________________
ક્રાંતિનો અરુણોદય
- ૧૯ વાર્ષિક સંમેલન હતું, તેમાં દક્ષિણ આફ્રિકા વિશેનો ઠરાવ માત્ર માંડ પસાર કરાવી શક્યા. માત્ર એટલું આશ્વાસન લઈ શક્યા કે જે મુદ્દા ઉપર મહાસભાની મહોર પડી છે, તેના પર આખા ભારતની મહોર છે, પરંતુ તેથી વિશેષ કોઈનું ધ્યાન ખેંચી શક્યા નહીં.
પણ આ ગાળા દરમિયાન દાદાભાઈ નવરોજી, ફિરોજશા, રાનડે, ગોખલે વગેરેનો સંપર્ક વધ્યો. ગોખલે તો તેમને કલકત્તા નિવાસ દરમિયાન પોતાને ઘેર જ રહેવા લઈ આવ્યા હતા અને ગાંધીની રોજેરોજની જીવનચર્યા જોઈ તેના પર વધુ ને વધુ મુગ્ધ થતા હતા. ગાંધીને અંગ્રેજ સલ્તનત હેઠળ રહેતા હિંદીઓની મનઃસ્થિતિનો પણ સારો તાગ મળ્યો. તેમના ચિત્ત પરનો અંગ્રેજીયતનો પ્રભાવ પણ એણે નાણી લીધો. હંમેશાં બંગાળી ધોતી, પહેરણ, ઉપરણું પહેરતા. રાજામહારાજા વાઇસરૉયના દરબારમાં સ્ત્રી જેટલા ઠાઠમાઠ સજીને જતા, તેમને જવું પડતું. સામાન્ય પોશાકમાં જાય તે ગુનો કહેવાય. કલકત્તા નિવાસ દરમિયાન મા કાલિના ભોગ પ્રસંગના અનુસંધાનમાં હિંદુ ધર્મના ખોખલાપણાનો પણ પરિચય થયો, ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પણ ઊંડા ઊતરવાનું થયું. આફ્રિકાના વસવાટ દરમિયાન એમના ખ્રિસ્તી મિત્રોએ ગાંધીને પલોટવા માટે સારી એવી મથામણ પણ કરી હતી, પણ આ તો વાણિયો હતો. તેલ જોતો, તેલની ધાર જોતો. કશું એકદમ ગજવે ઘાલી દે તેવો ભોળો નહોતો. થોડો વખત ભારતમાં ત્રીજા વર્ગની મુસાફરી કરી ભારતની અસલિયત પણ પિછાણી લીધી.
હવે મમમમ માટે પણ કાંઈ કરવાનું હતું. મિત્રો, વડીલોના આગ્રહથી મુંબઈમાં વકીલાત શરૂ કરી. દક્ષિણ આફ્રિકાના
