Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 6
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
१७४६
• पातञ्जलमते मोक्षपुरुषार्थोच्छेदापत्तिः • द्वात्रिंशिका-२५/२४ एतद्' दूषयतिनैतत्साध्वपुमर्थत्वात् पुंसः कैवल्यसंस्थितेः । क्लेशाऽभावेन संयोगाऽजन्मोच्छेदो हि गीयते ॥२४॥
नैतदिति । न एतत् = पातञ्जलमतं साधु = न्याय्यं, पुंसः कैवल्यसंस्थितेः सदातनत्वेन अपुमर्थत्वात् = पुरुषप्रयत्नाऽसाध्यत्वात् । हि = यतः क्लेशाऽभावेन संयोगस्याऽऽविद्यकस्य स्वयमेव निवृत्तस्य अजन्म = अनुत्पादः (=संयोगाजन्म) उच्छेदः५ गीयते । तदेव च पुरुषस्य कैवल्यं वृत्तिरेवम् → द्रष्टा = चिद्रूपः पुरुषः, दृश्यं = बुद्धिसत्त्वं तयोरविवेकख्यातिपूर्वको योऽसौ संयोगो भोग्यभोक्तृत्वेन सन्निधानं स हेयस्य दुःखस्य गुणपरिणामरूपस्य संसारस्य हेतुः = कारणं, तन्निवृत्त्या तन्निवृत्तिः भवतीत्यर्थः - (रा.मा.२/१७) इति ।।२५/२३ ।।
एतत् क्लेशहानोपायगोचरं पातञ्जलमतं वैराग्याध्यात्माद्यानयनोपयोगि अपि एकान्तवादाविनाभाविदोषग्रस्तमिति ग्रन्थकृद् दूषयति = एकान्तवादमूलकदोषवृन्दकवलिततयोपदर्शयति- 'ने'ति । पुंसः = पुरुषस्य कूटस्थनित्यत्वेन कैवल्यसंस्थितेः= सत्त्वादिगुणैरमिश्रीभावव्यवस्थितेः यद्वा कैवल्यदशायाः सदातनत्वेन पुरुषप्रयत्नाऽसाध्यत्वात् । न हि स्वतः सिद्धस्य प्रयत्नसाध्यता सम्भवति, साध्याऽर्थितयैवोपादानग्रहणात्, सर्वथासिद्धत्वज्ञानस्य च साध्यत्वज्ञानेच्छा-प्रयत्नप्रतिबन्धकत्वात् । न च पुंसः कैवल्याऽवस्थानं सदातनमिति कथमज्ञायि भवद्भिरिति शङ्कनीयम्, यतः = यस्मात् कारणात् आकालं पुरुषे क्लेशाऽभावेन = अविद्यादिविरहेण आविद्यकस्य = अविद्यारचितस्य संयोगस्य = दृग्दृश्यसंयोगस्य संसारपदार्थस्य आविद्यकत्वेनैव स्वयमेव = प्रयत्नमन्तरेण स्वत एव निवृत्तिर्भवति । न हि परिणामिकारणविरहे तदुपादेयाऽवस्थितिः सम्भवति । इत्थञ्च दृग्दृश्यसंयोगस्य स्वयमेव पुरुषात् निवृत्तस्य अनुत्पादः = अनुदयो हि पातञ्जलैः
વિશેષાર્થ -પુરુષ અને બુદ્ધિ વચ્ચે રહેલો અત્યંત ભેદ ભૂલાય તે વિવેકની અખ્યાતિ = ભેદનું અજ્ઞાન डेवायछे. विवे = मेह. ज्याति = शान. अध्याति = शान.विवेनी अध्यातियवान। १२ बुद्धितत्प અને પુરુષતત્ત્વનો જે સંયોગ થાય છે તે જ સંસારપ્રપંચ છે. વિવેકઅખ્યાતિ અવિદ્યાસ્વરૂપ હોવાથી સમગ્ર સંસાર અવિદ્યાનિર્મિત = આવિદ્યક કહેવાય છે. ૧૨ થી ૨૩ શ્લોક સુધી ગ્રંથકારશ્રીએ પાતંજલદર્શનનો સિદ્ધાન્ત સ્પષ્ટપણે બતાવ્યો કે અવિદ્યાદિ ક્લેશના ઉચ્છેદનો ઉપાય વિવેકખ્યાતિ છે. (૨૫/૦૩).
છે પાતંજલ સિદ્ધાન્તનું નિરાકરણ છે હવે ઉપરોક્ત પાતંજલ સિદ્ધાન્તમાં રહેલા એકાંતવાદમૂલક દોષોને ગ્રંથકારશ્રી દેખાડી રહ્યા છે.
ગાથાર્થ :- આ પાતંજલ મત બરાબર નથી. કારણ કે પુરુષની કૈવલ્યદશા અપુરુષાર્થ બને છે. આનું કારણ એ છે કે ક્લેશના અભાવથી સંયોગનો અજન્મ જ ઉચ્છેદ કહેવાય છે. (૨૫/૨૪)
ટીકાર્ય :- ઉપરોક્ત પાતંજલમત ન્યાયસંગત નથી. કારણ કે પુરુષની = આત્માની કૈવલ્યદશા સનાતન હોવાથી પુરુષના = સાધકના પ્રયત્નથી તે સાધવા લાયક રહેતી નથી. આનું કારણ એ છે કે ક્લેશ ન હોવાના લીધે અવિદ્યાનિર્મિત સંયોગ સ્વયમેવ નિવૃત્ત જ છે. તેવા સંયોગનો જન્મ ન થવો એ જ ઉચ્છેદ છે - એવું પાતંજલ વિદ્વાનો વડે કહેવાય છે. તથા તે જ પુરુષનું કૈવલ્ય કહેવાય १. हस्तादर्श 'एतद्' इति पदं नास्ति । हस्तादर्शान्तरे 'तद्' इति पाठः । २. हस्तादर्श 'नैताभा' इत्यशुद्धः पाठः । ३. ३. हस्तादर्श 'संयमा' इत्यशुद्धः पाठः । ४. हस्तादर्शे 'नैतदिति' इति नास्ति । ५. हस्तादर्श 'उच्छेदा' इत्यशुद्धः पाठः ।
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
