________________
સતની ચાખડીએ ચઢાણ
૧૧ પર રહી જ, બલ્ક એણે માથાની અંદર પણ એક ક્રાન્તિબીજ સળવળતું કરી મૂક્યું.
વળી એક વાર મુકદ્દમા અંગે પ્રિટોરિયા જવાનું થાય છે. પહેલા વર્ગની ટિકિટ લીધી અને મુસાફરી શરૂ થઈ. થોડાંક સ્ટેશન ગયાં અને કોઈ અંગ્રેજ ઉતારુ ડબ્બામાં ચડ્યો અને જુએ છે તો ડબ્બામાં ‘કુલી’ બેઠેલો. નજર રાતીચોળ થાય છે, ભમર ખેંચાય છે, એ ગોરો રેલવેના અમલદારને બોલાવે છે. સાહેબ આવીને કહે છે, ““એય કુલી, છેલ્લા ડબ્બામાં જા. અહીં આ સાહેબ બેસશે.'' ‘‘મારી પાસે પહેલા વર્ગની ટિકિટ છે. હું બૅરિસ્ટર છું. મારું નામ એમ. કે. ગાંધી !'' આત્મવિશ્ર્વાસપૂર્વક ગાંધી કહે છે. “તું જે હો તે, ડબ્બામાંથી નીચે ઊતર, નહીંતર સિપાઈ હેઠો ઉતારશે.'' અમલદારનો મિજાજ જાય છે. “તમારેય જે કરવું હોય તે કરો, હું મારી મેળે અહીંથી નહીં ખરું.' મક્કમતાપૂર્વક ગાંધી કહે છે. સિપાઈ આવ્યો. મોહનદાસનો હાથ પકડી ધક્કો મારી પ્લેટફૉર્મ પર પછાડ્યો. સામાન પણ નીચે ઉતારી મૂક્યો. ટ્રેન તો રવાના થઈ ગઈ, પણ ધરતી પર પટકાયેલા ‘કુલી'ના ચિત્તમાં વિદ્રોહની વેદના સિંચાતી રહી અને પેલી પાઘડીએ વાવેલું ક્રાન્તિબીજ પોષાતું ચાલ્યું.
થોડા દિવસો ગયા અને વળી પાછો એક વધુ સંઘર્ષ સામે આવી પડ્યો. સિગરામવાળો જગજાહેર પ્રસંગ. આ વખતે પણ અડગ મક્કમતા દાખવી માથું ઊંચું રાખ્યું. દેશ છોડીને આવ્યો ત્યારે પારકી ભોમમાં ડગલે ને પગલે આવી લડતોના પડકાર ઝીલવા પડશે તેવો તો સ્વપ્નેય ખ્યાલ નહોતો. પણ
