________________
૧૬
મહાત્મા ગાંધીજી ટોળું વધવા માંડ્યું. સાથીએ રિક્ષા મગાવી. પણ ટોળાએ રિક્ષાવાળાને ધમકી આપી નસાડી મૂક્યો અને ગાંધીને સાવ એકલો તારવી તેના પર કાંકરા, સડેલાં ઈંડાં ફેંકાયા, પાઘડી ઉડાડી દેવામાં આવી, લાતો શરૂ થઈ. તંમર આવતાં હતાં, શ્વાસ ખાવા કોઈક ઘરની જાળી પકડી. ત્યાં તમાચાનો વરસાદ શરૂ થયો. સામે હુમલો કરતાં તો એ શીખ્યો જ નહોતો, જે કાંઈ થાય તે બધું સહન જ કરવાનું હતું.
ટોળું સારી પેઠે ઉશ્કેરાયેલું હતું. એટલામાં પોલીસના વડાની સ્ત્રી, જે ગાંધીને ઓળખતી હતી તે આવી ચડી. પોલીસથાણા પરથી ટુકડી પણ રક્ષણ માટે આવી ગઈ અને રુસ્તમજીને ત્યાં ગાંધીને સહીસલામત પહોંચાડાયા. પણ ટોળાએ તો રુસ્તમજીના ઘર પણ ઘેર્યું. “અમને ગાંધી સોંપી દો'ની ચીસોથી આકાશ ગાજી ઊઠ્યું. મિત્રના મકાનને, એના માલસામાનને અને કુટુંબીજનોને બચાવી લેવાં હોય તો એ ઘર છોડી દેવું અનિવાર્ય થઈ પડ્યું. પોલીસ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટની સલાહસૂચના અનુસાર છેવટે લાચાર થઈ છૂપા વેશે ઘર છોડાયું અને તત્કાળ તો ઉશ્કેરાયેલા ટોળાથી મુક્તિ મેળવી. આવું હતું પુનરાગમનનું ભવ્ય સ્વાગત !
પોલીસ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટની સહાનુભૂતિ હતી એટલે હુમલાખોરો પર ફરિયાદ માંડી કામ ચલાવી શકાય તેમ હતું. પણ ગાંધીને એ મંજૂર નહોતું. પરિણામે હિંદી કોમની પ્રતિષ્ઠા વધી, સાથોસાથ ગોરાઓમાં ભય પણ વધ્યો. ત્યાર પછી તો ધારાસભામાં બે કાયદાઓ એવા દાખલ થયા, જેને કારણે હિંદીઓની હાડમારી પાર વગરની વધી જાય તેવું હતું. ગાંધીનું કામ પણ પાર વગરનું
