________________
મહાત્મા ગાંધીજી અસીલો દ્વારા પણ કામ મળી રહેતું અને ધંધો કાંઈક ઠીક ચાલવા લાગ્યો. “બૈરી-છોકરાંનો વિચાર કરવો જોઈએ એવું વિચારી વીમાની પૉલિસી પણ લીધી. આ બાજુ ગોખલેનું ધ્યાન પણ પોતાના ભાવિ વારસદાર તરફ હતું જ. અઠવાડિયામાં બેત્રણ વખત ચેમ્બરમાં આવી ખબર કાઢી જતા.
આમ, ગાડી પાટા પર ચડવા કરતી હતી, ત્યાં દક્ષિણ આફ્રિકાથી તાર આવે છે કે “પેલા કાયદાઓના અનુસંધાનમાં બ્રિટિશ વડો અહીં આવે છે, તે વખતે તમારે હાજર રહેવું જોઈએ.” વચનથી બંધાયેલા હતા. અહીં બાંધેલો માળો તોડવાનો હતો, પણ ગાંધી તો અનિશ્ચિતતામાં જ જીવ્યો છે. એને માટે નિશ્ચિત હોય તો કેવળ ઈશ્વર ! સત્યમય ઈશ્વર ! આ વખતે થોડા વધુ પિતરાઈ કુટુંબીજનોને સાથે લઈ જાય છે.
ત્યાં તો લડાઈ જ લડવાની હતી. વળી પાછાં એ જ અપમાન, તિરસ્કાર અને હડધૂત થતા રહેવાની ઘટનાઓની પરંપરા. પરંતુ ગાંધી હવે આ બધા માટે ખાસ્સો રીઢો થઈ ગયો હતો. ભારતવાસીઓની માનમર્યાદા જળવાય અને તેઓ સ્વમાનપૂર્વક પોતાનો રોટલો રળી લઈ શકે એટલું કરવા માટે એક વર્ષ નહીં, ઘણુંબધું રહેવું પડે અને કેવળ આવાં જ કામ કરવાં પડે તેવા સંજોગો ઊભા થતા ગયા. આફ્રિકામાં ઉપરાછાપરી લડતો આપવી પડી, એકાકી યાત્રામાં સાથી તરીકે કેવળ “ઈશ્વર' હતો, એટલે ઈશ્વર ઉપરનો ભરોસો વધતો અને વધતો જ ચાલ્યો. જીવનની સાદાઈ પણ ઉત્તરોત્તર વધતી ગઈ અને ધીરે ધીરે અશુદ્ધિઓ, વિકાર દૂર થતાં જઈ જીવન નીતર્યા પાણી સમું ચોખ્ખું બનતું ચાલ્યું. હવે બહોળા પરિવારમાં એ
