________________
૪૬
મહાત્મા ગાંધીજી અનુભવો પણ આ જેલયાત્રીને ક્યાં નથી થયા? ૧૯૪રની હિંદ છોડો' લડત દરમિયાન થયેલી યરવડાની જેલસજા એમને કેટલી આકરી પડી હશે ? આંખોનાં રતન સમા બે સાથીઓને પાછળ મૂકીને આવવું પડ્યું હશે તે કોઈ સહેલી બાબત હતી ? યેરવડામાં જીવનભરના સુખદુઃખની સમભાગી યથાર્થપણે સહધર્મિણી કસ્તૂરબા તથા કેવળ છાયારૂપ બનેલા અભિન્ન અંગ સમા મહાદેવભાઈ મૃત્યુને ભેટે છે. અગિયાર માસના જેલવાસ પછી જ્યારે એમને આગાખાન મહેલની બહાર લઈ જવામાં આવે છે ત્યારે ગમગીનભય ધીમા સાદે એ કહે છે, ““બા જેલમાંથી છૂટવાને કેટલાં બધાં ઈંતેજાર હતાં? પણ હું જાણું છું કે આનાથી વધારે ધન્ય મૃત્યુ તેને મળ્યું ન હોત. બા તથા મહાદેવ બંનેએ, સ્વાતંત્ર્યની વેદી પર પોતાના પ્રાણની આહુતિ આપી છે, બંને અમર થઈ ગયાં. જેલમાં મરીને બા જગદંબા થઈ ગઈ.''
આ જ જેલવાસ દરમિયાન એમના ૨૧ દિવસના ઉપવાસ પણ થાય છે ત્યારે સત્તાવાળાઓ એને “રાજકીય દમદાટી'
જવાબદારીમાંથી છટકવાનો સહેલો ઉપાય'માં ખપાવે છે. અને સાથોસાથ ગાંધીજીના અગ્નિદાહ માટે પૂરતાં સુખડનાં લાકડાંની ગોઠવણ પણ કરી રાખી છે, જેલની આસપાસ સશસ્ત્ર પહેરાની સંખ્યા બેવડાઈ છે, ગાંધીજીના મરણ બાદ પ્રજા તરફથી થનારાં તોફાનો-દેખાવોને દાબી દેવાની સંપૂર્ણ વ્યવસ્થા પણ કરી દેવામાં આવી.
પરંતુ ઉપવાસ તો હેમખેમ પૂરા થાય છે. વળી પાછાં ખુલાયેલાં જેલનાં બારણાં ફરી બંધ થઈ જાય છે. ગાંધીજી
