________________
મહાત્મા ગાંધીજી
ઉપવાસ પણ કરવા પડે છે, પરંતુ છેવટે સત્યનો વિજય થાય છે.
આને અનુસરતો આવી પડે છે ખેડાનો સત્યાગ્રહ, જેના પરિણામે નવા નવા સેવકો સાંપડે છે અને જીવનના નવા જ પાઠ તેઓ ભણે છે. વિનય એ સત્યાગ્રહનો કઠણમાં કઠણ અંશ છે. વિનય એટલે બાપુના શબ્દોમાં ‘‘વિરોધી પ્રત્યે પણ મનમાં આદર, સરળ ભાવ, તેના હિતની ઇચ્છા અને તદનુસાર વર્તન !'' ~~~ પણ જુવાનિયાઓને તો જોશ જોઈએ અને જોશ તો ત્યારે આવે જ્યારે વિરોધીને નીચા પાડવાનું હોય ! માનવમાત્રની આ નબળી મનોવૃત્તિમાંથી છૂટવું એ કાંઈ સહેલી બાબત નહોતી. પણ ગાંધીજીની આ શાળાના સૌ નવા નિશાળિયા બનીને જીવનઘડતરના પાયાના પાઠ શીખવા માંડ્યા. જીવન પણ ઘડાય, દેશ પણ ઘડાય અને વિરોધી વિદેશી સત્તા પણ ઘડાય. આવી અનોખી સામગ્રીને પેટમાં સંઘરીને આ સત્યાગ્રહપદ્ધતિ ઊતરી આવી હતી.
આ લડતનો અંત તો પૂર્ણ સમાધાન કરે તેવો ન આવ્યો, પણ આથી ગુજરાતના પ્રજાજીવનમાં નવું તેજ આવ્યું, નવો ઉત્સાહ રેડાયો. આત્મશક્તિનું સૌને ભાન થયું. અને પછી તો ભારતભૂમિ પર સત્યાગ્રહોની પરંપરા ઊતરી. ‘કાળા કાયદા’ને નામે જાણીતા થયેલા રૉલેટ ઍક્ટનો વિરોધ, બારડોલીનો સત્યાગ્રહ, દાંડીનો નમક-સત્યાગ્રહ, વાયકમનો વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહ બધાની વિગતોમાં જવું અશકય છે, પણ ગાંધીજીના જીવનની એકેએક ક્ષણ એટલે ભારતના જાહેર જીવનની શાળાનો જાણે એકેક વર્ગ બની ગયેલો. ઘણી અજાણી ક્ષિતિજો ખોલી આપી આ મનુષ્યે. કાશ્મીરથી માંડી
૩૬
