________________
સત્યાગ્રહ – અહિંસાનું શસ્ત્ર
૩૫ મારી લડતમાં નથી નબળાઈ, નથી ટ્રેષ, નથી હિંસા ! બબ્બે આ પદ્ધતિમાં તો હૃદય સામેની વ્યક્તિ માટે પ્રેમથી છલકાતું હોય, તો જ એને ન્યાય મળે, યશ મળે. સ્થૂળ હિંસાનો તો પ્રશ્ન જ નહીં, સામાવાળાનું લેશમાત્ર અહિત ન થાય તેની સંપૂર્ણ કાળજી એ આ પદ્ધતિનું અનિવાર્ય અંગ હતું.
આ બધી બાબતો કોઈ એક શબ્દ ઇંગિત કરે તેવી શોધ ચાલુ હતી. કશું જડતું નથી એટલે છેવટે “ઈન્ડિયન ઓપીનિયન’ના વાચકો સમક્ષ ઈનામ જાહેર કરી સૂચનો મંગાવે છે. મગનલાલ ગાંધી આ હરીફાઈ જીતે છે અને શબ્દ આપે છે: સદાગ્રહ, સત્ + આગ્રહની સંધિ. ગાંધીજી આને જ થોડું સુધારીને ‘સત્યાગ્રહ’ શબ્દ અપનાવે છે.
જેકે ગાંધીજીની જે પદ્ધતિ છે તેનો પૂર્ણ આશય ‘સત્યાગ્રહ’ શબ્દમાં પ્રગટ થતો નથી. સ્વરાજ્ય પછી ઠેર ઠેર થતા રહેલા સત્યાગ્રહોમાં તો કેવળ આગ્રહ જ દેખાય છે, સત્યને તો તેમાં દીવો લઈ શોધવા જવું પડે તેમ હોય છે. કેવળ સત્ય જ સત્યનો આગ્રહ કરે એટલી અનાગ્રહવૃત્તિ સત્યાગ્રહીઓમાં દેખાતી નથી. પરિણામે ગાંધીજીના નામે ચડેલો “સત્યાગ્રહ' એ આજે જાણે સંશોધનનો વિષય થઈ પડ્યો છે.
દક્ષિણ આફ્રિકામાં અજમાવાયેલું સત્યાગ્રહનું આ સાધન ભારતની આઝાદીની લડાઈનું મહત્ત્વનું સાધન બની જાય છે. . ચંપારણનો સત્યાગ્રહ હજી અડધે રસ્તે હતો, ત્યાં અમદાવાદમાં મિલમજૂરોનો પ્રશ્ન ઊભો થાય છે, જેમાં અનસૂયાબહેન પોતાના સગા ભાઈ સામે સત્યાગ્રહનો ઝંડો લઈને ઊભાં રહે છે. આ સત્યાગ્રહમાં એક તબક્કે મહાત્માજીને ત્રણ દિવસના
