Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 6

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 266

•
सुखं विना दुःखार्थश्रमांऽयोगः
•
एतदपि तं दूषयतिब्रून्त विना कश्चिददोsपि' न मदोखतम् । सुखं विना न दुःखार्थं कृतकृत्यस्य हि श्रमः ।। २८ ।। ब्रूत इति । ( हन्त !) अदोऽपि वचनं मदोखतं विना 'कश्चिद्' इत्यनन्तरमपेर्गम्यमानत्वात् कश्चिदपि न ब्रूते । हि = यतः कृतकृत्यस्य सुखं विना = स्वसुखाऽतिशयितसुखं विना दुःखार्थं तत्त्वज्ञानस्याऽपवर्गेऽकारणत्वमेव स्यादिति वाच्यम्, यतः चरमदुःखध्वंसेऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां तत्त्वज्ञानस्य प्रतियोगिवद् हेतुत्वम् । न चैवं ध्वंसार्थं दुःखमुपादेयं स्यात्, तदनुत्पाद्य ध्वंसानुत्पादादिति वाच्यम्, इष्टत्वात् प्रतियोगिनमुत्पाद्य तेन तदुत्पादनात् पुरुषार्थसाधनतया लोके दुःख-तत्साधनयोरपि प्रवृत्तिदर्शनाद्, अनागतकुम्भनाशार्थं मुद्गरादौ प्रवृत्तिदर्शनादनागतदुःखध्वंसार्थमपि प्रवृत्तिरिति (त.चि. अनु. २/मु.वा. पृ. ૧૮) તત્ત્વચિન્તામળિòત્ ||૨/૨૭।।
एतद् असत् । यतः चरमदुःखध्वंसो न दुःखध्वंसत्वेनोद्देश्यः, अयत्नसिद्धदुःखान्तरध्वंसवदपुरुषार्थत्वात् । यत्तु तत्त्वचिन्तामणिकृतासमानाधिकरणदुःखप्रागभावाऽ सहवृत्तिदुःखध्वंसत्वेन तस्योद्देश्यत्वात्, दुःखाऽसम्भिन्नसुखवत् तस्य च पुरुषप्रयत्नसाध्यत्वमेव ← (त.चिं.अनुमान-भाग-२/मुक्तिवादપૃ.૧૧) હ્યુ ં, તન્ન, યત: દુ:હોત્પાä વિના ૩:વધ્વંસો નૈવ સમ્મતિ, દુ:વસ્થાપિ પ્રતિયોિિવધયા
१७५९
--
વિશેષાર્થ :- અર્થાદિપુરુષાર્થ માટે માણસ કષ્ટસાધ્ય તકલીફદાયક પ્રવૃત્તિ પણ કરે છે. રાજાની સેવા કરવામાં તકલીફ ઘણી પડે. તેમ છતાં માણસ પેટના ખાતર દુઃખાત્મક રાજસેવા વગેરેમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. તેમ મોક્ષપુરુષાર્થ ખાતર ધર્માત્મા-મહાત્મા ચરમ દુઃખને ઉત્પન્ન કરવા માટે પણ પ્રવૃત્તિ કરે છે. એક વાર ચરમ દુઃખ ઉત્પન્ન થઈને નાશ પામી ગયું પછી કદિ પણ તે ધર્માત્માને/મહાત્માને કોઈ પણ દુઃખ આવશે નહિ. કાયમ દુઃખનું નિવારણ થઈ ગયું. આ જ તો છે સાચો મોક્ષ. ચરમ એટલે છેલ્લું. જે દુઃખના ઉદય પછી ભવિષ્યમાં કદાપિ કોઈ પણ જાતનું દુઃખ તે જીવને ન આવે તે દુઃખ તે જીવને માટે ચરમ દુઃખ કહેવાય. તત્ત્વજ્ઞાનના બળથી સાધક ચરમ દુ:ખને ઉત્પન્ન કરીને તેનો નાશ કરે છે. આ ચરમદુઃખધ્વંસ જ નૈયાયિક મતમાં મુક્તિ મનાયેલ છે. ચરમ દુઃખને ઉત્પન્ન કરીને તેનો નાશ કરવો એ જ તો મોક્ષપુરુષાર્થ છે. (૨૫/૨૭)
આ તૈયાયિક્માન્ય મોક્ષપુરુષાર્થનું નિરાકરણ #
આ તૈયાયિકમતમાં પણ દોષને દેખાડતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે
ગાથાર્થ ઃઆવું પણ મદથી છકી ગયેલ માણસ વિના બીજું કોઈ બોલે નહિ. કારણ કે સુખ વિના દુઃખ માટે કોઈ પણ કૃતાર્થ માણસ પરિશ્રમ ન જ કરે. (૨૫/૨૮)
ટીકાર્થ :- મૂળ ગાથામાં રહેલ ‘શ્ચિત્’ શબ્દ પછી ‘પ્િ’ શબ્દનો અધ્યાહાર કરવો જરૂરી છે. તેથી અર્થ એવો થશે કે - ઉપરોક્ત વચન પણ મદથી છકી ગયેલ માણસ વિના બીજું કોઈ પણ બોલે નહિ. કારણ કે મૃતકૃત્ય માણસ પોતાને પ્રાપ્ત થયેલા સુખ કરતાં વધુ સુખના ઉદ્દેશ વિના દુઃખ માટે વ્યર્થ પરિશ્રમ ન જ કરે. રાજાની સેવા વગેરેમાં પણ ખરેખર સુખ માટે જ પ્રવૃત્તિ દેખાય છે. કડવા ઔષધનું પાન કરવામાં પણ ભાવી સુખની કામનાથી જ પ્રવૃત્તિ દેખાય છે. બાકી તો દુઃખથી . હસ્તાવશે ‘વાવિ’ ત્યશુદ્ધઃ પાઃ ।