________________
૧૦
મહાત્મા ગાંધીજી
પોતાના મુકદ્દમાના અનુસંધાનમાં બીજા વકીલો સાથે ઓળખાણ–પરિચય કરે છે ત્યાં સામે બેઠેલા મૅજિસ્ટ્રેટનું ધ્યાન જાય છે અને એ હુકમ છોડે છે. માથા પરની પાઘડી ઉતારી લો ! આફ્રિકામાં મુસલમાનો પાઘડી પહેરી શકે, પણ બાકીના હિંદી નહીં. મુસલમાનો પોતાને આફ્રિકામાં ‘અરબ' તરીકે ઓળખાવે. પારસી લોકો પર્શિયન તરીકે ઓળખાવે જ્યારે હિંદુ અધ્ધર લટકે. તામિલ, તેલુગુ ને ઉત્તર ભારતમાંથી આવેલા હિંદીઓ અહીં એગ્રીમેન્ટ કરીને પાંચ વર્ષની મજૂરીના કરારમાં આવેલા તે ‘ગિરમીટિયા' કહેવાતા. એગ્રીમેન્ટનું અપભ્રંશ તે ગિરમીટિયા. આ મજૂરોને અંગ્રેજો ‘કુલી' તરીકે ઓળખે. તેમની સંખ્યા મોટી એટલે લગભગ બધા હિંદીઓને ‘કુલી’ કહે. કચારેક ‘સામી’પણ કહે. ‘સામી' આમ તો સ્વામીનું અપભ્રંશ. તમિળ નામોની પાછળ લગભગ સામી આવે. એટલે સામી ચાલુ થઈ ગયેલું. અંગ્રેજોને તો ‘સામી’ કહે એટલે એમ જ લાગે કે પોતે હિંદીઓનું અપમાન કર્યું અને કુલી હિંદીનું અપમાન કરવું એ તો જાણે અંગ્રેજોનો જન્મસિદ્ધ હક !
આ હિસાબે આપણા મોહનદાસ ગમે તેટલા મોટા ઇંગ્લેન્ડ - રિટર્ન્ડ ઍડ્વોકેટ બારિસ્ટર હોય પણ આફ્રિકામાં તો ‘કુલી બારિસ્ટર' જ કહેવાયા. પાઘડીના કિસ્સામાં વિરોધરૂપે છાપામાં આપ્યું અને હજી તો આફ્રિકામાં પગ મૂલ્યે ત્રણચાર દિવસ જ થયા હતા ત્યાં ભાઈસાહેબ 'Unwelcome Visitor ‘વણનોતો પરોણો' – એવા મથાળેથી છાપે પણ ચડી ગયા. “શિર સત્તામત તો પાિ હોત' એમ શિર સંભાળીને બેસી રહે એવું આ સાવ ઠંડું લોહી તો હતું નહીં. એટલે પાઘડી તો માથા
