________________
૪૦
મહાત્મા ગાંધીજી અસ્પૃશ્યતાના પ્રશ્ન પર ત્રાવણકોરમાં સત્યાગ્રહ થાય છે. બારડોલી તથા દાંડીનો નમક-સત્યાગ્રહ પણ થાય છે. પરિણામે વળી પાછી આઠ મહિનાની સજા થાય છે. છૂટે છે ત્યારે ઇંગ્લંડની ગોળમેજી પરિષદમાં કાંઈક સમાધાન પર આવવાની વાટાઘાટો કરવા ગાંધીજીને નિમંત્રણ મળે છે. ગાંધીજી તો પોતાની પોતડીમાં જ લંડન પહોંચે છે, એ જોઈ ચર્ચિલ એમને “ભારતનો અર્ધનગ્ન ફકીર' કહી મુલાકાત આપવાની ના પાડી દે છે. એ પરિષદમાં ગાંધીજી સ્પષ્ટ છતાં વિનયી શબ્દોમાં કહે છે કે, ‘‘અંગ્રેજો હિંદને ઇંગ્લંડના જેવો જ સ્વતંત્ર ગણે અને પોતાના સરખા ગણાતા દેશો સાથે જેવો વ્યવહાર કરે છે તેવો જ હિંદ સાથે કરે. હું સ્વરાજ્યની માગણી કરું છું, કારણ કે તે વિના હિંદુસ્તાનના ગરીબોનો ઉદ્ધાર થવાનો નથી એવી મને ખાતરી થઈ ગઈ છે.''
વાટાઘાટો નિષ્ફળ જાય છે. દેશ પાછા ફરે છે તો પંડિત જવાહરલાલ, સરદાર, બાદશાહખાં જેવા તમામ લોકપ્રિય નેતાઓ ઉપરાંત દેશભરમાં નેવું હજાર જેટલા લોકોને જેલમાં પૂરવામાં આવ્યા હતા. ગાંધીજીની પણ ધરપકડ થાય છે. ૧૯૪૦ની સાલ સુધી આવા અનેક સત્યાગ્રહો અને જેલ ભરાયાના કાર્યક્રમો ચાલે છે. ૧૯૪૦ના વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહમાં પ્રથમ સત્યાગ્રહી તરીકે વિનોબાજીને પસંદ કરે છે અને પછી હજારો લોકો તે સત્યાગ્રહમાં જોડાય છે.
તે દરમિયાન ઇંગ્લેંડ અને જર્મની વચ્ચે લડાઈ સળગી ઊઠે છે. અંગ્રેજો નેતાઓની સંમતિ લીધા વગર આપણા દેશનો માલ તથા સિપાઈઓને યુદ્ધક્ષેત્ર પર મોકલી આપે છે. ગાંધીજી હિટલર પર
