________________
કાંતિનો અરુણોદય ગાંધી-પરિવારના મગનલાલ-છગનલાલ ગાંધી વગેરે તૈયાર થાય છે અને પછી તો પોલાક પણ થોડા વખત માટે સામેલ થાય છે.
ભારતથી હવે તો કુટુંબ પણ આવી પહોંચ્યું હતું. હરિલાલમણિલાલ ઉપરાંત હવે ત્રીજો દીકરો રામદાસ પણ ઉમેરાયો હતો. બાળકો સાથે ગાંધીજી મા થઈને રહેતા. હવે તો ઘર ‘આશ્રમ' બન્યો હતો એટલે જીવનની નવી રીતરસમો શીખવવાની હતી. તેમનાં ચારિત્ર ઘડવા પૂરતું જે કાંઈ કરવું ઘટે તે કરવામાં એમણે કશી ઊણપ રાખી નહોતી છતાંય એમનામાં જે કાંઈ ઊણપો રહી ગઈ તેને માટે જવાબદાર તો એમણે “અમ દંપતી'ને જ ગણ્યાં છે.
સાદા, સંયમી જીવનના અનુસંધાનમાં ખોરાકના ફેરફાર પણ થતા રહ્યા. ખોરાકમાંથી મીઠું તેમ જ કઠોળ ગયાં. ધીરે ધીરે દૂધ પણ ૧૯૧૨માં ગયું. કાચી મગફળી, કેળાં, ખજૂર, લીંબુ અને જેતૂનનું તેલ – આ બા-બાપુનો સામાન્ય ખોરાક થઈ પડ્યો. આ આશ્રમથી દૂર એક વાડીમાં ટૉસ્ટૉય ફાર્મ પણ બનાવ્યું. આ બંને સ્થળે બાળકોની શારીરિક, આત્મિક તેમ જ હૃદયની કેળવણી માટે પ્રયત્નો થતા, ક્યારેક કોઈનાથી કશી ભૂલ કે
ખલન થતું તો એનું પ્રાયશ્ચિત્ત પોતાના ઉપર વહોરી લઈ ઉપવાસો કર્યાના પ્રસંગો પણ બન્યા.
છેવટે આફ્રિકાના સત્યાગ્રહનો અંત આવ્યો. ૧૯૧૪નો સમય હતો. હવે દેશ પાછા ફરવાનું હતું, પરંતુ ગોખલેની ઈચ્છા મુજબ એમને ઇંગ્લંડ મળીને પછી ભારત પહોંચવાનું હતું, એટલે જુલાઈ માસમાં કસ્તૂરબા તથા કેલનબૅકની સાથે ઈંગ્લડ જવા નીકળ્યા. રસ્તામાં જ પહેલું વિશ્વયુદ્ધ ફાટી નીકળવાનાં એંધાણ
