Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 6

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 333

योगिचतुष्कप्रकाशनम् •
द्वात्रिंशिका - २६/२०
एतदेवाह - अन्यथा = असङ्गाऽस्मयाऽकरणे पुनः किल इति सत्ये अनिष्टस्य' प्रसङ्गः (स्यात्) इति ।
तदिदमुक्तं- “२स्थान्युपनिमन्त्रणे सङ्ग - स्मयाऽकरणं पुनरनिष्टप्रसङ्गादिति" (यो.सू.३-५१) ।।१९।। स्यात् क्षणक्रमसम्बन्धसंयमाद्यद्विवेकजम्। ज्ञानं जात्यादिभिस्तच्च तुल्ययोः प्रतिपत्तिकृत् ।। २० ।। केशेषु गृहीतमिवाऽऽत्मानमभावयतः च्छिद्रान्तराऽन्वेषी नित्यं यत्नोपचर्यप्रमादो लब्धविवरः क्लेशानुत्तम्भयिष्यति । ततो योगभ्रष्टस्य पुनः अनिष्टस्य संसारस्य प्रसङ्गः । एवमस्य सङ्गस्मयावकुर्वतो भावितोऽर्थो दृढीभविष्यति भावनीयश्चार्थोऽभिमुखीभविष्यतीति योगसूत्रभाष्ये व्यासः ।
प्रकृतार्थे ग्रन्थकृद् योगसूत्रसंवादमाह - 'स्थान्युपनिमन्त्रणे' इति । अत्र चत्वारो योगिनो भवन्ति । तत्राऽभ्यासवान् प्रवृत्तमात्रज्योतिः प्रथमः । ऋतम्भरप्रज्ञो द्वितीयः । भूतेन्द्रियजयी तृतीयः । अतिक्रान्तभावनीयः चतुर्थः । तत्र चतुर्थस्य समाधेः प्राप्तसप्तविधप्रान्तभूमिप्रज्ञो भवति । ऋतम्भरप्रज्ञस्य द्वितीयां मधुमतीसंज्ञां भूमिकां साक्षात्कुर्वतः स्वामिनो देवा उपनिमन्त्रयितारो भवन्ति । दिव्यस्त्री-रसायनादिकं ढौकयन्ति । तस्मिन् उपनिमन्त्रणे नाऽनेन सङ्गः कर्तव्यः, नापि स्मयः । सङ्गकरणे पुनः विषयभोगे स्मयकरणे कृतकृत्यमात्मानं मन्यमानो न समाधावुत्सहते । अतः सङ्ग - स्मययोः तेन वर्जनं कर्तव्यम् ← (रा.मा.३/५१ ) इति राजमार्तण्डे भोजो व्याचष्टे ।
१८२४
•
प्रथमभूमिकायां तावन्महेन्द्रादीनामेतादृशाऽनुग्रह एव न भवति । तृतीय - चतुर्थभूमिकयोस्तु देवादय उपेक्षणीया एव भवन्ति । अतो मधुमतीभूमिकायां द्वितीयायामेव निमन्त्रणं भवतीति (यो.वा.३/५१) योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः ।
प्रकृते → अत्याश्चर्यनिमित्तास्वप्यणिमाद्यासु सिद्धिषु । यस्य नाऽऽश्चर्यगन्धोऽपि स एव पुरुषोत्तमः ।। ← (रा.गी. ४/४५ ) इति रामगीतावचनमप्यनुयोज्यं यथातन्त्रम् ।।२६ / १९।। માનતા યોગીને સમાધિમાં આગળ વધવાનો ઉત્સાહ ભાંગી જાય છે. આ જ બાબતને જણાવતાં આ શ્લોકના ઉત્તરાર્ધમાં જણાવેલ છે કે જો અસંગપણું ન કરે અને વિસ્મયનો અભાવ ન રાખે તો ખરેખર ફરીથી અનિષ્ટનો પ્રસંગ આવે છે.
તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે ‘સ્વર્ગાદિ લોકના અધિકારી દેવો વડે ભોગનું આમંત્રણ આપવામાં આવે ત્યારે તેમાં સંગ કે સ્મય ન કરવો. બાકી અનિષ્ટ સંસારની સમસ્યા ઊભી થાય.' (२६/१८)
વિશેષાર્થ :- સ્વર્ગમાં આવવા માટે કે દિવ્ય ભોગસુખ ભોગવવા માટે દેવ-દેવીઓ દ્વારા આમંત્રણ મળે ત્યારે તેમાં આસક્તિ કરવાથી કે ‘હું બીજા કરતાં કેટલો મહાન છું ?' આવો અહંકાર કરવાથી યોગીનું ફરીથી સંસારમાં પુનરાગમન થાય છે. માટે દિવ્યભોગ-સુખો પ્રત્યે અનાસક્ત દશા તથા નમ્રતા કેળવવી યોગી માટે અનિવાર્ય છે. (૨૬/૧૯)
ગાથાર્થ :- ક્ષણોના ક્રમના સંબંધને વિશે સંયમ કરવાથી વિવેકજન્ય જ્ઞાન મળે છે. તે જ્ઞાન જાતિ વગેરેથી સમાન પદાર્થોમાં ભેદપ્રતીતિને કરાવે છે. (૨૬/૨૦)
१. हस्तादर्शे 'अनिष्टसंग' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'स्थित्य...' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्शे 'ज्ञाना' इत्यशुद्धः पाठः ।