________________
યુગપુરુષનું અવતાર-કાર્ય ૧૯૧૫માં હરદ્વારમાં કુંભમેળો હતો. મહાત્મા મુનશીરામજીને મળવાને નિમિત્તે ત્યાં પણ જવાનું થયું. મેળામાં યથાર્થ લોકદર્શન થયું. ૧૭ લાખ લોક ભેળું થયું હતું. કોઈ જ ફતવો નહીં, કોઈ જ નિમંત્રણ નહીં, નિવેદન નહીં, આયોજન નહીં ! સ્વયં પ્રેરણાથી લોકો નદીના પ્રવાહની જેમ આવ્યે જ જતા હતા. સાધુઓનો તો જાણે રાફડો જ ફાટ્યો હતો. આ બધામાં ભોળી ભક્તિ, બેબાકળાપણું, ચંચળતા, ક્યાંક તો દંભપાખંડ પણ હતાં, પરંતુ ૧૭ લાખ લોકો પાખંડી ના હોઈ શકે, કોઈક પુણ્યની પ્રેરણાથી જ તકલીફ વેઠીને લોક આવ્યા હોય. છતાંય
ત્યાં જે કાંઈ પાપ ચાલતું હોય તેના પ્રાયશ્ચિત્તરૂપે ગાંધીજી અહીં બે પ્રતિજ્ઞા લે છે. દિવસ દરમિયાન પાંચ વસ્તુઓ ઉપરાંત ભોજનમાં કશું ન લેવું તથા રાત્રિભોજન છોડી દેવું.
ગાંધીજી છેવટે ઉપાસક હતા લોકાત્માના. લોક એ જ એનો અંતિમ આરાધ્ય દેવતા હતો. તેણે પોતે કહ્યું છે કે, ““મૂંગા દરિદ્રનારાયણોના અંતરમાં વસતા પ્રભુ સિવાય બીજા ઈશ્વરને હું ઓળખતો નથી... અને હું એ જનતાની સેવા વાટે જ પરમેશ્વરને સત્યરૂપે કે સત્યને પરમેશ્વરરૂપે ભજું છું.'' તસુભર પણ લોકો ઊંચા ઊઠે એ જ એના જીવનની રાતદિવસની રટણા હતી. લોકોનાં સુખદુઃખ, પાપ-પુણ્ય એ સઘળાની જવાબદારીમાં પોતાની ભાગીદારી એણે માની લીધી હતી - અંતરના અવાજને અનુસરીને. ધીરે ધીરે આ જ રીતે ગાંધી સમાજપુરુષ”, “રાષ્ટ્રપુરુષરૂપે આકાર વધારતો ગયો અને ધીરે ધીરે જીવ્યો તોય સમાજના પાપ-પુણ્યનાં ફળ ભોગવતો અને મય તો પણ સમાજનાં જ પાપ-પુણ્યના પ્રાયશ્ચિત્ત રૂપે.
