________________
મહાત્મા ગાંધીજી બોલવું તે તો તેમને તેથીય વધુ બેહૂદું લાગ્યું....
મુંબઈના તે વખતના ગવર્નર લૉર્ડ વિલિંગ્ડન સાથે પણ મુલાકાત ગોઠવાઈ ગઈ. ગવર્નરે કહ્યું, ‘‘તમારી પાસેથી હું એક વચન માગું છું. સરકારને લગતું તમારે કોઈ પણ પગલું ભરવું હોય તો પ્રથમ તો પહેલાં તમે મને વાત કરો અને મળી જાઓ એમ હું ઈચ્છું.'
ત્યારે ગાંધી બોલ્યા, “એક સત્યાગ્રહી તરીકે મારે એ નિયમ જ છે કે જો કોઈની સામે કંઈ પગલું ભરવું હોય તો પ્રથમ તેનું દષ્ટિબિંદુ સમજી લેવું ને જ્યાં લગી તેને અનુકૂળ થવાતું હોય ત્યાં લગી અનુકૂળ થવું. દક્ષિણ આફ્રિકામાં આ નિયમનું મેં હંમેશાં પાલન કર્યું છે, ને અહીં પણ તેમ જ કરવાનો. આ જ હતી ગાંધીજીની ખૂબી. કોઈનેય અન્યાય ન થાય તે જોવાની ખેવના અને સામેની વ્યક્તિ માટે ભરપૂર વિસ્વાસ.
એક વર્ષ સુધી ભારતદર્શન કરવાની આજ્ઞા આપીને તથા ગાંધીને પોતાના જ પરિવારમાં ભેળવી દઈને ગોખલેજી તો પૃથ્વી પરથી વિદાય થઈ ગયા. ગાંધીજી માટે આ અણધાય આઘાત હતો. એક વર્ષ સુધી પગમાં જોડા ન પહેરવાનું નક્કી કરે છે. ભારત એટલે મુંબઈ, કલકત્તા, દિલ્હી નહીં, પણ ભારતનાં સાત લાખ ગામડાં. અને ભારતભરનો પ્રવાસ, એટલે પ્રથમ વર્ગમાં બેસીને આરામપૂર્વક થયેલી સહેલગાહ નહીં, પણ જે ગાડીમાં ડબ્બા ઉપરના છાપરે પણ લોકોની ઠઠ બેઠી હોય તેવી ભીડમાં ત્રીજા વર્ગની મુસાફરી ગાંધીજીએ કસ્તૂરબા સાથે કરી. ગાડીની ધક્કામુક્કી, મુસાફરોની ગંદકી, ભયંકર ગરમી અને રેલવે ખાતાની અરાજકતા !
