________________
ક્રાંતિનો અરુણોદય
૨૧
‘ગાંધી’ તરીકે નહીં, પણ ‘ભાઈ’ તરીકે સંબોધાતા. ધીરે ધીરે મગનલાલ, છગનલાલ વગેરે ગાંધી-પરિવાર કમાણી ઉપરાંતનાં જાહેર કાર્યોનાં પણ સાથીદાર થઈ જાય છે.
હવે ‘ગાંધી’નું ઘર ‘ભાઈ’નું ઘર થઈ ગયું હતું. જાતજાતના લોકો ત્યાં રહેતા. ડરબનમાં પણ મહેતાજીઓને ગાંધી સાથે જ રાખતા, તેમાં કોઈ હિંદુ હોય, કોઈ ખ્રિસ્તી હોય તો કોઈ વળી હબસી પણ હોય. આવા એક હબસી મહેતાજીના પેશાબની કૂંડી સાફ ન કરવા બદલ એક વાર કસ્તૂરબાને ઘર બહાર હાંકી કાઢવા પણ શ્રીમાન તૈયાર થઈ ગયા હતા. પણ ધીરે ધીરે સત્યના પ્રયોગોમાં પાછલે બારણેથી અહિંસા કયારે પ્રવેશી ગઈ તેની કોઈને ખબરેય ના પડી અને ઉત્તરોત્તર આગળ વધી. અહિંસા એ સત્યના સિક્કાની બીજી બાજુ બની ગઈ.
ત્યાંની પ્રવૃત્તિઓના પ્રચાર માટે પોતાનું છાપું હોય તે ખૂબ જરૂરી હતું. એટલે ‘ઇન્ડિયન ઓપીનિયન' પ્રગટ કરવાનું શરૂ કર્યું. આ કોઈ વ્યક્તિગત ધંધો નહોતો, છતાંય ગાંધીની ઘણીખરી કમાણી આ છાપું ખાઈ જતું. દર અઠવાડિયે એમાં લખવાનું થતું. એક પણ શબ્દ વગર વિચાર્યું, વગર તોળ્યે ખાતો નહીં. આ જ અરસામાં પોલાક નામના એક મિત્ર પાસેથી રસ્કિનનું Unto This Last પુસ્તક વાંચવા મળે છે અને ચિત્તમાં જબરદસ્ત ઝંઝાવાત ઊઠે છે અને એમાંથી પરિણમે છે ફિનિકસની સ્થાપના.
મિયાં-બીબી અને બાળકોના સીમિત પરિવારમાંથી બહાર નીકળી હવે બૃહદ પરિવાર બનાવ્યો છે. એ પરિવારમાં કેવળ લોહીના સંબંધવાળા સ્વજનો જ નહીં, ભિન્ન ભિન્ન ધર્મોના મ.ગાં. -પ
