Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 6

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 315

१८०६ • शरीरबन्धप्ररूपणम्
द्वात्रिंशिका-२६/१२ बन्धकारणशैथिल्यात् प्रचारस्य च वेदनात् । चित्तस्य स्यात् परपुरे प्रवेशो' योगसेविनः ।।१२।।
बन्धेति । "व्यापकत्वादात्म-चित्तयोर्नियतकर्मवशादेव शरीराऽन्तर्गतयोर्नोग्यभोक्तृभावेन यत्संवेदनमुपजायते स शरीरबन्ध इत्युच्यते । ततो बन्धस्य = शरीरबन्धस्य यत्कारणं धर्माऽधर्माख्यं कर्म तस्य शैथिल्यात् = तानवात् (=बन्धकारणशैथिल्यात्) । प्रचारस्य च = चित्तस्य हृदयप्रदेशादिन्द्रियद्वारेण विषयाऽऽभिमुख्येन प्रसरस्य च वेदनात् = ज्ञानात् = "इयं चित्तवहा नाडी, अनया चित्तं वहति, इयं रस-प्राणादिवहाभ्यो 'विलक्षणेति" स्वपरशरीर सञ्चारपरिच्छेदादित्यर्थः, योगसेविनो = योगाऽऽराधकस्य चित्तस्य परपुरे = मृते जीवति वा परकीयशरीरे प्रवेशः स्यात् । चित्तं च परशरीरं प्रविशदिन्द्रियाण्यनुवर्तन्ते, मधुकरराजमिव मक्षिकाः । ततः परशरीरं प्रविष्टो योगी
अथ क्रियारूपसिद्ध्यन्तरमाह- 'बन्धे'ति । राजमार्तण्डवृत्त्यनुसारेण व्याख्यानयति- व्यापकत्वादिति । स एव शरीरबन्धः = देहे बन्ध इत्युच्यते । ‘सर्वत्र व्याप्तिशीलस्य चित्तस्य स्वशरीरमात्रे सङ्कोचेन स्थितिः = बन्धः' (यो.सुधा.३/१८) इति योगसुधाकर-मणिप्रभाकृतौ । भावागणेशस्तु → चञ्चलस्वभावस्याऽपि मनसो धर्माऽधर्मवशादेव शरीरे बन्धः = ज्ञानहेतुसंयोगस्थैर्यम् - (भा.ग.३/३८) इत्याह । नागोजीभट्टस्याप्ययमेवाऽऽभिप्रायः । योगसूत्रभाष्ये व्यासोऽपि → लोलीभूतस्य मनसोऽप्रतिष्ठस्य शरीरे कर्माऽऽशयवशाद् बन्धः = प्रतिष्ठा 6 (यो.सू.भा.३/१८) इत्याचष्टे । 'चञ्चलस्वभावस्याऽत एवाऽप्रतिष्ठस्यैकत्राऽनवस्थितस्याऽपि मनसो धर्माऽधर्मवशादेव शरीरे या प्रतिष्ठा = ज्ञानहेतुः सम्बन्धविशेषः स बन्धः' (यो.वा.३/१८) इति योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः । तस्य = शरीरबन्धकारणीभूतधर्मादेः समाधिबलेन तानवात् दृढबन्धनाऽक्षमतारूपात् । प्रसरस्य च काष्ठाप्राप्तसंयमविषयीकृतस्य ज्ञानात् ।
योग : परअयप्रवेशनी सिद्धि ગાથાર્થ :- શરીરબંધના કારણોની શિથિલતાથી અને ચિત્તપ્રચારનું વેદન કરવાથી યોગીના ચિત્તનો ५२७यप्रवेश थाय छे. (२६/१२)
ટીકાર્થ:- આત્મા અને ચિત્ત પાતંજલયોગદર્શનના મત મુજબ વ્યાપક છે. ચોક્કસ પ્રકારના કર્મના લીધે જ આત્મા અને ચિત્ત શરીર અન્તર્ગત થાય છે. શરીરમાં રહેલ આત્મા અને અન્તઃકરણનું જે ભોગ્યભોજ્જુભાવરૂપે સંવેદન થાય છે તે શરીરબંધ કહેવાય છે. “આત્મા ભોક્તા છે તથા ચિત્ત ભોગ્ય છે? - આ રીતે સંવેદન થાય તે દેહબંધ. માટે દેહબંધનું કારણ પુણ્ય-પાપ નામના કર્મ છે. વિવક્ષિત શરીરમાં જ ઉપરોક્ત ભોગ્ય-ભોક્તભાવથી સંવેદન થવાનું કારણ બનનાર ધર્મ-અધર્મમાં ઘટાડો થવાથી તથા ચિત્તપ્રસારણના જ્ઞાનથી યોગીનું ચિત્ત પરકાયપ્રવેશ કરે છે. ચિત્ત હૃદયના સ્થાનમાંથી ઈન્દ્રિય દ્વારા વિષયાભિમુખતાના કારણે અન્યત્ર ફેલાય છે. યોગના આરાધકને ચિત્તના ફેલાવાનો આ રીતે બોધ થાય છે કે “આ ચિત્તવાહિની નાડી છે. આના દ્વારા ચિત્ત દોડધામ કરે છે. આ ચિત્તવાહિની નાડી રસવાહિનીપ્રાણવાહિની વગેરે નાડીઓથી વિલક્ષણ છે. પોતાના શરીરમાં અને બીજાના શરીરમાં ચિત્ત ક્યાં ક્યાં કેવી રીતે કઈ નાડીથી ફરે છે? તેનો નિર્ણય પણ પરકાયપ્રવેશ માટે જરૂરી છે. તેના કારણે યોગસાધના १. मुद्रितप्रतौ 'प्रदेशो' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'योगसेविन' इति पदं नास्ति । ३. हस्तादर्श 'तानवति' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शान्तरे च 'तानवानति' इत्यशुद्धः पाठः । ४. हस्तादर्श 'हृदयद्वारेण' इति त्रुटितः पाठः । ५. मुद्रितप्रतौ 'विलक्षेति' इत्यशुद्धः पाठः । ...... चिह्नद्वयवर्ती अग्रेतनपृष्ठव्यापी दीर्घः पाठो हस्तादर्शविशेषे नास्ति ।