________________
૫૭
આગનો દરિયો પીનારો અગમ્ય જે હૃદયને સાતમે પાતાળેથી પણ ઊંચકી લઈ અધ્ધર કરી મૂકે છે.
૧૧મી નવેમ્બર ‘૪૬ રામગંજ પોલીસથાણામાં આવેલા નોઆખલી, સોનાચાક અને ખિલપાડા ગામ. હોડીમાં બેસીને નહેર પાર કરવાની હતી. આ ગામોનાં બધાં જ ઘરો આગની લપેટમાં આવી જઈ રાખ બની ચાડી ખાતાં હતાં. આસપાસનાં સોપારી તેમ જ નાળિયેરીનાં ઝાડ પણ ભૂંજાઈ ગયાં હતાં. એક અડધા બળેલાઝળેલા ઘરમાં એક કિશોરનું મડદું પડેલું હતું, જેની ભણવાની ચોપડીઓ અને તાજી લખેલી નોટબુકો ભોંયતળિયા પર વેરવિખેર પડેલી હતી. અનેકોની હત્યા અને થોડાકના ધર્મપલટા પછી પણ એક માણસ ત્યાં હજી હતો. એ મૂંગો હતો. ચીંથરામાં વીંટાળેલી પોતાની ચોટલી કરુણાજનક પાગલ ઇશારાઓ દ્વારા સૌને દેખાડ્યા કરતો હતો. ગામની
સ્મશાન શાંતિ ગણીગાંઠી સ્ત્રીઓનાં હૃદયને ગાંડું કરી મૂકતા કલ્પાંતથી ખંડિત થતી હતી.
બાપુ ખડરોમાંથી બહાર નીકળે છે, ત્યાં એક તિબેટી કૂતરો બાપુ પાસે આવી દુઃખદ રીતે જાણે રડતો હોય તેમ મંદ મંદ ભસવા લાગ્યો. અને પછી ગમગીનીપૂર્વક થોડો આગળ જાય, વળી પાછો આવે અને એમ સતત આંટા માર્યા કરે. ગાંધીજીના સાથીઓ એની વર્તણૂક જોઈ મૂંઝાયા અને પછી એને ભગાડી મૂકવા તત્પર થયા ત્યાં ગાંધીજીએ એમને રોક્યા, ‘‘તમે નથી જોતા કે એ આપણને કાંઈક કહેવા માગે છે ?'... અને બાપુ એ કૂતરો એમને જ્યાં લઈ જવા માગતો હતો ત્યાં ગયા. તે સ્થળે ત્રણ હાડપિંજર અને બીજી કેટલીક ખોપરીઓ અને હાડકાં
