________________
સતની ચાખડીએ ચઢાણ વધી ગયું. પણ એ લડ્યો. તકરાર છેવટે વિલાયત ગઈ અને એણે એ કાયદા નામંજૂર કરાવ્યા. 'ડગલું ભર્યું તે ના હઠવું!’ ના હઠવું!'
જાહેર સેવા, અંગત વકીલાત ઉપરાંત હવે તો ગૃહજીવન પણ હતું. બાળકોને કેળવવાની એક દષ્ટિ ખીલી હતી, પણ હાથમાં સમય નહોતો. કેવળ અક્ષરજ્ઞાન નહીં, પણ સ્વાતંત્ર્ય, શિસ્ત, સદાચાર અને સચ્ચાઈના પાઠ બાળકોને ભણાવવા હતા. સાદાઈ અને સેવાભાવ તો બાળકો માટે સહજ પાઠ બની ગયા, કારણ કે હવે ગાંધી પોતે ધીરે ધીરે સાદા, સંયમભર્યા જીવન પ્રત્યે ખેંચાતા ચાલ્યા હતા. અત્યાર સુધી પત્ની પ્રત્યેની વફાદારી એ સત્યવ્રતનું અંગ બની કામ કરતી હતી, હવે ધીરે ધીરે પોતાની પત્ની સાથે પણ બ્રહ્મચર્યના પ્રયોગ એ સત્યના પ્રયોગ બનીને આવી રહ્યા હતા. અંતિમ સફળતા તો ભલે ૧૯૦૬માં મળી, પણ સોનું અગ્નિપરીક્ષામાં સારી પેઠે તપી વધુ શુદ્ધ થતું ચાલ્યું. પત્ની તરફથી અસંમતિનો કશો પ્રશ્ન જ નહોતો. બ્રહ્મચર્યનું સંપૂર્ણ પાલન એટલે સૌમાં બ્રહ્મદર્શન. આ વૃત્તિએ પત્નીમાં પણ માતૃત્વ આપ્યું અને ત્યારથી કસ્તૂરબાઈ કસ્તૂરબા” બન્યાં. આફ્રિકામાં સ્થપાયેલા ફિનિક્સ આશ્રમમાં બા સૌની સાથે ગાંધીનાં પણ ‘બા' બન્યાં.
સાદાઈ, સ્વાશ્રય, સેવા આ બધું બ્રહ્મચર્યની સેના બનીને એકમેકના હાથમાં હાથ પરોવી જીવનમાં નાચતું ગાતું ચાલી આવ્યું. સામાજિક જીવનમાં પણ કેવળ લડત નહીં, પણ સફાઈના, સેવાના, યુદ્ધમાં ઘાયલોની મલમપટ્ટી કરી સારવારના, લોકશિક્ષણના અનેક પ્રયોગો થતા રહ્યા અને જાણે સત્ય-અહિંસાની વિદ્યાપીઠનો એક વ્રત-સ્નાતક તેજસંપન્ન
