________________
૩૨
મહાત્મા ગાંધીજી. કેસની સુનાવણી તો ન જ થઈ, પણ પાછળથી સજા સાંભળવા જવાની મુદત આવીને ઊભી રહે તે પહેલાં તો ગવર્નરસાહેબનો ઉપરથી હુકમ આવી ગયો કે કેસ પાછો ખેંચી લો અને મિ. ગાંધીને એમની તપાસમાં જે કાંઈ મદદ જોઈએ તે કરો. આ બધી હિલચાલથી જમીનના માલિકો ચિડાય, ગભરાય તે સ્વાભાવિક છે અને એમના રોષનો ભોગ છેવટે તો રાંકડી રૈયત જ બને ! ગાંધીજી લોકોની નાડ પારખતા હતા એટલે પત્રકારોને એમણે દૂર જ રાખ્યા. છતાંય આખા ભારતમાં વાત તો ફેલાઈ જ ગઈ ! ભારતને ગાંધી તરફથી મળેલો સવિનય કાનૂનભંગ તથા સત્યાગ્રહનો આ પ્રથમ પાઠ !
ચંપારણ ગયા હતા અન્યાય-નિવારણ માટે, પણ જોયું કે બિહાર એટલે નરી ગરીબાઈ, નરી અછત, નર્યું અજ્ઞાન ! અને ગાંધીનું કામ કદી એકાંગી તો હતું જ નહીં! આફ્રિકામાંય પ્રશ્ન હતો મતાધિકારનો, પણ જાજરૂ-સફાઈથી માંડીને રક્તપિત્તિયાંના ઘા ધોવાનું કામ એણે કર્યું અને સાથીદારો પાસે કરાવ્યું. અહીં પણ એણે પોતાની સેના બોલાવી. નરહરિભાઈ અને મહાદેવભાઈ તો આવ્યા જ, પણ તેમનાં પત્ની મણિબહેન અને દુર્ગાબહેન પણ આવ્યાં. પશ્ચિમનાં પંખી પૂર્વમાં ભૂલાં પડ્યાં. ગામેગામ શાળા ! બાળકોને નવડાવવા-ધોવડાવવાં અને સારા સંસ્કાર સીંચતાં સીંચતાં જે “વ ' શિખવાડાય તે શીખવવા.
આ જ પ્રદેશની વાત છે. કસ્તૂરબા તો આ યજ્ઞમાં પતિની સાથે હોય જ ને ! “ભીતિહરવા' નામના નાનકડા ગામની બહેનોનાં કપડાં બેહદ ગંદાં ! ધૂળધોયાં ! મૂળ રંગ જ પરખાય ના ! ગાંધીજીએ બાને કહ્યું, “તું એમને કપડાં ધોવાનું તો
