે અમારું સત્યાનાશ વાળ્યું છે. આપે હવે અમને અમારું ફોડી લેવા દેવું જોઈએ, અને હિમાલયમાં જઈને વસવું જોઈએ.''
‘‘કોઈના કહેવાથી હું નિવૃત્તિ લઈ શકું નહીં. મેં મારી જાતને એકમાત્ર ઈન્વરના આદેશ પર છોડી દીધી છે' દઢતાપૂર્વક બાપુ બોલ્યા.
